Mavzu: Faoliyat va motivatsiya. Reja

mavzu: Faoliyat va motivatsiya.

Reja:

1. 
   Faoliyat haqida tushuncha.
   
2. 
   Faoliyatning tuzilishi, turlari.
   
3. 
   Motiv va motivatsiya.
   
4. 
   Motivlarning turlari.
   
5. 
   Motivatsiya nazariyalari (A.Maslou, A.Adler, Z.Freyd). Motivatsion sohani tekshirish metodlari.
   

Tayanch iboralar: Faoliyat maqsadlari, faollik, ish, harakat, malaka, interiorizatsiyalash va eksteriorizatsiyalash, motiv, faoliyat va operatsiya, aqliy harakat, ichki harakat, motiv, motivatsiya

Agar hayvonlarning xatti-harakati butunlay atrof-muhit bilan belgilansa, kishining faolligi uning ilk yoshlaridan’q butun insoniyat tajribasi va jamiyat talablariga ko‘ra yo‘naltirib boriladi. Xatti-harakatning bu turi shu qadar o‘ziga xoslikka egaki, psixologiyada una atash uchun maxsus termin-faoliyat termini qo‘llaniladi. Faollikning bu, alohida maxsus insoniy turining farq qiluvchi psixologik belgilari nimalardan iborat?.

Bu farq qiluvchi belgilardan biri shundan iboratki, faoliyatning mazmuni tamomila uni keltirib chiqargan ehtiyoj bilan belgilanmaydi

Basharti motiv sifatidagi ehtiyoj faoliyatga turtki berib, uni rag’batlantirar ekan, u holda faoliyatning shakllari va mazmuni ijtimoiy shart-sharoitlar, talablar va tajriba bilan belgilanadi. Masalan, kishini ishlashga undagan motiv (sabab) ovqatga nisbatan ehtiyoj tug’ilishidan ham kelib chiqishi mumkin. Lekin odam stan’kni, masalan, uning ‘chligini bartaraf etish uchun emas, balki bu unga toshirilgan detalni tayyorlash imkonini bergani uchun ham boshqaradi. Uning faoliyati mazmuni shunchaki ehtiyoj bilan emas, balki maqsad bilan -undan jamiyat talab qilayotgan muayyan mahsulotni tayyorlash uchun belgilanadi. Kishining nima uchun, muayyai tarzda harakat qilayotgani uning nimani ko‘zlab ish qilayotganiga mos kelmaydi. Uni faoliyatga undovchi xohish-istaklar, sabab bilan ushbu faoliyatni yo‘naltiruvchi bevosita maqsad bir-biriga to‘g’ri kelmaydi.

Binobarin, faoliyatning birinchi farqli belgisi shundan iboratki, u faollik manbai bo’lgan ehtiyoj sifatida yuzaga chiqqan holda faollikning yo‘naltiruvchyasi bo’lgan anglanilgan maqsad bilan bashqariladi.

Faoliyat muvaffaqiyatli bo’lishi uchun psixika narsalarnang xususiy obyektiv xossalarini aks ettirishi va ular bilan (‘rganizmning ehtiyojlari bilan emas) ‘ldiga qo‘yilgan lshqsadga erishish usullarini ham belgilab berishi lozim. Va nihoyat, faoliyat kishining xulq-atvorini maqsadga qaratilgan harakatlarni ro‘yobga chiqarish, xususan olganda esa yuzaga kelgan ehtiyojlarni, o‘zina zudlik bilan qondira olmaydiga, ya’ni bevosita madadga tayanmaydigan faollikni rag’batlanti-rish va qo‘llab-quvvatlash imkonina beradigan darajada boshqarishga qodir bo’lishi kerak. Bundan ko‘rinib turibdiki, faoliyat bilish va iroda bilan chambarchas bog’liq bo’ladi, ularga tayanadi, bilish va irodaviy jarayonlarsiz yuz berishi mumkin emas.

Demak, faoliyat -kishining anglanilgan maqsad bilan boshqarib turiladigan ichki (psixik) va tashqi (jismoniy) faolligidir.

