Mavzu: mirzo ulug’bek buyuk alloma va davlat arbobi

BOB. MIRZO ULUG’BEK HAQIDA.

1.1 Mirzo Ulug’bekning ilmiy merosi

Mirzo Muhammad ibn Shohruh ibn Temur Ulug‘bek Qo‘rag‘oniy (1394-1449) - buyuk astronom va matematik, o‘z davrining atoqli allomasi, davlat arbobi, Movaraunnahrni 1441-1449 yillar boshqargan, mashhur hukmdor va sohibqiron Amir Temurning nabirasi.Ulug‘bek (Muhammad Tarag‘ay)⁴ 1394 yil 22 mart kuni hozirgi Ozarbayjon hududidagi Sultoniya shahrida tavallud topgan.1405 yil, Markaziy Osiyodan tashqari, Yaqin va O‘rta Sharqning barcha hududi, O‘rtayer dengizidan Shimoiy Hindistongacha bo‘lgan katta yerni o‘z ichiga olgan ulkan saltanatni yaratgan buyuk sohibqironning o‘limidan so‘ng, butun merosiy mulki uning o‘g‘il va nabiralariga o‘tadi. Temuriylar saltanatining tepasiga Hirot qarorgohida saylangan Temurning o‘g‘li - Shohruh o‘tiradi.

Movaraunnahr boshqaruvi Shohruhning to‘ng‘ich o‘g‘li, Amir Temurning nabirasi Ulug‘bekka topshiriladi. 1409 yil Ulug‘bek Samarqand hokimi etib e’lon qilinadi, otasi Shohruhning o‘limidan so‘ng, 1447 yil Temuriylar sulolasiga bosh bo‘ladi.Yoshligida Ulug‘bek fan va san’at turlariga, ayniqsa, matematik va astronomiyaga katta qiziqish bildiradi. Uning aqliy dunyoqarashi kengayishida otasi va bobosi to‘plagan boy kutubxona zamin bo‘ldi, u yerda ko‘p vaqtini o‘tkazardi.

Ulug‘bek u vaqtlar o‘lchovi bilan qaraganda, juda zo‘r ta’lim olgan. Ajoyib xotira egasi bo‘lib, u arab va fors tilini erkin egallagan, turk she’riyatini yaxshi bilgan, adabiy uslublarni egallagan va adabiy bahslarda ishtirok etgan. O‘zi ham she’rlar yozgan. Ulug‘bekning ustozi taniqli olim, Temuriylar saroyidagi mashhur matematik va astronom Qozizoda Rumiy bo‘lgan. U to‘qqiz yasharli Ulug‘bekka Marog‘adagi mashhur rasadxona xarobalarini ko‘rsatgan. Yoshlikdagi aynan shu xotiralari bo‘lajak astronom kelajagini belgilagan bo‘lishi mumkin. Ulug‘bek davrida Samarqand o‘rta asrlar davridagi ilm-fan o‘choqlaridan biriga aylangan. Samarqandda, XV asrning birinchi yarmida Ulug‘bekning atrofida G‘iyosiddin Jamshid Koshiy, Qozizoda Rumiy, Ali Qushchi kabi taniqli astronom va matematiklarni birlashtirgan butun bir ilmiy maktab vujudga keldi.

1417-1420 yillar Ulug‘bek Samarqandda madrasa⁵ qurdirib, Registonda barpo etilgan birinchi me’moriy ansamblga aylanadi. Ushbu madrasaga Ulug‘bek islom olamining ko‘plab astronom va matematiklarini taklif etadi. Qolgan ikkita madrasa G‘ijduvon va Buxoroda qurilgan. Ulug‘bek tomonidan qurilgan madrasalar universitet vazifasini bajargan. Ulug‘bekning Buxoroda qurdirgan madrasasi peshtoqida “Ilmga intilish har bir musulmon uchun farzdir” yozuvi saqlanib qolgan.

