Mavzu: Jismoniy sifatlar

Mundareja

Mundareja 1
KIRISH 2
1.Jismoniy sifatlar va ulaming moxiyati. 3
2.Chaqqonlik va uni tarbiyalash usuliyati: 4
3.Chidamlilikni rivojlantirish metodikasi: 9
4.Tezkorlik sifati va uni rivojlantirish usuliyati 14
Xulosa. 25
ADABIYOTLAR 26

KIRISH
Mamlakatimiz kelajagi uchun sog’lom avlodni tarbiyalash hamda voyaga etkazishda jismoniy tarbiya va sportni ahamiyati juda katta.
Barchamizga ma’lumki, bugungi kunda bolalar cporti bilan birga xotin - qizlar cportiga ham juda katta ahamiyat qaratilmoqda. Mamlakatimizda cog’lom farzatlami voyaga keltirib, ulami cog’lom, barkamol tarbiyalashda ayollami o’rni juda katta. Shu boisdan ham xotin - qizlar cportiga berilayotgan etibor va yaratilayotgan shart sharoitlami barcha cheka-cheka qishloqlar miqyosida ko’rishimiz mumkin.
Respublikamiz mustaqillikka erishgan dastlabki kunlardan boshlab kelajagimiz egalari bo'lgan yosh avlodni tarbiyalashga aloxida ahamiyat qaratildi. Shu boisdan ham xukumatimiz raxbariyati tomonidan jismoniy tarbiya va sport soxasida e tibor yanada kuchaytirildi.
Mustaqil davlatlar ichida birinchi bo'lib, “Jismoniy tarbiya va sport to'g’risida”gi qonun, “Sog’lom avlod uchun” ordenini ta'sis etilishi va “O'zbekiston bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasini tuzish to'g’risida”gi Farmon bugungi kunda Respublikamiz raxbariyati tomonidan yosh avlodni jismonan etuk insonlar bo'lib o'sib-ulg’ayishlari uchun yaratilayotgan shart-sharoitlarini yorqin ifodasidir.
So'ngi yillarda jismoniy tarbiya va sport yoshlar hayotining ajralmas qismiga aylanib bormoqda.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “O'zbekiston bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasini tuzish to'g’risida”gi Farmonida “Bolalami jismoniy va ma'naviy tarbiyalashni zamonaviy shakl va uslublarini, jinsi va yoshiga qarab bolalarga sport ko'nikmalarini singdirishning sport soxasida iqtidorli bolalami ixtisoslashtirilgan sport maktablari va markazlaridagi mashg’ulotlarga tanlab olishning ilmiy asoslangan tizimlarini ishlab chiqishni tashkil etish hamda ulami tadbiq qilishga ko'maklashish” lozimligi aloxida takidlanadi.
O'tgan oxirgi 10 yil davomida Bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasi mablag’lari hisobidan 1113 ta bolalar sporti ob'ekti, jumladan, 252 ta yangi sport

kompleksi, 861 sport zali barpo etilgani, bulaming 84 foizi qishloq joylarida qurilganini ta'kidlash lozim.