Shunday qilib, faoliyat haqida gairish mumkin bo’lishi uchun kishi faolligida anglanilgan maqsadning mavjudligini aniqlash lozim. Faoliyatning barcha qolgan jihatlari uning motivlari, bajarilish usullari, tegishli axborotni tanlash va qayta ishlash anglanilgan bo’lishi ham, anglanilmagan bo’lishi ham mumkin. Ular shuningdek, chala-yarim tarzda anglanilgan va hatt’ n’to‘g’ri anglanilgan bo’lishi ham mumkin. Masalan, maktabgacha tarbiya yoshidagi bola uni o‘ynashga majbur qiladigan ehtiyojni kamdan-kam tarzda aglab etgani kabi kichik yoshdag maktab o‘kuvchisi o‘z o‘kish faoliyatiing motivlarinn anglamagan holda ish ko‘radi. Intizomsiz o‘smir o‘z xatti-harakatlariyaing haqiqiy motivlarii chala-yarim va ko‘incha n’to‘g’ri anglaydi. Hatto katta yoshdagi odamlar ham o‘zlarining noto‘g’ri va n’mun’sib xatti-harakatlari va qiliqlarini ‘qlash uchun ularga ikkiichi darajali, «niqoblangan» motivlarii to‘g’ri deb daovo qilishadi.

Faqat motivlar emas, balki faoliyatning u yoki bu rejalarinn tanlashga olibkelgan ko‘gina fikrlash jarayonlari ham kishi tomonidan to‘la-to‘kis anglanilgan bo‘lavermaydi. Faoliyatni amalga ‘shirishning usullariga kelganda shuni paytish kerakki, ularning ko‘chiligi ‘datda ‘ngdan tashqari holda yo‘naltiriladi. Bunga ‘datlanib qolingan har qanday harakat: g’rish, so‘zlash, xat yozish, avt’mobilni boshqarish, musiqa asbobida kuy chalsh va shu kabilar misol bo’lishi mumkin.

Faoliyatning ana shu barcha jihatlari ongda aks etish darajas va to‘laqonliligi tegyshli faoliyatning anglanilganligi darajasini belgilaydi.

Faoliyatning anglanganligi darajasi qanday bo’lishidan kathm nazar, maqsadni anglash hamisha ushshg muqarrar belgisi bo’libqolaveradi. Ushbu belgi bo‘lmagan hollarda kishi tushunchasidagi faoliyat ham bo‘lmaydi, balki imulsiv (beixtiyor) xatti- harakat yuz beradi. Faoliyatdan farqli o‘laroq, imulsiv xatti-harakat bevosita ehtiyojalar va hissiyot bilan idora qilinadi. U individniig qattiq hayajonga tushishi (affekti) ni va maylinigina ifoda etadi va shuning uchun ham ko‘incha eg’istik va jamiyatga zid xarakterga ega bo’ladi. Jumladan, g’azabkor yoki to‘xtatib bo‘lmaydigan darajada ehtirosga berilgan kishi imulg’siv harakat qiladi.

Xatti-harakatning imulsivligi uning anglanilmaganligi degan maon’nn bildirmaydi. Lekin bu holatda kishi shaxsiy motivining maqsadda ifodalangan ijtimoiy mazmuni emas, balki faqat uning shaxsiy motivi anglanilgan bo’ladi, o‘sha motnv uning xatti-harakatini yo‘naltiradi.

Faoliyat - voqelikka nisbatan faol munosabat bildirishning shunday bir shaklidirki, u orqali kishi bilan uni qurshab turgan ‘lam o‘rtasida real bog’lanish hosil qilinadi. odam faoliyat orqali tabiatga, narsalarga, boshqa kishilarga ta’sir ko‘rsatadi. Faoliyatda u o‘z ichki xususiyatlarini ishga solnb va namoyon qilib, narsalarga nisbatan subyekt sifatida, odamlarga nisbata esa shaxs sifatida gavdalanadi. o‘z navbatada ularning javobiy ta’sirotini his qilgan holda, u shu yo‘l bilan odamlarning, narsalariing, tabiat va jamiyatninghaqiqiy, obyektiv, muhim xususiyatlarini bilib oladi. Uning qarshisida narsalar obyektlar sifatida, odamlar esa shaxs sifatida gavdalandi.

Toshning og’irlignnn bilish uchun uni ko‘tarib ko‘rmoq, arashyutning chidamliligini aniqlash uchun esa unda samolyotdan sakrab ko‘rmoq kerak. Kishi toshni ko‘tarayotib va arashyutda tushayotib, faoliyat orqali ularning real xususiyatlarini bilib oladi. U ana shu real harakatlarni timsolny harakatlar bilan almashtirishi, yahni «tosh og’ir» deb paytishi yoki arashyutda tushish tezligi va traekt’riyasini tegishli formula bo‘yicha hisoblab chiqishi mutskin. Lekin hamisha ham ish, amaliy faoliyat birinchi galda turadi. Ushbu faoliyatda faqat tosh yoki parashyutning emas, balki kishining ham o‘z xususiyatlari (u nima uchun toshni ko‘tardi, parashyutdan foydalandi va hokazo) ham namoyon bo’ladi. Amaliyot kishining nimani bilishn va nimani bilmasligini, uning olamda nimani ko‘rayotgan va nimani ko‘rmayotganini, nimani tanlab olayotgani va nimaii rad etayotganini belgilaydi va ko‘rsatadi. BOshqacha so‘zlar bilan aytganda, u kishi psixikasining mazmunini va uning mexanizmlarini belgilab beradi va shu bilan barobar ularni namoyon qiladi.

