Mavzu: Qo’qon xonligi diniy boshqaruvi Mundareja: Kirish i-bob. Qo’qon xonligining tashkil

I-BOB. Qo’qon xonligining tashkil topishi va ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli

1.1 Qo’qon xonligining vujudga kelishi

XVIII asr boshlarida Buxoro xonligida siyosiy parokandalik unga rasman qaram bo‘lgan Farg‘ona vodiysiga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. 1709-yilda Chodak xo‘jalari isyon ko‘tarib, Farg‘onaning bir qismini egallab olib, mustaqil davlat tuzilganligini e’lon qildilar. 1710-yilda vodiyda ancha kuchli ta’sirga ega bo‘lgan, o‘zbeklarning ming urug‘i boshlig‘i Shohruhbiy (1710-1721) hokimiyatni qo‘lga oldi. Shohruhbiy o‘z hukmronligi davrida Qo‘qon, Namangan, Marg‘ilon, Konibodom, Isfara atroflarini bo‘ysundirib, o‘z hokimiyatini mustahkamladi. Uning vorisi Muhammad Abdurahimbiy (1721-1733) Xo‘jand, O‘ratepa, Samarqand, Jizzax, hatto Shahrisabzni o‘ziga bo‘ysundirib, mamlakat hududlarini ancha kengaytirdi. Shuning bilan birga u qurdira boshlagan shahar dastlab “Qal’ayi Rahimbiy” deb ataldi. Abdurahimbiyning bevaqt vafoti sababli ukasi Abdulkarimbiy (1733-1750) shahar qurilishini yakunlab, Tepaqo‘rg‘ondan poytaxtni yangi shaharga ko‘chirdi va Eski o‘rda degan joyida o‘rda-qal’a qurdiradi.

O‘sh, Andijon, Marg‘ilonni egallagan qalmoqlar 1745 yilda Qo‘qonni qamal qilganda Abdukarimbiy O‘ratepa hokimi Fozilbek yordami bilan qalmoqlarni mamlakat hududidan haydab chiqarib, davlat mustaqilligini saqlab qoldi. Qalmoqlar garov tariqasida Muhammad Abdurahimbiyning o‘g‘li Bobobekni olib ketishadi. Abdukarimbiy vafotidan keyin xonlar tez-tez almashtiriladi. 1750-1754 yillarda Abdurahmonbiy (1750-1751), Erdonabiy (1751-1753), Bobobek (1753-1754) xonlik qilganlar. Nihoyat, 1755 yilda Erdonabiy 2-marta hokimiyatga kelgach, xonlik ancha mustahkamlandi. U O‘sh va O‘zganni bo‘ysundirib, 1758-1759 yillarda Sharqiy Turkistonga ham yurish qilgan. Bu davrda Qo‘qon xonligi Buxoro va Xitoy bilan tengma-teng kurashadigan davlatga aylandi. Lekin Erdonabiy davrida olib borilgan urushlar mehnatkash xalqning aholini ancha og‘irlashtirdi. Yerdonabiy 1769 yilga qadar taxtni boshqargan. Undan keyin taxtga o‘tirgan Sulaymonbek bor-yo‘g‘i 6 oy xonlik qildi.

Qo‘qon xonligini 1770-1800-yillarda boshqargan Norbo‘tabek markaziy hokimiyatni mustahkamlash va bo‘ysunmas hokimlar qarshiligini bostirishda bir muncha muvaffaqiyat qozondi. U Chust va Namangan hokimlarining o‘zboshimchaliklarini tugatib, qo‘zg‘olon ko‘targan Xo‘jand shahrini bo‘ysundirdi va uni xonlikka butunlay qo‘shib oldi. Lekin 1799-yilda uning Toshkentni egallash uchun yuborgan qo‘shini mag‘lubiyatga uchradi. Uning hukmronligi davrida olingan mo‘l hosil natijasida xalq faravonligi bir muncha yaxshilandi, Xitoy hukmdorlari Norbo‘tabek mustaqil xon ekanligini tan olgan. Uning vorisi Olimxon (1800-1810) davrida Qo‘qon xonligining siyosiy qudrati mustahkamlandi. Harbiy islohot o‘tkazib, qo‘shinni ancha mustahkamlagan Olimxon Angren vohasini, Toshkent, Chimkent va Turkistonni o‘ziga bo‘ysundirdi. Natijada Qo‘qon savdogarlari Rossiya bilan bevosita savdo qila boshladilar. 1805 yildan Qo‘qon xonligidagi hukmdorlar rasman xon deb yuritila boshladilar. Bungacha ular “biy” va “bek” deb atalardilar.