1. 
   Jismoniy sifatlar va ulaming moxiyati.
   

Tarixan mavjud bo'lgan jismoniy tarbiya tizimlariga insonning jismoniy (harakat) sifatlarini tarbiyalay olishiga qarab baho berilgan. Insonning organizmida turli darajada shakllangan kuch, tezkorlik, chidamlilik, chaqqonlik, tana bo'g’inlari harakatchanligi va muskullar egiluvchanligini jismoniy sifatlar deb atash qabul qilingan. Inson organizmining shu sifatlarini qanday namoyon qila olishiga qarab individga kuchli, chaqqon, tezkor va h.k. deb baho berganlar. Bu sifatlar o'lchovga ega, uning ko'rsatkichlari jismoniy tayyorgarlik ko'rsatkichlari deb ataladi va ko'rsatkichlar orqali individning ijodiy mehnatga va vatan mudofaasiga tayyorligi aniqlanadi. Masalan, individ 100 kg og’irlikdagi shtangani elkaga olib faqat 3 marotaba o'tirib tura olsa, boshqasi shu vazn bilan 5 marotabadan ortiq o'tirib tura olishi mumkin. Shu mashqni ikki marta ortiq bajarganligi uchun ikkinchi o'rtoqning kuch sifati rivojlangan deb baholanadi. Bu sifat organizmning suyak, muskul va boshqa a'zolarining to'qimalari, hujayralari vahokazolarning rivojlanganligigagina bog’liq bo'lmay, ma'naviy-ruhiy fazilatlariga ham bog’liq. SHuning uchun harakat sifatlarini tarbiyalash ma'naviy-ruhiy fazilatlami tarbiyalash ishi bilan cham barchas bog’liq va tarbiyaning shu yo'nalishiga vosita bo'lib xizmat qiladi.
Harakat sifatlarini tarbiyalashga intilish insoniyatning azaliy orzusi. Mehnat qurollari,harbiy anjom va aslaxa bilan muomala qilishning samaradorligi tabiat insonga inoom etgan va uni tarbiya jarayonida rivojlantirish mumkin bo'lgan jismoniy fazilatlarga bog’liq tarbiyalash lozimligi masalasini ko'ndalang qo'yadi.
Jismonan barkamol, axloqan pok, estetik didli, e'tiqodli, sadoqatli, texnika ilmining zamonaviy asoslarini puxta egallagan, har taraflama ma'naviy etuk, jismonan garmonik rivojlangan kishini tarbiyalash hozirgi kungaCha davrimizning asosiy vazifalaridan biri deb hisoblanib kelindi. Hozir ham bu dastur o'z ahamiyatini yo'qotgani yo'q. U mamlakatimizda amalga oshiralayotgan “sog’lom avlod uchun” dasturining o'zagini tashkil etadi.
Xulosa qilganda jismoniy tarbiyani, xususan, jismoniy sifatlarni rivojlantirishni mohiyatining yuqoriligi va salmoqliligi ko'zga yaqqol tashlanib turibdi. Shuni qayd etish kerakki, jismoniy sifatlarni rivojlantirishda ulaming (kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamlilik va hokazolaming) barchasini o'zaro uzviy bog’lab olib borishni tarbiya jarayoni taqazo qiladi. Lekin sportning ma lum bir turida muayyan fazilat kuchliroq shakllanadi, rivojlanadi va u etakchi harakat sifati tarzida nomoyon bo'ladi. Boshqa sifatlar ham nisbatan rivojlanadi, lekin ular yordamchi, ko'makchi harakat sifati tarzida namoyon bo'lishi mumkin. Masalan, sport o'yinlaridan basketbolda asosan chaqqonlik sifatini rivojlantiradi deb hisoblansa, tezlik yordamchi sifati tariqasida rivojlanadi. Lekin basketbol chidamlilikni ham tarbiyalashda asosiy vositadir. Og’ir atletikaChilarda kuch jismoniy sifati etakchi fazilat sanaladi. “Siltab ko'tarish (rivok)”ni ko'p mashq qilish esa tezkorlikni rivojlantiradi. Amaliyotda bu mashqlar orqali chidamlilik va egilivchanlik ham ko'makchi jismoniy sifat tarzida rivojlanishini guvohimiz. Umuman, chaqqonlikni rivojlantirish uchun ko'proq o'yinlardan: voleybol, basketbol, futbol, tennis, stol tennisi, gandbol, xokkey, regbi va boshqalardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Aslida bu o'yinlar uchun tezlikning ahamiyati ham ikkinchi darajali emas. Chaqqonlikni rivojlantirish esa tez o'zgaruvchan o'yin sharoitiga moslasha bilishni, kuzatuvchanlikni, mo'ljalga to'g’ri olishni, qisqa fursat ichida turli murakkab vaziyatda aniq, to'xtamga kelish, uni his qilish va o'z harakatlarini shu vaziyatga moslay olishdek hayotiy zaruriy Amaliy harakat malakalami shakllantiradi. Velosiped, harakatli o'yinlar ham chaqqonlikni rivojlantiradi.
Har qanday harakat biror-bir konkrekt harakat vazifasi deb ataladigan vazifani hal qilishga qaratiladi. Masalan, iloji boricha balandroq sakrash, to'pni ilib olish, raqibni aldab o'tish, shtangani ko'tarish va hokazo. Harakat vazifasining murakkabligi, bir vaqtda va ketma-ket bajariladigan harakatlaming uyg’unligiga bo'lgan talablar, harakatlar koordinatsiyasini tarbiyalaydi.