Faoliyatga yo‘llagan maqsad, odatda, yo ko‘roq, yo ozroq darajada uzoqlashgan bo’ladi. Shuning uchun ham unga erishish kishi ana shu maqsad yo‘lida harakat qila borgan sari uning oldida paydo bo’ladigan qator juzoiy vazifalarning kishi tomonidan izchilik bilan hal etila borishndan tarkib topadi.

Misol uchun, ishchining mehnat faoliyati, jumladan, umuman muayyan bnr mahsulotni talab qilingan sifat darajasida ishlab chiqarishdan iborat yag’na maqsadga va mo‘ljallangan mehnat unumdorligiga erishishga qaratilgan deylik. Bu maqsadni amalga ‘shirish uchun vaqtning har bir bo‘lagi mobaynida ma’lum bir joriy vazifalarni bajarish, masalan, detalni yo‘nish, zagatovka (tanavor)ni o‘lchab chiqish, xom ashyoni aaratga solish va shu kabilarnn muvaffaqiyatli hal etish zarur bo’ladi.

Esda saqlang!Faoliyatning yolg’iz bitta oddiy joriy vazifani bajarishga yo‘naltirilgan nisbatan tugallangan har bir shunday qismini harakat deb atashadi.

Biz yuqorida keltirgan mehnat harakatlari narsalar bilan amalga oshiriladigan ishlardan iborat.

Tashqi olamdagi narsalarning holatini yoki xususiyatlarini o‘zgartirishga qaratilgan harakatlarni ish deb ataladi.

Narsalar bilan bajariladigan har qanday ish (harakat) makon va zamonda bog’langan muayyan Sa’y-harakatlardan tarkib topdi.

Masalan, «a» harfini yozish harakati ruchka (qalam) ga va bir-biriga nnsbatan muayyan tarzda joylashgan bosh, ko‘rsatgich va o‘rta barmoqlar bilan ruchka (qalam) ni bosishdan: so‘ngra ruchka (qalam) ni qogo‘z ustnda ushlab turish va ma’lum bir joyda ero qogo‘zga tekkunga qadar astga tushirishdan; keyin esa ersni yuqoridan o‘ngdan cha tomonga karab va so‘ngra soat millariga qarshi yo‘nalishda donra shaklida yurgizib, yuqorida yozuv boshlangan nuqtada to‘xtash, egilgan chiziq bo‘ylab astga xuruj qildirish, doiraning quyi qismiga etgan joyda o‘ngga qarab burish va chadai o‘ngga qarab yoysimon shaklni chizish bilan tugallashdan tarkib topadi.

Kishining narsalar bilan qiladigan Sa’y-harakatlari tahlili shuni ko‘rsatadiki, ularning barchasi ham, tashqi rang-barangligiga qaramasdan, qoida tariqasida gavdaning, ‘yoqlarning va boshning yordamchi Sa’y-harakatlari bilan birga qo‘shilgan uchta ‘ddiy qismdan-«olish», «ko‘chirish», «qo‘yib yuborish»dan tarkib topadi. Sahi-harakatlarning har xil turlarida bu qismlar o‘z “traektoriyasi, qanchalik davom etishi, kuchi, tezligi, surhati (mahlum bir vaqt mobaynida takrorlanish soni) bilan va ular tananing qaysi bir qismi bnlan baja;rilishiga qarab farqlanadi. Sifat nuqtan «azalidan Sa’y-harakatlar aniqligi, nishonga tegish, echilligi va uygunlashganligi bilan belgilanadi.

Kishi faoliyatida narsalar bilan qilinadigan Sa’y-harakatlardan tashqari tananing o‘zini tutishini va qiyofaning saklanishini (tik turish, o‘tirish va shu kabnlar), bir joydan ikkinchi joyga ko‘chishini (yurish, yugurish va shu kabilar), aloqa bog’lashini tahminlaydigan sahi-harakatlar ham ishtirok etadi. Aloqa qilish vositalariga ifodali Sa’y-harakatlar (imo-ishora va ant’mimika), ma’noli shioralar va, nihoyat, nutqiy sa’y-harakatlar kiradi. Sa’y-harakatlarnng zikr etilgan turlarida qo‘l va ‘yoqlardan tashqari tanadagi va yuzdagi mushaklar, xiqildoq, tovush aychalari va boshqalar ishtirok etadn.