Ammo Ulug‘bekning katta ishtiyoqi - bu astronomiya bo‘lgan. Ulug‘bek hayotining mazmuni va Qozizoda Rumiy, Jamshid G‘iyosiddin al Koshiy, Ali Qushchi kabi astronom izdosh-olimlar rasadxona qurilishiga turtki bo‘lgan.Tadqiqotchi olimlarning fikricha, rasadxona qurilishi 1428-1429 yillan yakunlangan. Rasadxona o‘z davrining nodir binosi bo‘lgan. Yer silkinishiga bardoshli bo‘lishi uchun bino qurilishi uchun Qo‘hak tepaligining toshli etagi tanlangan.

Asosiy asbob - sekstant (burchak o‘lchagich) - janubdan shimol tomon meridian chiziqlari bo‘ylab mo‘ljallangan. Asosiy asbobdan tashqari, rasadxonada boshqa astronomik anjomlar ham bo‘lgan.Ehtimol, aniq astronomik kuzatishlarni amalga oshirishiga sekstantning o‘lchami, uning qulay tuzilishi, Ulug‘bekning bilimlari va uning sherigi sabab bo’lgan. Buyuk astronom Ulug‘bek rahbarligi va ishtirokida rasadxonaning asosiy ishi “Zidjiy Ko‘rag‘oniy”, “Ulug‘bekning yulduzlar jadvali” tuzilgan. Kitobda ushbu Samarqand observatoriyasidan 1018 ta yulduz joylashuvi aql bovar qilmas aniqlikda, Gipparxdan so‘ng ilk bor belgilangan. Astronomik turkum yaratilishi jahon astronomiya fani xazinasiga qo‘shilgan ulkan hissa hisoblanadi.

Bundan tashqari, rasadxonada ekliptikning ekvatorga qiyaligi va yulduz yilining uzunligini belgilash; sinusning bir burchakdagi ahamiyatini - muhim astronomik doimiylikni - verguldan so‘ng o‘n sakkizinchi belgigacha aniqlikda hisoblash bo‘yicha ishlar olib borilgan.Ulug‘bek o‘z ma’lumotlarini bir necha bor tekshirib, uning sonlarini to‘g‘ri, degan xulosaga keladi. 1437 yil u astronomik yil uzunligini aniqlaydi: 365 kun 6 soat 10 daqiqa 8 soniya. Keyinroq o‘zgarishlar farqi 58 soniyada ekanligi aniq bo‘lgan.       

Ulug`bek Sohib Qiron Amir Temurning nabirasi, Shoxruhning to`ng`ich o`g`li bo`lib, onasi Gavharishod og`a  nufuzli qipchoq amirlaridan Qiyosiddin tarxonning qizi edi. U jahongir Temurning Iroq va Ozarbayjonga qilgan harbiy yurishi vaqtida 1394 yil 22 martda Sultoniya shahrida tug`iladi.⁶

Temurning hohishi bilan bolaga Muhammad Tarag`ay deb nom qo`yadilar. Lekin u yirik olim va fan arbobi bo`lgani tufayli ko`prok Ulug`bek ismi bilan mashxur bo`ldi.  

  Temur saroyida hukm surgan an’anaga binoan, shahzodalar bobosining katta xotini Saroymulkxonim tarbiyasiga topshiriladi. U yoshligidan o`tkir zehnli, kuchli xotirali, teran fikrli, qat’iyatli bo`lib yetishdi.Ulug`bekning bolalik yillari haqida ana shuni ham aytish kerakki, u hamisha  bobosining diqqat e’tiboriga sazovor bo`lgan. Temur butun muhabbatini ziyrak, hamma  narsani bilishga harakat qilgan nabirasiga qaratadi va uning tarbiyasiga zo`r e’tibor berdi. Ulug`bek bilimdon va tajribali murabbiylar ya’ni astronomiya ilmining bilimdoni Salohiddin Muso ibn Mahmud qozizoda Rumiy raqnamoligida fan asoslarini ayniqsa astranomiya ilmini puxta o`rgandi. Ular Ulug`bekni  diniy va dunyoviy ilmlarning asosi bilan yaqindan tanishtirdilar. Bir qator manbalarda keltirilishicha, 1397-98 yiliyoq, kelajakda katta shoir  va olim bo`lib yetishgan shayx Orif Ozariy ham Ulug`bekning murabbiysi qilib tayinlangan edi.