2. 
   Chaqqonlik va uni tarbiyalash usuliyati:
   

Harakatlaming koordinatsiyaviy murakkabligi chaqqonlikning birinchi o'lchovidir. Agar harakatning fazo, vaqt, kuch xarakteristikalari harakat vazifasiga mos bo'Isa, harakat etarli darajada aniq bo'ladi, harakat vazifalari harakatning aniqligi tushunchasini keltirib chiqaradi.
Chaqqonlikni rivojlantirishi usuliyati bilan tanishib chiqsak. Birinchidan Chaqqonlikni rivojlantirish koordinatsiya jihatdan murakkab harakatlami bajarishni, ikkinchidan harakat faoliyatini to'satdan o'zgargan sharoit talablariga muvofiq ravishda qayta tuza olish qobiliyatini tarbiyalashdan iboratdir. Bunda chaqqonlik uchun zarur bo'lgan o'z harakatlarini fazo va vaqtda aniq idrok etish, lozim bo'Isa, stabil harakatlar qila bilish, muvozanat saqlay olish, galma-gal zo'r berish va muskullami bo'shattirish yoki, aksincha, muskullami taranglashtirish qobiliyati va shunga o'xshash boshqa xususiyatlami tanlab takomillashtirish muhim ahamiyatga ega. Demak “Chaqqonlik” deganda, harakatlar koordinatsiyalaming umumiy to' plami yig’indisi tushuniladi.
Chaqqonlikni rivojlantirish va tarbiyalashning asosiy yo'li yangi xilma-xil harakat malakalarini va ko'nikmalarini shakllantirish demakdir. Bu esa harakat malakalarining zahirasi ortib borishiga sabab bo'ladi va harakat analizatorlarining funktsional imkoniyatlariga samarali ta'sir ko'rsatadi. Yangi harakatlami o'zlashtirish uzluksiz bo'lgani yaxshi. Agar uzoq vaqt oralig’ida yangi harakatlami o'rganish rejalashtirilgan bo'Isa ham, o'quvchilarga vaqti-vaqti bilan o'zlariga ma lum bo'lmagan mashqlami bajarib turish tavsiya etiladi. Chunki Yangi harakatlar (mashqlar) o'zlashtirib turilmasa shug’ullanuvchini harakatga o'rgatish qiyinlashadi. Bunday mashqlami tola o'zlashtirib olish shart emas, chunki u shug’ullanuvchilaming qandaydir YAngi harakatlami his qilib turishlari uchun zamr. Bu kabi mayda-chuyda harakatlami, odatda, aktiv dam olish uchun ajratilgan kunlardagi trenirovka jarayoni tarkibiga kiritiladi. Chaqqonlikni rivojlantirishda yangi harakatlami o'zlashtirib olish qobiliyati sifatidahar qanday ihtiyoriy harakatdan foydalanish mumkin, lekin ular faqat mashq tarkibidagi yangi elementlar bo'lgani uchungina o'rganiladi. Malaka avtmatlashib borgan sari shu jismoniy mashqning

chaqqonlikning rivojlantirish vositasi tarzidagi ahamiyati kamayib boradi. Harakat faoliyatini tez va maqsadga muvofiq qayta tuzish qobiliyati to'satdan o'zgargan sharoitdagi ta'sirlarga darhol javobning berilishi Chaqqonlikni rivojlanayotganligidan dalolat beradi. Bunda yuklamning o'zgarishi sodir bo'ladi, chaqqonlikni rivojlantirishga yo'naltirilib yuklamani oshirish shug’ullanuvchilarga koordinatsiyaviy qiyinchiliklarni oshiradi. Ular engishi lozim bo'lgan koordinatsiyaviy qiyinchiliklar uch guruhga bo'linadi:
1 .Harakatlaming aniqligiga erishishdagi qiyinchiliklar;

2. 
   Ulaming o'zaro moslasha olishidagi qiyinchiliklar:
   
3. 
   Birdaniga, qisqa, o'zgargan sharoitda duch kelinadigan qiynchiliklar.
   

Amaliyotda qayd qilingan qiyinchiliklarni oson hal qilish uchun, asosan, L.P. Matveevning chaqqonlikni tarbiyalash uslubiyatidan ko'proq foydalaniladi:

1. 
   G’ayritabiiy, g’ayrioddiy dastlabki holatdan foydalanish (zarur bo'lgan tomonga orqa bilan turib uzunlikka sakrashlar va h.k).
   
2. 
   Mashqni oynaga qarab bajarish (diskani chap qo'l bilan uloqtirish yoki bokschini chap tomonlama turib zarba berishi).
   
3. 
   harakatlar tezligi va sur'atning o'zgartirish (masalan, tezlashtirilgan usulda yoki sekinlashtirib mashqlar bajarish).
   
4. 
   Fazoda mashqlar bajarilayotgan chegaralami o'zgartirish (masalan, uloqtirishda snaryadlarni kichiklashtirilgan aylanadan uloqtirish yoki maydoni satxi kichiklashtirilgan sport o'yinlaridan foydalanilanish, chunki keng maydon tor maydonga nisbatan chaqqonlikni namoyon qilish uchun qulaylik tug’dirmaydi; balandlikka turli usul bilan: orqamachasiga, oldi, yonlama, aylanib yugurib sakrash va hokazolar).
   
5. 
   Qo'shimcha harakatlar kiritib mashqlami murakkablashtirish (masalan, erga tushish oldidan qo'shimcha burilishlar qo'shib, tayanib sakrash va boshqalar).
   
6. 
   Tanish mashqlami oldindan rejalashtirmay, ma lum bo'lmagan tarzda qo'shib bajarish (masalan, gimnastik kombinatsiyalarini ko'rgan va o'qitgan zahoti bajarish musobaqasi va shunga o'xshashlar).
   