Olimxon isyon ko‘targan Toshkentni bo‘ysundirish, O‘ratepani egallash va bosib olingan hududlarda o‘z mavqeyini mustahkamlash uchun tinimsiz urushlar olib bordi. U O‘ratepani bo‘ysundirish uchun 10 dan ortiq yurish qilgan. Olimxon olib borgan siyosat butun xalqning Olimxondan noroziligiga olib keldi va bu fitnaga sabab bo‘ldi. Olimxon 1810-yilda ukasi Umarxonning taxtga chiqarilganini eshitib, Qo‘qonga ketayotganda Oltiqush degan joyda fitnachilar tomonidan o‘g‘li Shohruxxon bilan birga otib o‘ldiriladi.

O‘zini amir deb atagan Umarxon (1810-1822) davrida siyosiy jarayon murakkablashib, Chimkent, Turkiston va boshqa shaharlarda g‘alayonlar ko‘tarildi. Davlatni boshqarishda yirik yer egalari, dindorlar, harbiy sarkardalar manfaatini himoya qilib, ular bilan ittifoqda bo‘lgan Umarxon bu g‘alayonlarni bostirib, xonlik hududini parchalanishdan saqlab qoldi. Uzoq urinishlar natijasida 1817-yilda O‘ratepani bosib oldi. Rossiya bilan aloqalarni mustahkamladi. 1818 yilda Umarxon “Amir ul-muslimin” unvonini olib xonlikdagi diniy hokimiyatni ham egalladi. Amiriy taxallusi bilan she’rlar yozgan Umarxon davrida Qo‘qonda adabiyot, she’riyat ancha yuksaldi. 1822-yilda Umarxon kasallanib vafot etdi.

Umarxonning o‘g‘li Muhammad Alixon (1822-1842) hukmronligining dastabki yillarida Qo‘qon xonligining yerlari ancha kengaydi. U 1826-1831 yillarda Qashg‘arga bir necha marta yurish qilib, u yerdagi Xitoy hukumati bilan o‘zi uchun foydali shartnoma imzolagan bo‘lsa, 1834-yilgacha Qo‘qon qo‘shinlari Qorategin, Kulob, Darvoz viloyatlarini bosib olgan. Ichki siyosatda Madalixon xonlik hayotida katta ta’sirga ega bo‘lgan, otasi tomonidan qo‘llab-quvvatlangan yirik amaldorlarni surgun qildi, ko‘pchilikni qatl qildirdi. Bu holat xonlikda undan norozi bo‘lgan kuchlarning, birlashishuviga, dushmanlarining ko‘payishiga sabab bo‘ldi. Muhammad Alixonning Sharqiy Turkiston va Oltoy tog‘lari ortida qo‘lga kiritgan, g‘alabasi sababli xushomadgo‘ylari uni “g‘oziy” deb ulug‘lashgani bilan mamlakatda undan norozilar ko‘pchilikni tashkil qilar edi. Muhammad Alixonning shariatga zid axloqiy buzuqliklari ham unga qarshi aybnoma bo‘ldi. Natijada xonga qarshi fitna tayyorlana boshlandi. Lekin fitnachilar o‘z kuchlariga ishonmay 1839-yilda Buxoro amiri Nasrullodan yordam so‘rab, xoning ustidan shikoyat qilishdi. Amir Nasrulloning Madalixonni “kofir” deb fatvo jo‘natishi 1840-yilda Qo‘qon va Buxoro o‘rtasidagi urushga bahona bo‘ldi. Aslida Buxoro va Qo‘qon chegara shaharlar uchun tinimsiz urushlar olib borishgan. Bu urushda Madalixon qo‘shinlari mag‘lubiyatga uchrab, uning o‘zi Buxoro hukumronligini tan olishga va Xo‘jandni topshirishga majbur bo‘ldi. 1842 yilda Qo‘qon xonligida ko‘tarilgan qo‘zg‘olondan foydalanib, amir qo‘shinlari Qo‘qonni egallashdi va Nasrullo Madalixonni oila a’zolari bilan tutib keltirib, uning o‘zini, onasi-shoira Nodirabegimni, katta o‘g‘li Muhammad Aminni, ukasi Sulton Mahmudni va boshqalarni qatl ettirdi. “Qassob amir” Qo‘qon xonligining Buxoro amirligiga qo‘shib olinganini e’lon qilib, Ibrohim dodxohni Qo‘qonga noyib etib tayinladi. Ko‘p o‘tmay Toshkent ham Buxoroga bo‘ysundirildi.