        Ulug`bek juda yosh bo`lishiga qaramay, davlat kengashlariga, mas’ul qabul arosimlariga ham kiritilar va  hamisha bobosining chap tomonida o`tirar edi. Demak, Temur bu nabirasini davlat ishlarini boshqarishga ham tayyorlab borgan.    Ulug`bekning yoshligi Movorounnahrda markazlashgan yirik davlat yuzaga kelgan sharoitda, bobosi Temurning  harbiy yurishlari davrida o`tdi.Temur Ulug`bekni ko`pincha bu yurishlarda o`zi bilan birga olib yurdi. Masalan, 1398 yili Hindistonga, 1399-1404 yili Turkiyaga, 1404 yili Xitoyga qilgan yurishlarida Ulug`bek bobosi yonida bo`ldi.Mirzo Ulug`bek davridagi tarixiy jarayonlar. 1404 yili Temur  Ulug`bekka sevimli va e’tiqod qo`ygan  nabirasi Muhammad Sultonning qizi O`ga begimni olib beradi va sovg`a tariqasidaToshkent, Sayram, Ashpara va butun Mo`g`ulistonni xadya qilib beradi.Temur vafotidan so`ng (1405 yili) Temuriylar o`rtasida hokimiyat uchun kurash boshlanadi, siyosiy parokandalik kuchayadi. Bu  kurash  natijasida 1409 yili Xuroson va Movorounnahrda ikki mustaqil davlat yuzaga keldi. Markazi hirot shahri bo`lgan   Xurosonga  Shohrux, markazi Samarqand bo`lgan Movorounnahrga Uluhbek hukmdor bo`ldi.Ulug`bek bobosi singari harbiy yurishlar qilmadi. Uning harbiy yurishlari yaqinlashib kelayotgan xavf-xatarni bartaraf qilishga qaratilgan bo`lib, qisqa muddatli bo`lgan. Masalan, 1424 yil noyabrda Ulug`bek qo`shinlari Mo`g`ulistonda Ulug`bek ishonchini oqlamagan Shermuhammadxonga  qarshi katta yurish qilib, 1425 yil bahorida g`alaba qozondi. 1427 yili quyi Sirdaryo havzasidagi hududlarni davo qilib chiqqan ko`chmanchi o`zbeklar qoni Baroqxonga  qarshi yurishda mag`lubiyatga uchradi. Shundan so`ng 20 yil mobaynida harbiy yurish qilmagan.

1447 yili Shohruh⁷ vafot etgach, Ulug`bek Xurosonni Movorounnahr bilan birlashtirib, kuchli davlat tuzishga harakat qildi, lekin qattiq qarshilikka duch keldi. 1448 yil bahorida hirot yaqinidagi Tarnob degan joyda Ulug`bek bilan jiyani Alovuddavlat o`rtasida Shohruh toju taxti uchun katta jang bo`lib o`tadi, qo`shinning chap tomonida Ulug`bekning katta o`g`li Abdulatif, o`ng tomonida kichik o`g`li Abdulaziz qo`mondonlik qildi. Jang Ulug`bek g`alabasi bilan tugadi, lekin g`alabanoma Abdulatif nomidan emas, faqat Abdulaziz nomidan e’lon qilindi. Bundan tashqari Abdullatifning hirotdagi Ixtiyoriddin qal’asidagi mol-mulkini davlat mulkiga o`tkazilishi o`g`ilning otaga nisbatan dushmanligini yanada oshirdi.