7. Juft va gruppa bo'lib bajariladigan mashqlarda shug’ullanuvchilarning bir- biriga ko'rsatadigan qarshiliklarini o'zgartirish (masalan, o'yinlarda turli taktik kombinatsiyalami qo'llash, mashqlami bajarishda tez-tez sheriklami o'zgartirish).
Chaqqonlikni nisbatan xususiy bo'lgan sifatlaridan biri muskullami ratsional bo'shashtira bilishni o'rganish va uni takomillashtirishdir. Har qanday harakat ma lum ma'noda muskullami ko'zg’alishi va bo'shashtirilishining natijasidir. Ko'zg’alishdek, bo'shashtirish (lozim bo'lgan muskulni, lozim bo'lgan payitda) ni bilish har qanday harakatni samarali bajarishda muhim rol o'ynaydi. Harakatni qoyilmaqom qilib bajarish uchun vaqtihcha bo'shashib turishi kerak bo'lgan muskullar guruhining tarangligi harakatni bajarish uchun lozim bo'lgan bemalollik (bo'g’iqliq)ni, harakatni erkin bajarishni yo'qqa chiqaradi.
Harakatni bo'g’iq, emin-erkin bajara olmasak ruhiy va muskul tarangligi orqali sodir bo'ladi deb uni ikki guruhga ajratiladi. Ruhiy taranglik asosan his hayajonga sabab bo'ladigan faktorlar (kuchli raqibni ko'rish, musobaqalashadigan muhit, tomoshabinlar va h.k.) orqali sodir bo'ladi va chaqqonlikkagina emas, organizmning boshqa funktsional hamda jismoniy sifatlariga ham salbiy ta'sir ko'rsatadi. Bu diqqatni to'play olmaslik, faoliyat tarkibidagi o'zgartirish qilishda kechikish, harakatlar ketma-ketligini buzilishi va boshqalar tarzida namoyon bo'ladi. Bu noqulayliklar bilan kurashish yo'llari xaqida “Sport psixologiyasi” fanida lozim bo'lgan ma'lumotlami olish mumkin. Ruhiy taranglik albatta muskul tarangligini sodir bo'lishi bilan kuzatiladi.
Muskul tarangligi turli sabablar orqali vujudga kelib quyidagi qayd qilingan uch shaklda namoyon bo'ladi: a) muskul tonusini ortishi (gipermoiotoniya) orqali muskul taranglashishi; b) o'ta tez bajarish oqibatida muskulni taranglikdan tushishga, bo'shashishga ulgurmasligidan sodir bo'ladigan taranglik; v) koordinatsiyaviy, (takomillashmagan koordinatsiya sababli muskul bo' shashishi fazasida bir oz qo'zg’aluvchanlikni mavjudligi orqali sodir bo'ladigan) taranglik.
Qayd qilingan chaqqonlikni namoyon bo'lishiga salbiy ta'sir ko'rsatayotgan muskul tarangligini engish usullari sport fiziologiyasi va jismoniy tarbiya nazariyasi fanlari orqali o'rganiladi.
Chaqqonlikni rivojlantiruvchi mashqlar tez charchatadi. Bunday mashqlami bajarishda muskullar nihoyatda aniq va yuqori darajadagi sezgi talabiga muhtoj bo'lib, charchash sodir bo'lganda, mashqni bajarish kam samara beradi. Shunga ko ra organizm sarflangan energiyani nisbatan to'liq tiklanishi uchun etarli bo'lganda dam olish oraliqlaridan (intervaldan) foydalaniladi. Yuqori darajada energiya sarflash bilan bajarilgan mashqlardan so'ng chaqqonlikni tarbiyalaydigan mashqlami bajarish biz kutmagan natijani beradi.