Shunday qilib, narsalar bilan bajariladigan (yoki bosh-qa xildagi tashqi) harakatning amalga ‘shirilishi muayyan Sa’y-harakatlar sistemasining amalga oshirilshiidan iboratdir. Bu harakatning maqsadiga, ushbu harakatga t’rtilgan narsaning xususiyatlariga va harakatning shart-sharoitlariga bog’liq bo’ladi.

Jumladan, stakanni olishuchun qalamni ‘lshga qaraganda boshqacharoq tarzda Sa’y-harakat qilinishn kerak. Chang`ida yurish iyoda yurishga nisbatan boshqacha Sa’y-harakat qilishni taqozo etadi. Og’ir yukning bir joydan ik-kinchi joyga ko‘chirilishi mushaklarngshg engilgina akstni bir joydan ikkinchi joyga olibqo‘yishdagiga qaraganda boshqacha tarzda ishlashini shart qilib qo‘yadi. Katta mixning qoqilishi mayda mixning qoqilishiga qaraganda boshqacha tarzda ro‘y beradi, mixni shiftga qoqish unn ’lga qoqishga qaraganda Sa’y-harakatlarning boshqacha sistemasini talab qiladi.

Yuqorida keltirilgan misollarning barchasida harakatning maqsadi bitta, lekin uning obyektlari har xildir. obyektning ayni ana shu har xilligi Sa’y-harakatlarning va mushak faoliyatining turli xilda tuzilgan bo’lishini taqozo etadi. Fiziologlar P. K. Anoxin, N. A. Bernshtey, E. A. Asratyanlarning tadqiqotlari mushaklarning ishi bevosita Sa’y-harakat vazifalari bilangina emas, balki hamisha ushbu Sa’y-harakat ro‘y berayotgan shart-sharoitlar bilan ham bosh-qarilishini ko‘rsatadi. Mushaklar Sa’y-harakatlarning mo‘ljaldagi yo‘nalishini va tezligini taomin etish uchun o‘z faolligini ko‘tarilayotgan ‘g’irlik hajmiga, surilayotgan buyumnnng qarshiligiga, bo‘g’imlarning ishaiglaridagi orqaga urish kuchiga «moslaydi». Harakatni bosh Sa’y-harakatlarning bajarilishi uzluksiz ra-qarish va nazo vishda nazorat qilib va uning natijalari harakatning irovard maqsadi bilan taqqoslangan holda to‘g’rilab (korrektirovka qilib) boriladi.

Ana shunday nazorat va korrektirovka buzilgan taqdirda bemorlar xatto eng sodda harakatlarni ham muvaffaqiyatli bajara olmaydigan bo’libkoladilar. Ular stol ustidagi stakanni qo‘liga olishda hamisha adashib, qoolini boshqa tomonga cho‘zadilar, suv ichish uchun stakanni og’izlariga to‘g’ri olibbora olmaydilar, uni keyin o‘rniga qo‘ya olmaydilar. Ular stulga to‘g’ri o‘tirisha olmaydi, nonni kesaman deb qo‘l barmoqlarini kesib yuborishadi, satrlarga rioya qilgan holda chiziqlar o‘tkazishga qodir emaslar va hokazo.

Harakat qay yo‘sinda nazorat qilib boriladi? Bu o‘rinda hali ko‘ narsa aniqlangan emas, Bu shubhasiz, sezgi a’zolari (ko‘rish, eshitish, mushaklar sezgisi) vositasidagina ro‘y berishi mumkin, Sa’y-harakatlarni sensor nazorat kilish (sezgi a’zolari yordamida nazorat qilish) nnng roli sinab ko‘rilaetgan kishi ge’metrik shaklning, masalan, ‘lti burchakli yulduzning tasvirini uning ‘ynadagi aksiga qarab turib chizishi lozim bo’lgan tajribalarda durustgina isbot etiladi.

Shunday qilib, narsalar bilan bajariladigan (yoki boshiqa xildagi tashqi) harakatning amalga oshirilishi muayyan Sa’y-harakatlar sistemasining amalga ‘shirilshiidan iboratdir. Bu harakatning maqsadiga, ushbu harakatga t’rtilgan narsaning xususiyatlariga va harakatning shart-sharoitlariga bog’liq bo’ladi.