Ulug`bek hirotda Abdullatifni qoldirib, o`zi Samarqandga ketdi.Ulug`bek qolgan umrmni  o`z observatoriyasida ilmiy ishlar olib borish uchun bag`ishlashga qaror qiladi. Lekin dushmanlar bunga yo`l qo`ymaydilar. Unga Makkaga borib xaj qilib, gunohlaridan pok bo`lib qaytishni taklif etadilar.O`g`ilning otaga dushmanligidan Ulug`bekning raqiblari mohirona foydalanadilar.  1449 yil kuzida Abdulatifning ko`rsatmasi va ruhoniylarning fatvosi bilan tunda xaj  qilish uchun Makkaga junab ketgan Ulug`bekning ketidan quvib , uni Samarqand yaqinida xoinlarcha o`ldiradilar.

 Shunday qilib, astronomiya va matematika fanlari sohasida mashhur asarlar yaratgan, o`rta asrda eng katta observatoriya qurildi.
Buyuk olim bo‘lish bilan birga, Ulug‘bek kuchsiz sarkarda edi. Asosiy vaqtini rasadxonada o‘tkazar edi va davlat ishlariga kam vaqt ajratgan. Ulug‘bekning to‘ng‘ich o‘g‘li Abdulatif, ruhoniylarning keskin ta’siri ostida otasiga qarshi urush e’lon qiladi. O‘g‘li otasiga Makka ziyoratiga borishlikni taklif qiladi. 1449 yil Makkaga safari chog‘i Ulug‘bek shariat qaroriga muvofiq, xoinona o‘ldiriladi.

Buyuk Ulug‘bekning fojiali o‘limidan so‘ng, uning yorqin yulduzi so‘nmadi. Ulug‘bekning sodiq shogirdi Ali Qushchi, ona Samarqandini tark etishga majbul bo‘lib, Ulug‘bekning “Zidjiy Ko‘rag‘oniy” kitobini Ovrupaga olib chiqib ketadi. Keyinchalik kitob ko‘plab olimlar avlodining mulkiga aylandi. Ulug‘bekning ismi va mehnatlari Ovrupa va Osiyo olimlari orasida mashhur bo‘ldi. XVII asrda Yan Geveliy tomonidan nashr etilgan Ulug‘bekning “Yulduzli osmon turkumi”da turli zamon va makonlarda yashab o‘tgan buyuk dunyo astronomlarining aksi tushirilgan naqsh mavjud. Ular astronomiya ilhom manbai bo‘lmish Uraniyaning ikki tomonida stol qarshisida o‘tirishgan holda aks ettirilgan. Ular orasida Ulug‘bek ham bor. Nashq muallifi Ulug‘bekni portretiga ega bo‘lmay, uning suratini tushirgan.

Ulug‘bekning asosiy ilmiy mehnati “Zidjiy jadidi Ko‘rag‘oniy” hisoblanadi yoki “Gurgonning yangi astronomiy jadvali” deb nomlanadi. Muallif ushbu asarni 1444 yil, o‘ttiz yillik tirishqoqlik va astronomik kuzatuvlardan so‘ng yakunlagan. Astronomik ma’lumotnoma tez orada, Klavdiya Ptolemeyning “Almagest” ⁸ hamda butun Ovrupa rasadxonalarida qo‘llanma hisoblangan kastiliya qiroli Alfons⁹ XVning astronomik jadvali bilan bir vaqtda lotin tiliga o‘girilgan.

Mazkur jadvallarning aniqligi avvalroq Sharqda hamda Ovrupada erishilgan yutuqlardan ilgarilagan. XVII asrga kelibgina, Tixo Brag samarqandlik kuzatuvlarga teng keladigan aniqlikka muvaffaq bo‘lib, keyinroq, undan ham aniqroq natijaga erishgan. “Ulug‘bekning Zidji” Sharqda bo‘lgani kabi, Ovrupa astronomlarining diqqatini o‘ziga tortganligining hayratlanarli yeri yo‘q.

