Mavzu: psixodiagnostik tekshiruvda qo’llanadigan asosiy metodlar reja: Metod va metodika haqida tushuncha

Tashkiliy metodlarga B.G.Ananev qiyosiy, longityud va kompleks metodlarni kiritdi.

• Ikkinchi guruhga observatsion metodlar, eksperiment psixodiagnostik metod, faoliyat mahsullari, modellashtirish va biografik metodlar kiritildi.
• Uchinchi guruhga ma`lumotlarni matematik-statistik tahlil qilish metodi va sifat tahlili kiritildi.
• Nihoyat, to’rtinchi guruhni genetik va donalash metodi tashkil qildi. Ananev har bir metodni aniqroq tasvirlab berdi.

• M.S. Rogovin va T.B. Zapevskiylarning fikricha, metod bu – idrok jarayonida ob`ekt va sub`ekt orasidagi ba`zi bir nisbatlarning ifodalanishidir. Ular asosiy psixologik metodlarning sonlarini 6 taga birlashtirishadi.
• 1) germenevtik – fanning bo’linmagan yakka holatiga to’g`ri keladi;
• 2) biografik metod – psixika to’g`risidagi fanning yakka ob`ektiv idrokini ko’rsatish;
• 3) kuzatish – idrok ob`ekti va sub`ekti farqlanadi;
• 4) o’z-o’zini kuzatish - sub`ektni oldingi farqlanish asosida ob`ektga aylanishi;
• 5) klinik – birinchi o’ringa mexanizmning tashqi kuzatuvchidan ichki kuzatuv mexanizmiga o’tish vazifasi chiqadi;
• 6) eksperiment sub`ekti ob`ekt idrokining faol qarshiligi sifatida, sub`ektning roli idrok jarayonida hisobga olinadi.

• Psixologiyada boshqa fanlar analogiyasi bilan uchta metodlar tasnifini ko’rsatish maqsadga muvofiqdir:
• 1. Empirik, tekshirish sub`ekti va ob`ektining tashqi real munosabatlari amalga oshiriladi;
• 2. Nazariy, sub`ekt ob`ektning hayotiy modeli bilan o’zaro munosabatda bo’ladi;
• 3. Sharhlash va tasvirlash, bunda sub`ekt «tashqaridan» ob`ektning simvolik – belgisi bilan munosabatda bo’ladi.

• Birinchi guruh metodlarini ishlatishning natijasi ma`lumotlar hisoblanadi, ob`ekt sharoitini asboblar yordamida o’rganadi. Nazariy metodlardan foydalanish natijasi tabiiy til belgisi yoki ochiq sxematik shakldagi predmet haqidagi bilim hisoblanadi.
• Nihoyat, qayta ishlash – tushuntirish metodi – bu nazariy va eksperimental metodlarni qo’llashda, ularni o’zaro munosabati natijalarining “uchrashish joyi”dir.

• Psixologik tekshirishning nazariy metodlarini sanab o’tamiz:
• 1) Deduktiv – umumiydan xususiyga o’tish. Natijasi – nazariya, qonun va boshqalar.
• 2) Induktiv – omillarni umumlashtirish, xususiydan umumiyga o’tish.
• 3)Modellashtirish – analogiya metodini aniqlashtirish, «transduktsiya», xususiydan xususiyga o’tish. Natija – ob`ekt, jarayon, sharoit modeli.

• Psixologiyaning nazariy metodlarida psixologiyaning aqliy etuklik metodlarini saralash kerak. Aqliy yetuklik ilmiy faktlar empirik qonuniyatlarga tayanmay, balki ta`limot muallifining faqat shaxsiy bilimida o’z o’rnini topadi.
• Modellashtirishning ikkita asosiy turlari bor: Bular: struktura – funktsionalli va funktsional – strukturali.
• Birinchi holatda tadqiqotchi alohida tizimning tashqi xulq - atvoriga qarab tizimni aniqlab o’tmoqchi va shuning uchun analog tanlaydi yoki konstruktsiya qiladi – boshqa tizimni o’xshash xulq-atvorga bo’lgan. Bunday xulq-atvor strukturalarning o’xshashligi haqida mulohaza Yuritishga olib keladi.
• Modellashtirishning bunday ko’rinishi psixologik tadqiqotning asosiy metodlaridan hisoblanadi hamda tabiiy ilmiy psixologik tadqiqotda yagona hisoblanadi. Ikkinchi holatda modellar va obrazlar strukturalari o’xshashligida tadqiqotchi funktsiyalar va tashqi ko’rinishlarda va boshqalarda qandaydir umumiylikni tahlil qiladi. Bu metod ko’p fanlarda tarqalgan, ayniqsa solishtirma anatomiya, paleontologiya va boshqalarda ko’p uchratish mumkin.