Jumladan, stakanni olishuchun qadamni olishga qaraganda boshqacharoq tarzda Sa’y-harakat qilinishn kerak. Chang’ida yurish piyoda yurishga nisbatan boshqacha sa’n-harakat qilishni taqozo etadi. Og’ir yukning bir joydan ikkinchi joyga ko‘chirilishi mushaklarining sekingina akstni bir joydan ikkinchi joyga olibqo‘yishdagiga qaraganda boshqacha tarzda ishlashini shart qilib qo‘yadi. Katta mixning qoqilishi mayda mixning qoqilishiga qaraganda boshqacha tarzda ro‘y beradi, mixni shiftga qoqish uni bolg’a qoqishga qaraganda sa’y-harakatlarning boshqacha sistemasini talab qiladn.

Odatda buni oldiniga sira bexato bajarib bo‘lmiydi, chunki kishi ‘ynada qalamning odam qo‘li harakat qilayotgan tomonga emas, balki qarama-qarshi tomonga qarab yurgizilayotganini ko‘radi. Sinalayotgan kishi faqat mashq qilish tufaylgina ko‘rish natijasida olingan ma’lumotlardan foydalanishni va ularni qo‘lning harakati bilan to‘g’ri muvofiqlashtirilshi o‘rganadi.

Sinab ko‘rilayotgan odamga tajriba jarayonida narsalarning va qo‘l harakatlarining amaldagi holatini jiddiy ravishda buzib ko‘rsatadigan rizmali ko‘zoynak taqilib o‘tkazilgan tajribalar shu nuqtai nazardan olganda yanada qiziqarliroqdir.

Bunday holatda kishi o‘zining sa’y-harakatlarini to‘g’ri boshqarish (narsalarni ushlash, ularga yaqinlashish, belgilangan joyga qo‘yish va shu kabi jarayonlarni bajarish) qobiliyatini mutlaqo yo‘qotib qo‘ishi ma’lum bo‘ldi. Faqat uzoq vaqt mobaynida mashq qilganndan keyingina u bunday buzilishlarni to‘g’rilashga o‘rgandi. Agar ko‘rish signallari yana taxminan 0,27 sekundga kechika boshlagai bo‘lsa, buzilishlarga ko‘nikishiga hech qaiaqa mashq bilan erlshib bo‘lmasdi. Ha, aytgancha, faol sa’y-harakat qilnsh imkoniyatidan mahrum bo’lgan hayvonlar ham agar oldingi ‘yoqlarining harakatlarinn ko‘rib turmasalar, uni boshqara ‘lmaydilar.

Bundan ma’lumki, sa’y-harakatlarni boshqarish teskari alots,a rintsiiga bin’an amalga oshiriladi. Sezgi a’zolari ana shunday aloqa vositasi, narsalar va Sa’y-harakatlarning muayyan idrok etiladigan va harakat mo‘ljallari (‘rientirlari) rolini o‘ynaydigan belgilari axborot manbai bo’lib xizmat qiladi. Teskari aloqaning bunday shaklini P. K. Anoxin teskari afferentatsiya deb atadi.

Shunda qilib, ashyoviy (yoki boshqa xildagi tashqi) harakatning bajarilishi ma’lum bir sistemaga oid sa’y-harakatlarni amalga ‘shirish bilangina cheklanmaydi. U muqarrar ravishda sa’y-harakatlarning joriy natijalari va harakatlar obyekt ining xususiyatlariga muvofiq tarzda sa’y-harakatlarni sensor (hissiy) nazorat va korrektirovka qilishni o‘z ichiga oladi. Miyaga tashqi muhitning holati, unda sa’y-harakatlar qanday ro‘y beraetgani va uning natijalari haqidagi axborotni etkazib turadigan, hissiy orientirlarini o‘zlashtirish ana shu jarayonning negizi hisoblanadi.

Chunonchi, temirchi temirning qizdirilishi darajasini uning rangiga qarab chamalab ko‘rib, bolg’ani urish kuchini shunga mutan’siblashtiradi. Duradgor randani bosish kuchini va sa’y-harakat tezligini yogo‘chning qarshiligini o‘zgaruvchan mushaklar sezgisi orqali moslashtiradi. Karnaychi yukni qo‘l va oyoqlarining qat’iy ravishda bir-birnga mutan’sib va uzluksiz Sa’y-harakatlari bilan traekt’riyasini ko‘rish orqali nazorat qilgan holda uyg’unlashtirib, murakkab va eng qulay traskt’riya bo‘ylab o‘tkazadi. Shofer mashinani to‘xtatarkan, t’rmoz tekisini bosish kuchini mashinaning harakati tezligi, yo‘lning holati, mashinaning vazni va shu kabilar bilan uyg’unlashtiradi.