3. 
   Chidamlilikni rivojlantirish metodikasi:
   

Muskul ishi faoliyatida jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish davomida charchoqka qarshilik ko'rsatish darajasi chidamlilik sifati deb ataladi.
Jismoniy mehnat (sport faoliyati)ni bajarayotgan kishi sekin asta o'z faoliyatni davom ettirishi qiiynlashayotganligini sezadi. Ter quyuilib oqa boshlaydi, yuzida qizillik kuchayadi, rangi o'zgaradi, muskullarida xorg’inilik sezadi, harakat koordinatsiyasi, harakat texnikasi tarkibidagi elementlaming bajarish ketma-ketligi buziladi, nafas olishi ritmi chuqurligi o'zgaradi. Bajarayotgan harakati tarkibida qo'shimcha keraksiz harakatlar paydo bo'ladi, qo'shilib qoladi. Bunga asosan, organizmda kechayotgan fiziologik, bioximiyaviy va biomexanik o'zgarishlar sabab bo'ladi. Faoliyatni davom ettirish esa ruhiy, irodaviy va boshqa sifatlar evaziga bajariladi. Bunday holatni konpensatsiyali charchoq fazasi deyiladi.
Agarda iroda namoyon qilish darajasini ortganligiga qaramay, ish intensivligi pasaya borsa, konpensatsiyasiz charchoq fazasi boshlanganligini kuzatamiz.
Charchoq o'zi nima mehnat (mashq qilish) davomida ish qobiliyatining vaqtihchalik susayishi charchoq deyiladi. Bir xil ish faoliyati davomida charchoq turli kishilarda turlicha bo'lishi amaliyotda isbotlangan. chunki, har bir individning chidamliligini rivojlanganligi turlichadir.
Bobokalonimiz Abu Ali ibn Sinoning ilmiy merosidan charchash mavzusiga katta e'tibor berilgan. Bir minginChi yili yozishni boshlab, bir ming yigirma to'rtihchi yili mukammal tarixiy ilmiy asarga aylangan «Kitob ul qonun fit Tib”da surunkali jismoniy mashq bajarish charchoqni vujudga keltirishiga to'xtalib uni to rt xilga ajratib izoh bergan:

1. 
   Yarali charchash - unda terini yuzida yoki tagida yara kabi narsa seziladi.
   
2. 
   Qotib charchash - unda kishi go'yo gavdasini ezilgan yoki majag’langan gumon qilib tanasida issiqlik va bo'shashishni sezadi.
   
3. 
   Shishli Charchash - bunda tana odatdagidan qizarganroq bo'lib, g’ovlaganga o'xshash hissiyat sezadi.
   
4. 
   Ozib Charchash - unga uchragan kishi gavdasini qurigan va kovjiraganroq Chidamlilik vositalar va vositalarsiz o'lchanadi. Chidamlilikni vositali o'lchash uchun ma lum tezlik bilan yugurish tavsiya qilinadi, hamda o'sha intensivlikni bo'shashtirmay ushlay olish vaqti (tezlikni susayishi boshlangunga qadar) hisoblanadi. Shuning uchun to'g’ridan-to'g’ri chidamlilikni o'lchash juda noqulay. Ko'proq vositasiz ulchashdan foydalaniladi. Sport amaliyotida, uzoq masofaga (10.000 m; 20.000 m) yugurish uchun sarflangan vaqtiga qarab chidamlilikga baho beriladi.
   