“Ulug‘bekning Zidji” to‘rt yirik qilsmdan iborat. Xronologiya nomini olgan birinchi qismida turli Sharq xalqlari tomonidan qabul qilingan xronologik usullar bayon etilgan. Ikkinchi qismida amaliy astronomiya masalalari ifodalangan, uchinchisi — dunyoning geomarkaziy tizimi asosida ko‘zga ko‘rinarli yulduzlar harakati haqida ma’lumot bersa, to‘rtinchisi astrologiyaga bag‘ishlanadi — o‘rta asrlar dunyoqarashi fanining muqarrar taqdiri.Ulug‘bek hisoblab chiqqan 1018 yulduz turkumi qadimiy xronogiyani o‘rganuvchi astronomlar va tarixshunoslar uchun kompas vazifasini o‘taydi. Ulug‘bekning yulduzlar jadvali “Almagest”da keltirilgan Ptolomeyning yulduzlar xaritasining haqiqiyligini tasdiqlaydi.

1648 yil Oksfordda ¹⁰— fan va madaniyatning eng qadimiy o‘choqlaridan bo‘lmish Angliyada ilk bor Ulug‘bekning mashhur Samarqand rasadxonasida amalga oshirilgan asosiy ishi qisman nashr etilgan. Ishni nashr uchun tayyorlab, unga sharh yozgan Jon Grivs (1602 - 1652), Oksford universitetining astronomiya professori. Keyinchalik, turkum lavhalari Angliyada bir necha bor chop etilgan.

Ilk oksfordlik nashrdan 17 yil o‘tgach, olim, Oksforddagi Bodleyansk kutubxonasi qo‘riqchisi, angliyalik sharqshunos va tarjimon Tomas Xayd (1636-1703) samarqandlik nashrni fors va lotin tillarida yangi nashr uchun tayyorlab, “Tabulae Long, as Lat. Stellarum Fixarum, ex observatione Ulugh Beighi”, Oxonii nomlari ostida chop etgan, 1665.Ulug‘bek jadvallarining Ovrupada chop etilishi, shu o‘rinda, tuzish uchun ulkan va sermashshaq kuzatuv va hisob mehnatini talab qiluvchi o‘ziga xos yulduzlar katalogi sanoqli shaxslar tomonidan hisoblangan va osmon tadqiqotchilari tomonidan yuqori baholangan.Xaydning oksfordik nashridan 25 yil o‘tgach, Ulug‘bek jadvalining ma’lumotlari polyak astronomi Yan Geveliyning (1611-1687) Gdanskda chop etigan “Prodromus Astronomiae” kitobi sahifalaridan joy oladi. Bu yerda o‘z vaqtida mavjud bo‘lgan turkumlardagi ma’lumotlar o‘rtasida taqqoslash keltirilgan: Ptolemey, Tixo Brag, Richchioli, shahzoda Gass va Geveliy.

1839 yil fransuzs sharqshunosi L.A.Sediyo (1808-1876) Ulug‘bek jadvalini “Tables astronomigue d'Oloug Beg, commentees et publiees avec le texte en regard” nomi ostida qisman chop ettiradi, I bob, I bo‘lim, Parij, 1839.Va, nihoyat, Buyuk Britaniya kutubxonalarida saqlangan 8 ta qo‘lyozmani o‘rganish asosidagi Ulug‘bek jadvalining aniqroq tahlili 1917 yil AQShda E. B. Nobl tomonidan “Ulugh Beg's Catalogue of Stars. Revised from all Persian Manuscripts Existing in Great Britain” nomi ostida chop etilgan.

Jahon astronomiyasi rivojida o‘rta asr Sharq astronomiyasi, jumladan, Markaziy Osiyo olimlari alohida o‘rin tutadi. Bu davrda Oʻrta Osiyo olimlari, xususan, oʻzbeklar, xususan, Quyosh, Oy va sayyoralar harakati nazariyasi, vaqt va joyning geografik koordinatalarini aniqlash boʻyicha amaliy astronomiyaga oid juda boy meros qoldirdi. Bu davrda musulmon davlatlaridan yuzlab buyuk mutafakkirlar astronomiya, matematika va falsafa bo‘yicha tadqiqotlar bilan shug‘ullanganlar. Ular orasida Muhammad al-Xorazmiy, Ahmad al-Farg‘oniy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Umar Xayyom, Abu Mahmud Hamid al-Xujandiy, Nosiriddin at-Tusiy, Mahmud al-Chag‘miniy, Qozizoda, Rumiy.G‘iyosiddin Jamshid Koshiy, Ulug‘bek kabi mashhur siymolar o‘z ijodi, ilmiy merosidir.