Ko‘rib turganimizdek, ushbu barcha mo‘ljallar sa’y-harakatlarni alohida o‘zicha emas, balki harakat maqsadiga muvofiq tarzda belgilaydi. Masalan, argardan doira chzig’i chizish va bo‘lak chiziqlarni o‘lchash uchun foydalanish urinishlarning turli xil sistemasini taqozo etadi. Qalam bilan «a» harfini yozishda «o» harfini yozish chog’idagiga qaraganda boshqacha urinish bo’ladi. Kechikib qolib avt’bus orqasidan choayotgan yo‘lovchining sa’y-harakatlari sistemasi rekord qo‘yishi niyat qilgan engil atletikachini sira ham qan’atlantirmaydi. Ushbu barcha hollarda aynan bir xil harakat obyektlarini (argar, qalam, qogo‘z) yoki hatt’ o‘shanday harakatlarni (yugurish) ko‘rib turibmiz, lekin bu harakatlarnig maqsadlari har xil va shuning uchun bu harakatlar tarkibiga kiradigan sa’y-harakatlar sistemasi ham har xildir.

Bundan ko‘rinib turibdiki, harakat tarkibiga kiruvchi sa’y-harakatlar sistemasi irovard natijasida ushbu harakatning maqsadi bilan boshqariladi va yo‘naltiriladi. Qilinayotgan sa’y-harakatlarning natijalari aynan shu maqsad nuktai nazaridan baholanadi va to‘g’rilab turiladi. Aynan shu harakatning maqsadi uni bajarishda, nazorat qilish va yaxshi izga solishda narsalarning qaysi bir xususiyatn va holati mo‘ljal bo‘la olishini belgilab beradi.

Kishinig maqsadi ko‘incha muayyan vaqt ichida yo‘q va harakatlar yordamida erishilishi mumkin bo’lgan narsalardan iborat bo’ladi. Demak, maqsad miyada faoliyatning bo‘lajak natijasining timsoli, o‘zgarib turadigan andazasi tarzida namoyon bo’ladi. Aynan o‘sha orzu qilingan (ehtiyoj sezilgan) bo‘lg’usi andaza bilan harakatning amaldagi natijalari taqqoslanadi, aynan o‘sha andaza sa’y-harakatlarning shakl-shamoilini belgilab va to‘g’rilab turadi. Chun’nchi, kishi suv ichish uchun stakanni olib, lablariga yaqinlashtirganidagi kabi ‘ddiy bir holda ham uning harakatlari orzu qilingan natja (chanqoqni bosish), shuningdek qo‘l stakanga cho‘zilishi va so‘ngra stakan bilan birga lablarga qadar borishi andazalari orqali idora qilinadi. Bo‘lg’usi harakat modellari (Sa’y-harakat programmasi) va uning natijasi (maqsadning rogrammasi)ni, miyada ushbu harakatning o‘zini oldindan hosil qiladigan andazalarni fiziologlar «harakat aktset’ri» va «oldindan aks ettirish» (P. K. Anoxin), «harakatlatiruvchi vazifa» va «bo‘lg’usi ehtiyoj andazasi» (N. A. Bershiteyi), «zaruriy mohyat» va «kelajak andazasi» (Mnttelshted, U. Eshbi), «namuna», «o‘zgarib turadigan andaza» va shu kabilar deb aytadilar.

Nomlarning rang-barangligi ushbu modallar mohiyati nimadan iboratligi, ular miyada qanday tarkib toishi va amal qilishi haqida tavsiya etilayotgan gipotezalarning rang barangligini aks ettiradi. Bularning hammasini hozircha biz aniq bilmaymiz. Lekin bo‘lg’usi harakatlar va ulardan kutilayotgan natija miyada oldindan allaqanday tarzda tasavvur qilinishining o‘zi shak-shubxasizdir. Aks holda, yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, faoliyatning o‘zi ham bo’lishi mumkin emas edi.