• Tabiiyki, bizga boshqa odamning psixik reallik tizimini tushunish qiyin. Ammo har bir narsa xususiy reallikka ega, shuning uchun M.S.Rogovin va G.V.Zalevskiylarni germenivtik metodlar qatoriga modellashtirish metodini kiritishga turtki bo’lgan funktsional-strukturani modellashtirish va germenevtik metodlarning o’xshashligi bor.
• SHarhlash metodlari butun bir psixologik tadqiqotda muhim rol o’ynaydi. Bu metodlarning tadqiqotchi tomonidan egallanishi ilmiy dasturning muvaffaqiyatini belgilab beradi. Psixologiyada sharhlash metodining ahamiyati V.A.Ganzen monografiyasida aniqroq ta`riflangan.

• Psixologik empirik metodlarning yana bir tasnifini ko’rib chiqamiz. Biz tadqiqotchining bilish faoliyati bilan bog`liq bo’lgan metodlarni ikki asosga bo’lgan edik. Faollik-sustlik, mablag`larning borligi – muqobillik. Psixologik tadqiqotda ob`ekt faol bo’lishi mumkin, odam yoki hayvon haqida gap bo’lishidan qat`iy nazar, odam sinaluvchi sifatida tadqiqotchi kabi faoliyat sub`ekti bo’ladi. Empirik psixologik metodlarning tasnifida shu narsani hisobga olish kerak.
• Psixologiyada sinaluvchi xulq-atvorining tahlili va tushunilishi katta ahamiyatga ega. Tushunish jarayoni qaysidir ma`noda o’lchash jarayoniga qarama-qarshidir. O’lchashda tadqiqot natijalarini ob`ektlashtirishga harakat qilamiz, tushunishda esa aksincha, sinaluvchining xulq - atvorini xususiy ma`naviy o’lchamlarida qayta ishlanadi.

• Barcha psixologik empirik metodlarni ikki o’lchamli kenglikda joylashtirish qulay, ularning o’qlari psixologik tadqiqotning ikkita maxsus belgilarini bildiradi.
• Birinchisi – sinaluvchi va tadqiqotchi o’rtasidagi o’zaro munosabatlarning borligi yoki yo’qligi yoki bu munosabatlarning jadalligidir. U klinik eksperimentda eng katta va o’zini-o’zi kuzatishda eng kam hisoblanadi.
• Ikkinchisi muolajalarning ob`ektlashuvi va sub`ektlashuvidir. Bunda eng chetki variant sifatida test olish va boshqa odamning xulq-atvorini uning xatti-harakatini “sezish”, empatiya nazarda tutiladi.
• Tadqiqotchi ikkinchi holatda hech qanday narsa ishlatmaydi deb aytish mumkin emas: ular bor, lekin “ichki” – tadqiqotchining shaxsiy malakasi, individual xususiyatlari, sharhlash usullari va boshqalar. Tadqiqotchi o’lchamda ishlatadigan ashyolarni boshqacha ham atash mumkin.

• Birinchisi koordinata o’qini tashkil qilib, “ikkita sub`ekt – bir sub`ekt” yoki “tashqi” dialog, yoki– “ichki” dialog.
• Ikkinchisi “tashqi” ashyolar – “ichki” ashyolar, yoki “o’lchash sharhlari” o’qini keltirib chiqaradi. Bu o’qlar bilan tashkil qilingan kvadratlarda asosiy psixologik empirik metodlarni joylashtirsa bo’ladi.
• Psixologik eksperiment bu nuqtai nazardan sinaluvchi bilan bo’lgan o’zaro munosabat, uning xulq-atvori ob`ektiv ro’yxati bilan moslashadigan metoddir.

• Kuzatish. Ilmiy emperik metod sifatida 19 asrning oxiridan boshlab ijtimoiy, pedagogik, klinik psixologiyada rivojlanish psixologiyasida keng qo’llanilib kelinyapti. 20-asrning boshidan boshlab esa mehnat psixologiyasida keng qo’llanilmoqda. Kuzatish uchun eng muhim jihat bu tashqi validlikning saqlanib qolishidir.
• Bu metodning asosiy afzalligi shundan iboratki, kuzatish tabiiy sharoitda o’tkaziladi, kuzatish kuzatilayotgan shaxslarning odatdagi xulq-atvorlarini o’zgartirmaydi. Kuzatishni bitta odam ustida xam va bir gurux shaxslar ustida xam olib borish mumkin. Bu metod bolalar bog’chasi guruxlaridagi yoki maktab sinfidagi bolalarni o’rganish uchun qulaydir. Kuzatish metodining kamchiligi uning anchagina mehnat talab qilishidir.

Kuzatishning tizimli va tizimli bo’lmagan turlari ajratiladi.