Dastlab xalifa Maʼmun davrida (9-asr) tashkil etilgan va al-Xorazmiy boshqargan Bagʻdod rasadxonasi, keyinchalik Isfahondagi Umar Xayyom rasadxonasi, Marogʻadagi Nosiriddin at-Tusiy rasadxonasi va Abu Mahmud Hamid al-Xujandiy va nihoyat Ashab Ulug‘bek rasadxonasi va uning maktabining barcha ilmlardan ustun bo‘lgan ilmiy merosi jahon olimlari tomonidan o‘rta asrlarda astronomiyaning fan sifatida shakllanishidagi muhim qadam sifatida e’tirof etilgan. .

Sharq astronomiyasining qariyb yetti asr davom etgan g‘ayratli faoliyati Ulug‘bek va uning akademiyasining boy ilmiy merosi bilan yakunlandi. Observatoriya ishga tushirilgach, uning asosiy “teleskopi”ning aniqligi bor-yoʻgʻi bir necha oy va soniyalarga yetdi va optik teleskoplar ixtiro qilingan 17-asrgacha uning natijalari oʻrta asr astronomlari uchun astronomik kuzatishlar boʻyicha rekord boʻldi. Ushbu vosita Quyosh, Oy va sayyoralar harakati nazariyasini yangi bosqichga olib chiqdi, bu ularga tutilish nazariyasi va amaliy astronomiyaning asosiy mavzularidan biri bo'lgan vaqtni o'lchashda yuqori aniqlikka erishish imkonini berdi.

Ulug‘bek astronomiya maktabi tadqiqotlarining buyuk merosi shundaki, Ziji Jadidiy Kuragoniydan keyin ham yuzlab yillar davomida nafaqat Sharq, balki G‘arbdagi ko‘plab yirik rasadxonalar olimlari jonbozlik ko‘rsatgan. Odatda, o'rta asrlarda har bir qirollik saroyida munajjimlar bo'lgan. Munajjimlar munajjimlar nuqtai nazaridan osmon jismlarini kuzatdilar, oy, yulduzlar va sayyoralarning holatini o'rgandilar va shu tariqa saroy a'zolari, mamlakat va saltanat taqdiri haqida "bashorat" qildilar. Xususan, Amir Temur saroyida Mavlono Ahmad, Mavlono Abdulloh kabi munajjimlar faoliyat ko‘rsatgani tarixiy manbalardan ma’lum. Bulardan saroyni ham boshqargan Mavlono Ahmad sayyoralarning 200 yillik holatini oldindan belgilab, ulardan turli maqsadlarda foydalanish uchun jadvallar tayyorlagan. Shu sababli, o'rta asrlarda munajjimlar uchun kuzatuvlar natijalarini sayyoralarning bashorat qilingan holatlari bilan moslashtirish muhim edi.

Shularni hisobga olib, IX-XII asrlarda Sharqda ishga tushirilgan rasadxonalarda olib borilgan kuzatishlar natijalari asosida jadvallarni yangilash zarurati tug‘ildi. Bu esa, o‘z navbatida, aniq natijalar beradigan kuchli astronomik asboblar bilan jihozlangan yangi rasadxonalar qurishni talab qildi. Natijada Chingizxonning nabirasi, Hulaguxon saroyi astronomi Nosiriddin at-Tusiy XIII asrda hozirgi Eronning Tabriz shahri yaqinidagi Marog‘a shahrida rasadxona qurdi. Tusiy koʻp yillik kuzatishlari asosida yangi astronomik jadvallar tuzib, ularni Hulaguxonga bagʻishlab, “Ziji Elxoniy” deb atagan. Biroq oradan ko‘p o‘tmay, 14-asr oxirida Nosiriddin tuzgan jadvallar ma’lumotlari kuzatishlardan keskin farq qila boshladi. Shu munosabat bilan aniqroq ma'lumot olish mumkin,