Chidamlilik talab qilinadigan mashqlarni bajarishda insonning funktsional imkoniyatlari, bir tomondan, lozim bo'lgan harakat malakalari va texnikani egallanganligi darajasiga bog’liq bo'Isa, boshqa tomondan, organizmning aerob va anaerob (kislorodli, kislorodsiz) imkoniyatlariga bog’liq. Nafas imoniyatlarining xususiyligi nisbatan yuqori emas, ular harakatni tashqi formasiga ham aytarli bog’liq bo'lmaydi. Shuning uchun yugurish mashqi yordamida o'zini aerob imkoniyatlarining darajasini oshirgan shug’ullanuvChi boshqa harakatlarni, masalan, eshkak eshish, yurish, velosipedda yurish mashqlarni bajarishda ham o'zining chidamliligidan ijobiy naf oladi. Misol, yurish va yugurishdagi harakatlaming koordinatsiyaviy tuzulishi va tezlik, kuch xarakteristikasi ko'phollarda turliCha. Trenirovka orqali yugurishda erishilgan tezlikni yaxshilanganligi yurushni maksimal tezligiga ijobiy yoki salbiy ta'sir ko'rsata olmaydi. Ya'ni “ko'chish” yo'q. Yugurish tezligi yurish tezligini o'zgarishiga ta'sir ko'rsatmagan. Lekin uzun masofadagi shug’ullanganlik bir vaqtni o'zida yurish bilan yugurishda biri-biriga «ko'chishi» mumkinligi ilmiy-amaliy isbotlangan (V.M.Zatsiorskiy va boshqalar). Demak, koordinatsiyaviy biri-biriga yaqin bo'lgan harakatlarni bajarishda sportChi organizmining vegetativ sistemasini funktsional imkoniyatini e'tiborga olsak umumlashtirilgan holat, shartli aytilganda, “vegetativ” shug’ulaganlik chidamlilikning “ko'chishi” (o'tish)ga qulay imkoniyat ochiladi. Lekin har bir holatda ko'chish ro'y bermasligi organizmning energiyasi imkoniyatlariga, harakatlaming barcha sifat xususiyatlariga talab qo'ymay, harakat malakalarining o'zaro muvofiqlashuvi xarakteriga ham bog’liq bo'ladi.
Umumiy va maxsus chidamlilikning aniq vazifalarini hal qilish og’ir, ko'ngilga tegadigan darajadagi bir xil va eng katta hajmdagi og’ir ishni bajarishni taqazo qiladi. charchash toliqishga aylana boshlanganda ham mashqni to'xtatmaslik talab qilinadi. Bu esa ruhiy tayyorgarlikning namoyon bo'lishi uchun yuqori darajada katta talabni qo'yadi.
Chidamlilikni rivojlantirish mehnat sevarlikni, katta nagruzkalarga, shuningdek, nihoyatda horg’inlik hissiga bardosh berishga tayyor turishni tarbiyalash bilan olib boriladi. Sportchilar mashg’ulotda ozmi-ko'pmi charchoqni his qilsalargina, ularda chidamlilik ortib boradi. Bu esa tashqi tomondan chidamlilikning ortib borishida namoyon bo'ladi. Moslashuv o'zgarishlaming miqdori va qay maqsadga qaratilganligi, mashg’ulot yuklamalari natijasida organizmdagi javob reaktsiyasi xarakteri darajasi bilan belgilanadi.
Chidamlilikni tarbiyalashda yuklamini kriteriyasi va komponentlari muhim ahamiyat kasb etadi. Chidamlilik mashg’ulotlar davomida sportchini bir oz bo'lsada charchashni his qilishi orqali rivojlanishiga e'tibor bersak yuklamadan so ng tiklanish juda oz vaqt ichida sodir bo'lsa chidamlilikni rivojlanmasligi ma lum bo'ladi. Ish hajmi katta bo'lib charchoq his qilish bilan bajarilsa organizm yuklamaga moslasha boshlaydi va qator mashg’ulotlardan so'ng chidamlilikni ortib borayotganligi ko'zga tashlanadi. Moslashuv organizmdagi o'zgarishlar darajasi, yuklamaga javob reaktsiyasi xarakteri, uni ko'lami yo'nalishi orqali sodir bo'ladi. Har xil tipdagi nagruzkada charchoq bir xil bo'lmaydi.
Chidamlilik namoyon qilishda nafas muhim ahamiyatga egaligi ma lum bo'ldi. Shunga ko ra tihch, bir xil maromdagi ishlarda asosan burun orqali Chuqur nafas olish bilan mashq, ish bajarish to'g’riligi amaliyotda isbotlangan. Ma'lumki nafas, ko'krak, qorin, (bryushnoy press) va aralash muskullar - diafragma aralashuvi orqali olinadi. Kuchli zo'riqish bilan bajariladigan faoliyatda maksimal darajada o'pka ventilyatsiyasini yo'lga qo'yish uchun (N.G. Ozolin, V.V. Mixaylov) og’iz orqali chuqur nafas tavsiya qilinadi. Asosiy e'tibor nafas Chiqarishga qaratilishi, chunki o'pkadagi kislorodi kam bo'lgan havo yangi havo bilan aralashib ketmasligi keskin va chuqur nafas chiqarish tavsiya qilinadi.
Yuqori malakali sportchilarda chidamlilikni tarbiyalashda hozirgi zamon metodikasi biror mashg’ulotni o'zidagina emas, trenirovka mashg’ulotlarining yillik tsiklida ham juda katta hajmda ish bajarishni tavsiya qilmoqda.
Masalan, mashhur frantsuz stayyori Allen Mimun o'zini sport karperasi yillarida jami 85 ming km yurgan. Uni baholash maqsadida er shari aylanasi-ekvatori 40 ming km ekanligini e'tiborga olsak, Magellanni birichi marta uni aylanib o'tishi uchun 3 yil sarflaganligini ko'z oldimizga keltirishimiz lozim. “Sport yurushi” bilan shug’ullanuvchilar bitta trenirovka mashg’ulotida 100 km.gacha masofani o'tadilar.
Chidamlilikni tarbiyalashda faqat masofa uzunligini hisobga olish noto'g’ri natijaga olib kelishini unutmasligimiz lozim. Chunki jismoniy tayyorgarligi yuqori bo'lgan sportChi uchun 800 m ga yugurishga 1.45.0 dan tez vaqt sarflasa bu yuguruvChiga qayd qilingan masofa sprint masofasi bo'lib xizmat qiladi. YAngi o'rganuvChi uchun esa 3-3,5 min li muddat uzoq masofa rolini o'ynashi mumkin.

4. 
   Tezkorlik sifati va uni rivojlantirish usuliyati
   

Tezkorlik deganda, individ harakatlarining tezlik xarakteristikasi, asosan harakat reaktsiyasining vaqtini belgilovchi funktsional xususiyatlaming kompleksi tushuniladi. Tezlikni namoyon bo'lishining uchta asosiy shakli bor:

1. 
   YAkka harakat tezligi (kichik tashqi qarshilikni engish bilan);
   
2. 
   harakatlar chastotasi;
   
3. 
   harakatlar reaktsiyasi tezligi (yashirin latent davri).
   