Lekin miya kelajakni qanday qilib «oldindan natijasi psixikasida qanday qilib aks etishn mumkin? Buning uchun atrofdagn olaming bitta rintsiiaal xususiyati - uning qonuniyati tufayli imkoniyat tug’iladi. Bundan undagi turli xil hodisalar muayyan doimiy bog’lanishlar va munosabatlar orqali bog’langan, undagi narsalar esa ma’lum bir shart-sharoitlarda namoyon bo’ladigan muayyan muqarrar xususiyatlarga va tuzilishga ega bo’ladi(olov doimo kuydiradi; tundan so‘ng hamisha kunduz keladi; jismnnng tezligi ishlatilgan kuchga mutan’sib bo‘ladi; qo‘shiluvchi sonlarning o‘rni almashtirilgani bilan yig’indisi o‘zgarmaydi va hokazo). obyektlar bilan hodisalar o‘rtasidagi bunday barqaror (invariant) munosabatlar obyektlarning muhim xususiyatlari va hodisalarning qonuniyatlari deb ataladi. Aynan obyektlar va hodnsalarda muayyan muhim va barqaror xususiyatlar hamda qonuniyatlarning mavjudligi ma’lum shart- sharoitlarda ularning «fe’li-atvorini», ya’ni u yoki bu ta’sirotlar ostida ularnning bo‘lg’usi o‘zgarishdarish! oldindan bilish va shu asosda harakatlarni maqsadga muvofiq tarzda yo‘naltirib turish imkoninv beradi. Tashqi, aniq faoliyat bu holda go‘yo ichki, timsoliy faoliyat tarzida his etiladn. obyektlar ustida bo’ladigan aniq harakatlar ushbu obyektlaring muhim xususiyatlari ustida olibboriladigan timsoliy (psixik) jarayonlar bnlan almashtiriladi, ya’ni narsalar bilan bajariladigan jismoniy jarayonlar ularning mohiyatini tasavvur qilga holda yuz beradigan xayoliy jarayon bilai almashtiriladi.

Tashqi, real harakatdan ichki, timsoliy harakatga bu xildagi o‘tish jarayonini interiorizatsiya (tom maon’si bilan aytganda, ichkn tarzga aylanish) deb atashadi.

Interiorizatsiya tufayli kishi psixikasi ma’lum bir vaqt ichida uning nazari e’tiborida bo‘lmagan narsalarning timsolida foydalanish qobiliyatiga ega bo’ladi. Kishi muaiyan daqiqa chegaralaridan tashqariga chiqib, «xayolida» o‘tmishga va kelajakka, vaqtga va bo‘shliqqa erkin ko‘chib o‘tadi. Kishining harakati hayvonning butun xatti-harakatini belgilab beradigan yuqoridagidek tashqi vaziyatga xuddi qul kabi qaramlikdan qutuladi.

Psixologiya intern’rizatsiyaning qanday yuz berishini barcha jihatlariga qadar to‘la bilmandi. Lekin shu narsa aniq isbot qilinganki, bunday o‘zgarishning muhim quroli bo’lib so‘z, o‘zgarish vositasi bo’libesa nutqiy faoliyat xizmat qiladi. So‘z buyumlarning muhim xossalarini va axborotdan foydalanishning insoniyat amaliyotida yuzaga kelgan usullarini belgilaydi va o‘zida mujassamlashtiradi. Shunig uchun ham so‘zlarni to‘g’ri ishlatishga o‘rganish ayii chog’da buyumlarning muhim xususiyatlarinn va axborotdan foydalannshniig usullarini o‘zlashtirishdai ibaratdir. Kishi so‘z orqali butun insoniyatning, ya’ni o‘zidan oldingaya o‘nlab va yuzlab avlodlarning, shuningdek o‘zidan yuzlab va minglab kilometr uzoqdagi kishilar hamda jamoaning tajribasini o‘zlashtirib oladi.

So‘zlarni va umuman narsalarning munosabatini bildiradigan real timsollarni qo‘llash narsalarning o‘zi bevosita bo‘lmagan hollarda tegishli munosabatlar haqidagi axborotdan foydalanishga shuning uchun ham imkoniyat yaratadi, jamiyat amaliyotida shakllangan tajriba va bilimlar, timsollar va talablar yordamida kishi faoliyati va xulq-atvorini yo‘naltirib turishga ko‘mak beradi.

Shunday qilib, kishi faoliyati juda murakkab va o‘ziga xos jarayondir. U shunchaki ehtmyojlarni qondirishdangina iborat bo’libqolmasdan, balki ko‘roq darajada jamiyatning maqsadlari va talablari bilan belgilanadi. Maqsadning anglanilganligi va unga erishish yuzasidan ijtimoiy harakatlar taj-ribasi bilan bog’liq ekanligi kishi faoliyatining o‘ziga xos belgisidir.