Shuni hisobga olib, Ulug‘bekning otasi Shohruh hukmronlik qilgan mamlakat Koshonda yashagan matematik va astronom G‘iyosiddin Jamshid “Ziji Elxoniy” asarini rivojlantirishda “Ziji Elxoniy” (“Ziji Elxoniy” – “Ziji Elxonisi”) asarini yozadi. 1413 yilda yozilgan bu asar Ulug‘bekning otasi Shohruhga bag‘ishlangan. Xoqon zijining nazariy qismi va astronomik jadvallari “Ziji Elxoniy”ning bunday qismlaridan birmuncha farq qilib, yangi ma’lumotlar bilan boyitilgan.

Biroq, bu tuzatishlar faqat bir necha yil ichida Quyosh, Oy va sayyoralar topilmalarining aniqligini ta'minlashi mumkin edi. Quyosh, Oy va sayyoralarning oʻnlab yillar davomidagi holatini aniq bashorat qilish uchun orbital elementlar (Quyoshning ekliptikaga yillik koʻrinadigan yoʻli, ularning davrlari, Oy va sayyoralarning ekliptika tutilishi) ekliptika bilan kesishadi. muvozanat nuqtasining aniq o'rnini aniqlash va boshqa bir qator astronomik miqdorlarni qayta aniqlash. Bu, o‘z navbatida, Quyosh, Oy va sayyoralarning koordinatalarini, Yerning Yerdagi geografik uzunligi va kengligini, Quyosh va Oy tutilish vaqtlarini, Oy va sayyoralarning yaqinlashishi va “qo‘shilishi” munajjimlar bashoratini shakllantiradi. . Yulduz yili va tropik yilning uzunligi fasllarni aniq belgilash uchun juda muhim edi. Bu muammolarni hal qilish uchun kuzatish va o‘lchovlarni o‘tkazish imkonini beradigan yuqori aniqlikdagi astronomik asbobni ishga tushirish, ya’ni yangi rasadxona qurish astronomlar uchun qiyinchilik tug‘dirdi.

Taniqli matematik va astronom G‘iyosiddin Jamshid Koshiy mamlakatda yangi rasadxona qurish niyati bilan tanilgan edi. Shu bois, Kashi “Zij” orqali Shohruhga hurmatini izhor etibgina qolmay, yangi rasadxona qurish rejasi borligini ham aytgan, degan fikr bor. Ammo Amir Temur sulolalarining taxtga ko‘tarilishi, jumladan, 1415-yilda Koshon va uning atrofida hokim Said Vaqqos Shohruxga qarshi ko‘tarilishi uning bunday xayrli ishlarni boshlashiga to‘sqinlik qildi.

1399-yilda Temur buyrug‘i bilan Umar Shayx o‘rniga Farg‘onaga hokim etib tayinlangan o‘g‘li Iskandar (Shohruxning to‘ng‘ich jiyani) Said Vaqqosning Ozarbayjon tomoniga yurishidan foydalanib, Jamshid Koshiyning vatani Koshonga bostirib kiradi. 1415 yilning qishida Iskandar hukmronlik qilgan yurtda qolgan Jamshid Koshiy rasadxona qurish rejasi bilan Iskandarga murojaat qiladi. Aleksandrning roziligi bilan akademik Bartold 1416-yil yanvarida Koshi rasadxonasini jihozlash uchun zarur bo‘lgan astronomik asboblar tasvirlangan “Astronomik asboblarga sharh” nomli risola yozganini yozgan. Biroq Iskandarning bevaqt vafoti tufayli Koshining rejasi bu safar ham amalga oshmadi.

Fors tilida yozilgan bu asar 1918 yilda Petrogradda nashr etilgan akademik V.Bartoldning “Ulug‘bek va uning davri” kitobiga qo‘shilgan.