Lekin buxoroliklarning talonchilik siyosati xalqning noroziligiga sabab bo‘ldi va oradan uch oy o‘tgach, qipchoqlar madadiga tayangan qo‘qonliklar Buxoro amaldorlarini haydab, Norbo‘tabiyning ukasi Sheralixon (1842-1845)ni taxtga o‘tqazdilar. U shaharni mustahkamladi. Natijada Buxoro qo‘shinlari Qo‘qonni 40 kun qamal qilib, qo‘lga ololmagach, qaytib ketishga majbur bo‘ldilar. Ko‘p o‘tmay Xo‘jand o‘z ixtiyori bilan Qo‘qon xonligiga qo‘shildi va Toshkent ham qayta egallandi. Hamda xonlik hududlari qayta tiklandi. Bu jarayonda alohida xizmat ko‘rsatgan qipchoqlar xonlikda yuqori mavqega ega bo‘la boshlaydilar. 1845-yilda Qo‘qon taxti davogarlaridan biri Murodxon amir yordami bilan taxtni egallab, bor yo‘g‘i 8 kun hukmronlik qildi. Bu siyosiy o‘yinni kuzatib turgan amiri lashkar Musulmonqul o‘z qizini uning o‘g‘li 13 yoshli Xudoyorxonga nikohlab berdi va Murodxonni fitnachi sifatida qatl qildirib, kuyovini Qo‘qon xoni deb e’lon qildi.

Xudoyorxon (1845-1858; 1863 (4 oy), (1865-1875-yy.) yosh bo‘lganligi sababli xonlikdagi boshqaruv Musulmonqul boshliq qipchoqlar qo‘liga o‘tdi. Saroyda cheksiz hokimiyatga ega bo‘lgan, bosh vazir, birinchi amaldor Musulmonqulning o‘z mavqeyidan shaxsiy manfaatlari yo‘lida foydalanishi 1853-yil oxirlarigacha davom etib, bu holat xonlikda ko‘pchilikning noroziligiga sabab bo‘ldi. O‘ratepa, Xo‘jand, Marg‘ilon hokimlari Toshkent hokimi Nurmuhammad boshchiligida Musulmonqulga qarshi guruh tashkil etishdi. 1852-yil fevral va iyun oylarida Musulmonqul Toshkentga katta qo‘shin bilan yurish qildi. Lekin iyun oyidagi jangda qayin otasi vasiyligidan norozi bo‘lgan Xudoyorxon qo‘zg‘olonchilar tomonga o‘tdi. 1853-yil kuziga kelib Musulmonqul ham qo‘lga olinib qatl etildi. Bu paytda rus qo‘shinlari xonlik sarhadlariga bostirib kirib, Oqmachit, Jo‘lak, Kumushqo‘rg‘onni bosib olayotgan edi. Rossiya bilan Qo‘qon urush holatiga o‘tdi. Rossiyadek tashqi dushman xonlik sarhadlariga xavf solib turgan bir paytda xon amaldorlari, xonlar birlashish o‘rniga ular orasidagi o‘zaro kurash, fitna avj oldi. Natijada Qo‘qon xonligi hududlari chet el bosqinchilarining zulmi ostiga tushib qoldi. 1876-yilda Qo‘qon xonligi tugatildi.