Kishi faoliyatining tashqi (jismoniy) za ichki (psixik) jihatlari chambarchas bog’liqdkr. Tashqi jihat -odam tashqi olamga ta’sir ko‘rsatish uchun qiladigan Sa’y-harakatlar motivlashtiruvchi, bilishga undovchi va boshqaruvchi ichki (psixik) faoliyat bilan belgilanadi va yo‘naltiriladi. Ikkinchi tomondan, butun ana shu ichki, psixik faoliyat buyumlar va jarayonlarning xususiyatlarini o‘zida namoyon qiladigan, ularning maqsadga muvofiq tarzda qayta o‘zgartirilishini amalga oshiradigan, psixik andozalarning o‘xshashlik darajasini, shuningdek erishilgan natijalar va harakatlarning kutilganlariga muvofiqligi darajasii ko‘rsatadigan tashqi jihat tomonidan yo‘naltirilib va nazorat qilinib turadi.

Biz ichki, psixik faoliyatni tashqi, aniq faoliyatnnng interiorizatsiyalashuvi natijasi deb hisoblash mumkinligini ko‘rib chiqdik. Shunga muvofiq tarzda tashqi, aniq faoliyatni ham ichki, psixik aylanishi.

Faoliyatning eksterizatsiyalashuvi (tom ma’nosi bilan aytganda, tashqi tarzgaaylanishi) deb qarash mumkin.

Faoliyat jahon psixoiogiyasi fanining asosiy (fundamental) tushunchalaridan biri hisoblanib, ko‘incha psixoiogik kategoriya sifatida olib qaraladi. Shuning bilan birga ushbu tuncha xaddan ziyod keng maonoli va ko‘ ahamiyatli tarzda foydalanilganligi tufayli uning mohiyati yoyiq bo’libboradi, natijada qiymati asal mazmunini yo‘qotdi. Xuddi shu boisdan psixoiogiya faoliyat uchun umumiy qabul qilingan definitsiya mavjud emas, foydalanib kelayotgan to‘zilma, ta’rif esa ko‘ hollarda tanqidga uchraydi. Holbuki shunday ekan, semantiq tahlil o‘tkazish, o‘zaro taqqoslash zaruriyat aniqlangan bo‘lar edi, bu esa o‘z navbatida uning aloqador tushunchalar tarkibini mukammallashtirish imkoniyatini vjudga keltiradi.

O‘yin, mehnat, o‘quv, muomala va boshqa faoliyat turlarining muvaffaqiyatli kechishi, shaxslararo munosabatlarda xulq-atvorning namoyon bo’lishi ijobiy psixoiogik holat sifatida bahoansa, emotsiya va hissiyotning barqaror, maqsadga yo‘nalgan tarzda hukm surish ehtimoli e’tirof etiladi. His-tuyg‘ularning mustahkamligi, barqarorligi, mukammalligi sifatlarining mavjudligi ularning dinamik steriotilari tiga aylanganligidan dalolat beradi, faoliyat va xulqning shaxs tomonidan ongli ravisha boshqarish uslubi shakllanganligini bildiradi. Tabiatning tarkibiy qismlari va jamiyatning a’zolari bilan turli shakldadagi, har xil xususiyatli munosabatga kirishishi, ular bilan turli muomala qilish maromlarini davriy (muvoaqqat tarzda) o‘zgarishni vjudga keltiradi. ana shu o‘zgarish tufayli muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizlik, omad va omadsizlik, otimizm va essimizm, romantiqa va realiya, simatiya va antiatiya, rogress va regress, jo‘shqinlik va tushkunlik, faollik va sustlik kabi birinchsi ijobiy (ozitiv) ikkinchisi esa salbiy (negativ) ahamiyat hodisa kelib chiqadi. faoliyat va xulq amaliyotda bir tekis kechishini taominlovchi emotsional holat barqarorligining buzilishi unga qiyos qilingan ma’lumotlarni shubha ostida qoldiradi. Binobarin, jamiki narsaning boshlang‘ich asosi, manbai emotsiya degan g‘oyani, uning qiymatini umumiy fonda birmuncha qadrsizlantiradi, lekin ikkinchi darajali omilga aytantirib yubormaydi. Omillarning birlamchi va ikqilamchi, ustivor va etakchi, umumiy va xususiy, obyektiv va subyektiv, muhim va nomuhim mezonlar, alomatlar, o‘lchamlar yordami bilan bahoanishi ushbu psixoiogik masala mohiyatini oqilona talqin qilish zaruratini vjudga keltiradi. holbuki shunday ekan, ularning mohiyatini, keltirib chiqaruvchi sabablarni, harakatlantiruvchi kuchlarini muayyan dalillarga asoslanib tahlil qilish muammosi mpaydonga keladi.