Tezkorlikning eng sodda shakllarining namoyon bo'lishi bir-biriga aloqador emas. Ayniqsa bu reaktsiya vaqtiga bog’liq bo'lib, ko'p hollarda harakat tezligi ko'rsatkiChlari bilan korelyatsiya qilinmaydi. Tezlikning namoyon qilinishini qayd etilgan uchta shaklining umumlashmasidan (qo'shilmasidan) aniqlash mumkin.
Masalan, 100 m ga yugurish natijasi startdan chiqish reaktsiyasi vaqtiga, alohida harakatlaming bajarilishi tezligi (depsinish, sonni tez tiklab olish qadamlar sur'ati) va boshqalarga bog’liq. Amalda yaxlit harakatlar (yugurish, suzish) ning tezligi to'la harakat aktining tezligiga bog’liq. Biroq murakkab koordinatsion harakatlardagi tezlik faqat tezkorlik darajasiga emas, balki boshqa sabablarga, masalan, yugurishda qadam uzunliligiga, uo'z navbatida, oyoqning uzunliligiga va depsinish kuchiga ham bog’liqdir. Shuning uchun yaxlit harakat tezligi individning tezkorligini qisman ifodalaydi xolos. Aslida tezkorlikning eng sodda shakllarining namoyon bo'layotganligini tahlil qila olamiz xolos.
Ko'pincha maksimal tezlik bilan bajarilayotgan harakatlarda ikki xil fazasi farqlanmoqda:

1. 
   tezlikni oshirib borish (tezlanish, olish) fazasi;
   
2. 
   tezlikning nisbatan stabillashuvi fazasi (startdagi tezlanish).
   