• Kuzatishning tizimli va tizimli bo’lmagan turlari ajratiladi.
• Tizimli bo’lmagan kuzatish maydon tadqiqot jarayonida o’tkazilib, etnopsixologiya, rivojlanish psixologiyasida, ijtimoiy psixologiyada keng foydalaniladi.
• Tizimli bo’lmagan kuzatuvni o’tkazayotgan tadqiqotchi uchun sababli bog’lanishlarni qayd etish muhim emas, balki ma`lum bir sharoitlarda individ yoki gurux xatti-harakatlarining qandaydir umumlashgan manzarasini yaratish muhim hisoblanadi.
• Tadqiqotchi qayd etilayotgan xulq-atvorning o’ziga xos-xususiyatlarini (o’zgaruvchilarni) ajratib ko’rsatadi va tashqi muxitning sharoitlarini tasniflaydi.
• Tizimli kuzatishning rejasi eksperimentning chizmasiga yoki korrelyatsion tadqiqotga mos keladi

Kuzatishning «Tartibsiz» va tanlovli turlari mavjud.

• Kuzatishning «Tartibsiz» va tanlovli turlari mavjud.
• Birinchi turida tadqiqotchi (yoki tadqiqotlar guruxi) maksimal batafsil kuzatish uchun to’g’ri keladigan xatti- xarakatning barcha o’ziga xosliklarini qayd etadi.
• Ikkinchi turida esa (tanlovni) tadqiqotchi o’z e`tiborini faqatgina xulq-atvorning aniq biror parametrlariga yoki xulq-atvor aktlarining tiplariga qaratadi.
• Masalan: faqatgina agressiyaning namoyon bo’lishi chastotasini yoki ona-bolaning kun davomidagi o’zaro munosabatlarining vaqtini qayd etadi.

Kuzatish bevosita yoki kuzatuv asboblaridan foydalangan holda o’tkazilishi mumkin.

• Kuzatish bevosita yoki kuzatuv asboblaridan foydalangan holda o’tkazilishi mumkin.
• Ularning qatoriga audio va video apparatlar o’ziga xos kuzatish apparatlari va xokazolar kiradi.
• Kuzatish natijalarining fiksatsiyasi (qayd etilishi) kuzatuv jarayonida yoki vaqt o’tgandan so’ng amalga oshirilishi mumkin.
• Vaqt o’tgandan so’ng natijalarning qayd etilishida kuzatuvchi xotirasining ahamiyati ko’payadi, xulq-atvorni qayd etish ishonchliligi va to’liqligiga zarar etadi, shubxasizki, olingan natijalarning aniqligi ham zarar ko’radi.
• Kuzatuvchining muammosi alohida ahamiyatga ega hisoblanadi. Agar individ yoki gurux o’zining kuzatilayotganligidan xabar topsa, u holda uning xulq-atvori o’ zgaradi.

Faollashtirilgan kuzatuvning ikkita varianti bor:

• Faollashtirilgan kuzatuvning ikkita varianti bor:
• Kuzatuvchilar o’zlarining xulq- atvorlari tadqiqotchi tomonidan qayd etilayotganligini biladilar (masalan, alpinistlar guruxining yoki suvosti kemasidagi ekipajning xulq-atvor dinamikasini o’rganishda).
• Kuzatuvchilar o’zlarining xulq-atvorlari qayd etilayotganligidan bexabar bo’ladilar (masalan xonada o’ynayotgan bolalar, bu xonaning bir devori - gazzel oynasi, umumiy kamerada saqlanayotgan maxbuslar guruxi va xakazolar).

Kuzatish metodi orqali tadqiqot jarayoni quyidagi bosqichlardan iborat:

• Kuzatish metodi orqali tadqiqot jarayoni quyidagi bosqichlardan iborat:
• 1. Kuzatish predmeti (xulq-atvor), ob`ekti (alohida individlar yoki gurux), vaziyat aniqlanadi.
• 2. Kuzatish va ma`lumotlarni qayd etish usuli tanlanadi.
• 3. Kuzatish rejasi tuziladi (vaziyatlar ob`ekti vaqti)
• 4. Natijalarni qayta ishlash metodi tanlanadi
• 5. Olingan ma`lumotlarning qayta ishlanishi va interpritatsiyasi amalga oshiriladi

Kuzatish metodining kamchiliklari:

• Kuzatish metodining kamchiliklari:
• - Birinchi navbatda kuzatuvchi tomonidan yo’l qo’yilgan barcha xatoliklar kuzatuvchi o’z farazini isbotlashga qanchalik qattiq uringani sayin, voqealarni idrok qilishda xatoga yo’l qo’yish shunchalik ortadi.
• - Uzoq vaqt talab etadi.
• - U charchaydi, vaziyatga moslashadi va muhim o’zgarishlarni payqamay qo’yadi, yozuvlarda xatoliklar qila boshlaydi va xakazolar.

A.A.Ershov kuzatishning quyidagi kamchiliklarini ajratib ko’rsatadi:

• A.A.Ershov kuzatishning quyidagi kamchiliklarini ajratib ko’rsatadi:
• 1. Galo effekt - kuzatuvchining umumlashgan taassuroti xulq-atvorning ko’p idrok qilinishiga, nozik tafovutlarni qabul qilmaslikka olib keladi.
• 2. Bo’lib o’tayotgan voqea hodisaga doimo ijobiy baho berish tendentsiyasi.