Mavzu: Amaliy ekonometrik modellar

7.Ishlab chiqarish xarajatlari funksiyalari.
Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olishda vaqt omili, ya’ni
xarajat qilingandan pirovard natija olinguncha o’tgan davr sezilarli
ta’sir ko’rsatadi. SHu sababli vaqt omilidan kelib chiqib, ishlab chiqarish
xarajatlarini qisqa va uzoq muddatli davrda alohida tahlil qilinadi.
Qisqa muddatli davr – bu korxonaning faqat o’zgaruvchi xarajatlari
miqdorini o’zgartirish uchun taqozo etiladigan davrdir.
Misol uchun, korxona mahsulotiga talab keskin oshdi, deb faraz qilaylik.
Taklifning muayyan hajmida talabning oshishi narxning ham ko’tarilishiga va, binobarin, korxona foydasining ko’payishiga olib keladi. O’z o’rnida, ishlab chiqarish hajmini oshirish orqali korxona foyda massasini yanada oshirish imkoniga ega. Buning uchun u eng avvalo qisqa muddatli davrdagi ishlab chiqarish xarajatlarini amalga oshiradi. Bunday xarajatlar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:
1) jonli mehnat xarajatlarini oshirish, ya’ni qo’shimcha ishchi kuchini
yollash va ulardan foydalanish;
2) xomashyo, material, elektr energiyasi va boshqa xarajatlar miqdorini ko’paytirish;
3) nisbatan arzon va ishlab chiqarishga osonlik bilan joriy etish mumkin bo’lgan mehnat vositalari miqdorini ko’paytirish va h.k.
Bundan ko’rinadiki, korxona ishlab chiqarish hajmini o’stirish uchun qisqa
davrda faqat o’zining o’zgaruvchi xarajatlari miqdorini o’zgartirishi mumkin bo’lib, ular qisqa muddatli xarajatlar hisoblanadi. Ishlab chiqarish quvvatlari esa (ishlab chiqarish bino va inshootlari maydoni, mashina va uskunalar miqdori) doimiy bo’lib qoladi, hamda bu davr faqat ulardan foydalanish darajasini o’zgartirish uchun yetarli bo’lishi mumkin.
Uzoq muddatli davr – bu korxonaning ishlab chiqarish quvvatlarini va
barcha band bo’lgan resurslari miqdorini o’zgartirish uchun yetarli bo’lgan
davrdir.Bu yerda shuni ta’kidlash lozimki, ishlab chiqarish quvvatlarining
o’zgarishini taqozo qiladigan davr davomiyligi ayrim tarmoq va korxona
xususiyatidan kelib chiqib farqlanishi mumkin. Misol uchun, tikuvchilik
korxonasida ishlab chiqarish quvvatlarini nisbatan qisqa muddatda, masalan bir necha kunda o’zgartirish mumkin. Buning uchun bir necha ish stoli va tikuvchilik mashinalari sotib olish va o’rnatish kifoya qiladi. Mashinasozlik yoki neftni qayta ishlash zavodidagi qo’shimcha quvvatlarni ishga tushirish esa bir necha yilni taqozo etishi mumkin.
Uzoq muddatli davrda barcha xarajatlar, shu jumladan, doimiy xarajatlar
ham o’zgaruvchi hisoblanadi.
Qisqa muddatli vaqt davomida korxona o’zining doimiy (qayd qilingan) quvvatlariga o’zgaruvchi resurslar miqdorini qo’shib borish yo’li bilan ishlab chiqarish hajmini o’zgartirishi mumkin. Biroq, ishlab chiqarish quvvatlariga (doimiy resurslarga) qo’shilgan o’zgaruvchi resurslar ma’lum vaqtdan so’ng kamayib boruvchi natija (mahsulot) beradi.
Bu holat marjinalistlar tomonidan ishlab chiqilgan unumdorlikning
pasayib borishi qonuniorqali izohlab beriladi. Unga ko’ra, ma’lum davrdan
boshlab korxonaning ishlab chiqarish quvvatlariga (masalan kapital yoki
erga) o’zgaruvchi resurslar birligi (masalan, jonli mehnat)ni ketma-ket
qo’shib borish, har bir keyingi o’zgaruvchi resurs birligi qiymatiga kamayib
boruvchi qo’shilgan mahsulot beradi.
Boshqacha aytganda, agar asosiy kapitalga xizmat ko’rsatuvchi ishchilar soni ko’payib borsa, ishlab chiqarishga ko’proq ishchini jalb qilib borish bilan ishlab chiqarish hajmining o’sishi tobora sekinlik bilan ro’y beradi. Bu qonunni tasvirlash uchun quyidagi misolni keltiramiz.
Faraz qilaylik, fermer foydalanadigan yerning
doimiy miqdoriga (masalan 20 ga) ega bo’lib, unda don yetishtiradi. Agar
fermer ekinga qayta ishlov bermasa, har bir gektar yerdan 40 tsentnerdan
hosil oladi deb hisoblaymiz. Agar ekinga qo’shimcha bir marta ishlov
berilsa, hosildorlik 50 ts/ga ga qadar ko’tarilishi mumkin. Ikkinchi ishlov
berish hosildorlikni 57 ts/ga, uchinchisi - 61 ts/ga, to’rtinchisi, aytaylik 63
ts/ga ga qadar ko’tarishi mumkin. Ekinga keyingi ishlov berishlar juda kam yoki nolga teng bo’lgan qo’shimcha hosil beradi.
Bu yerda shuni ta’kidlab o’tish lozimki, unumdorlikning pasayib borish qonuni, o’zgaruvchi resurslarning barcha birligi (masalan barcha ishchilar) sifat jihatidan bir xil degan farazga asoslanadi. Ya’ni, har bir qo’shimcha ravishda jalb qilingan ishchi bir xil aqliy layoqatga, bilimga, malakaga, harakat tezligi va shu kabilarga ega deb hisoblanadi.
Ishlab chiqarish miqyosining ijobiy samarasi shunda namoyon bo’ladiki, korxonada ishlab chiqarish hajmi o’sib borishi bilan, bir qator omillar ishlab chiqarish o’rtacha xarajatlarining pasayishiga ta’sir ko’rsata
boshlaydi. Bu omillar quyidagilar: 1) mehnatning ixtisoslashuvi; 2)
boshqaruv xodimlarining ixtisoslashuvi; 3) kapitaldan samarali
foydalanish; 4) qo’shimcha turdagi mahsulotlarning ishlab chiqarilishi.