Tezlikni oshirib borish qobiliyati bilan masofani katta tezlikda o'tish qobiliyati - tezkorlik namoyon qilishda biri ikkinchisiga bog’liq emas. Juda yuqori darajada startdan chiqish tezligiga ega bo'lib masofada tez yugura olmasligi yoki uning aksicha ham bo'lishi mumkin. Signallarga tezlik yaxshi bo'lgani holda, harakat chastotasi oz bo'lishi ham kuzatiladi.
Psixolofizikaviy mexanizmlar tezlik reaktsiyasining xarakterini turlicha namoyon bo'lishiga sababchi bo'ladi. Tezlik namoyon bo'lishining bunday xarakterini qisqa masofaga yugurishda aniq ko'rishimiz mumkin. Startni (vaqt xarakteristikasiga ko ra) tez olish mumkin, lekin tezlikni masofada uzoq ushlab tura olmasligiga guvoh boTishimiz mumkin.
Yugurish tezligi harakatni ko'rsatilgan xarakteristikasi bilan nisbiy bog’liq xolos. Tezlikning namoyon bo'lishida yuguruvchi qadamining uzunligi, uning oyog’i uzunligiga, o'z navbatida, yuguruvchi oyoq muskullarining erga tiranish kuchiga bog’liqdir. Shuning uchun harakat reaktsiyasining vaqt davomida namoyon bo'lishiga qarab o'quvchining sprintda o'zini qanday namoyon qilishini bashorat qilishimiz g’oyatda mushkul.
Tezkorlik sifatini bir mashqdan ikkinchi mashqga “ko'chirish” qoidada kuzatilmagan. Uning ko'chishi mashqlami bir-biriga koordinatsiya nuqtai nazaridan yaqin o'xshashaligi bo'lsagina namoyon bo'lgan, qolaversa individning mashqlanganligi (shug’ullanganligi) qancha yuqori bo'Isa, bu ko'chish shunchalik past darajada bo'ladi (N.G. Ozolin, 1949; V.M. Zatsiorskiy, 1961). SHunga ko'ra, tezkorlik sifati xaqida gapirganda, bu sifatni, tarbiyalash xaqida gapirmay, inson harakatidagi aniq tezkorlik xususiyatlarini rivojlantirish xaqida gapirish lozim.
Yakka harakat tezkorligini harakat aktini biomexaniq bo'laklarga (qismlarga) ajratib Chegaralangan holda tavsiflashimiz mumkin. (masalan, depsinish tezligini aniqlash kerak bo'lib qolsa, yugurishda sonni tez ko'tarib chiqa olish orqali aniqlanadi). Ayrim sport mashqlari turlarida (masalan: uloqtirishlarda)harakat tezligi muskullar kuchining namoyon bo'lishi bilan umumiylashib (qo'shilib) ketadi va bu bilan tezkorlikni kompleksli xususiyatini - keskin harakat (rezkostp)ni vujudga keltiradi. Shuning uchun tezkorlik - kuch talab qiladigan sport turlarida harakat tezligini rivojlantirish, ayniqsa, tashqi qarshiligi yuqori bo'lgan mashqlar muskul kuchini rivojlantiruvchi vosita sifatida rol o'ynaydi.
Kuchni rivojlantirish tez harakatlar sharoitida o'tishi lozim. Buning uchun dinamik zo'riqish uslubidan foydalanadilar: maksimal kuch bilan zo'riqish harakatni to'la amplitudada, eng yuqori tezlikda, shug’ullanuvChi uchun me'yoridan oz vazminlikda yuk bilan yuzaga keltiriladi.
Tsiklik harakatlar harakat chastotasini ifodalaydi. Qo'llami maksimal harakati chastotasi oyoqlamikidan yuqori, oyoq qo'l bo'g’inlarining harakati chastotasi tananing boshqa a'zolari va boshqa bo'laklaridan yuqori darajada bo'lishi mumkin.
Harakat chastotasini o'lchash qoida sifatida vaqtning qisqa intervali orqali olib boriladi. Sprint yuguruvchining 100 metrga yugurishdagi harakat chastotasi bir sekundda bajaradigan qadamlari sonini sanash orqali aniqlanadi.
Harakat chastotasi va shu bilan birga, tsikli harakatlar tezligini rivojlantirish maksimal tezlikda bajariladigan mashqlami bajarish orqali amalga oshiriladi.
Harakat chastotasi va harakat tezligini rivojlantirish uchun takrorlash, takroriy - oshirib borish va o'zgaruvchan mashq qilish metodlaridan foydalaniladi. Bunday metodlami qo'llashda yugurish masofasi shunday tanlanadiki, uning oxirida va yuguruvchining takroriy urinishlarida ham tezkorlik pasaymasligi kerak.
Maksimal intensivlikda bajariladigan ish anaerob sharoitda o'tadi, shuning uchun dam olish intervali urinishlar orasida kislorodga muhtojlikni qondira oladigan darajada belgilanishi (o'matilishi) lozim. Ulaming oralig’ini engil yugurish, osoyishta yurish va boshqalar bilan to'ldirish tavsiya etiladi.
Emotsionallik va qo'zg’alishning yuqori darajasi tezkorlik imkoniyatlarini namoyon bo'lishi uchun sharoit yaratadi. Bunda o'yin va musobaqa metodlari (bu metodlardan jismoniy tarbiya metodlari mavzusida tanishamiz) maqsadga muvofiqdir.
Agarda ishni tez bajarish charchash ko'zga tashlana boshlaganda bajarilsa, maksimal tezkorlik emas, tezkorlik chidamliligi rivojlanadi.
Shug’ullanuvchining yoshi va ulaming individual xususiyatlari tezlikni rivojlantirish imkoniyatlarini chegaralaydi. Qizlarda qulay yosh 11-12, o'g’il bolalarda esa 12-13 yosh hisoblanadi. Mashqlami standart ravishda takrorlayverish yoshlikdanoq “tezlikning to'sig’ini” vujudga keltiradi. harakatli o'yinlar, o'rta va katta maktab yoshida sport o'yinlari, tezkorlik bilan bajaradigan standart yugurishlardan foydalanish foydaliroqdir.
Harakat tezligi reaktsiyasini sekundlar va Milli sekundlar bilan o'lchanadi. Tezlikni rivojlantirish uchun vosita qilib, odatda, maxsus mashqlar tanlanmaydi. Oddiy harakat reaktsiyasi tezlik talab qiladigan turli harakatlami bajarish davomida rivojlanaveradi. Bunda harakat reaktsiyasini “ko'chish”i (tezlikning ko'chishi) kuzatilmaydi, ya'ni tezlik reatsiyasini rivojlantirish bilan harakat tezligini rivojlantirish qiyin. Harakat reaktsiyasini rivojlantirishda turli-tuman harakatli, sport o'yinlarini vosita sifatida qimmati yuqori, ammo basketbol ulaming chida etakchisidir.
Uni tarbiyalashning asosiy metodi - pay do bo'lgan, bo'ladigan signallarga imkoni boricha tez reaktsiya qila olish.
Analitik yondoshish metodi, ya'ni engillashtirilgan sharoitda va tezlikda harakatlami alohida ajratib olib tezlikni rivojlantirish ham yaxshi natijalar beradi.
Maktabdagi jismoniy madaniyat darslarida reaktsiya qilish vaqtini oldindan shartlashilgan turli-tuman signallarga reaktsiya qilishni talab qiluvchi (masalan, to'xtalishlar bilan bajariladigan erkin yugurishlar yoki o'qituvchi signali, buyrug’i bilan yugurish yo'nalishini o'zgartirish) mashqlarni yordamida rivojlantiriladi. Sport o'yinlari reaktsiya qila olish va uni tarbiyalaydigan eng yaxshi vositadi