Miraziz bin Muhammad Rizo Marg‘iloniyning “Tarixi Aziziy”, Otabek Fozil o‘g‘lining “Mufassal Tarixi Farg‘ona”, Shavqiyning “Tarixi Turkiston”, Junaydullaxoja o‘g‘li Ibratning “Tarixi Farg‘ona”, Muhammad Solih Toshkandiyning “Tarixi jadidi Toshkand” kabi asarlari Qo‘qon xonligi tarixi haqidagi muhim manbalar hisoblanadi. Shuningdek, rus elchilari, sayyohlari, harbiylari tomonidan yozilgan hisobotlar va arxiv hujjatlari ham ma’lum qimmatga ega manbalardir.

Xonlikdagi davlat boshqaruv tizimi, iqtisodiyoti va ijtimoiy tuzimidagi ba’zi bir o‘ziga xoslikni hisobga olmaganda Buxorodagidan aytarli farq qilmagan. Madaniy hayoti, ta’lim tizimi ham aynan Buxorodagi kabi bo‘lib, tabiiy, dunyoviy fanlarga unchalik e’tibor berilmagan. XIX asrda xonlikning markaziy shaharlarida madrasalar faoliyat ko‘rsatgan bo‘lib, Qo‘qonning o‘zida 15 ta madrasa bo‘lsa ham, Buxoroda ta’lim olgan kishilarning mavqeyi ancha baland bo‘lgan.

Umarxon davrida shakllangan va rivojlangan Qo‘qon adabiy muhiti ta’sirida yaratilgan adabiyot va she’riyat namunalari madaniyat rivojining ko‘rinishi bo‘ldi. Umarxon buyrug‘i bilan Fazliy va Mushriflar tomonidan tuzilgan “Majmuat ush-shuaro” nomli tazkira XVIII asr oxiri XIX asr boshlarida Qo‘qonda yashab ijod qilgan ijodkorlar haqida muhim ma’lumotlar beruvchi qimmatli asardir. “Devoni Huvaydo”, “Rohati dil” asarlarining muallifi Xo‘janazar Huvaydo, “Hapalak”, “Ta’rifi viloyati Qurama” kabi she’rlar ijodkori Maxmur, hajvchi shoir Gulxaniy (u “Zarbulmasal” asari bilan mashhur”), Fazliy, Mushrif, G‘oziy, Sodiq, Xotif, Amiriy va boshqalar bu davrning ko‘zga ko‘ringan ijodkorlaridir. Ular qatorida Uvaysiy, Nodirabegim, Dilshodi Barno, Mahzuna kabi ijodkor ayollarning ham sezilarli o‘rni bor. XVIII-XIX asrda Qo‘qon, Toshket, Namangan va Andijon kabi shaharlarda, masjid, madrasa, me’moriy majmualar bu davr madaniyatining bir ko‘rinishi sifatida qad ko‘targan.

Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, XVI-XIX asrdagi o‘lkamizdagi ijtimoiy, madaniy hayot ko‘rib o‘tganimizdek o‘ziga xosliklardan iborat. Bir tomondan adabiyot, tarix, me’morchilik, san’ati sohalarida katta yuksalishlarni, betakror yutuqlarni qo‘lga kiritgan bo‘lsak, ikkinchi tomondan birlikning yo‘qotilishi, o‘zaro nizolarning avj olishi, tabiiy va texnika fanlariga e’tiborning yo‘qotilishi O‘rta Osiyo xalqlarini nafaqat jahon taraqqiyotidan orqada qolishiga, balki xalqimizning chet el bosqinchilari zulmi ostiga tushib qolishiga sabab bo‘ldiki, bu yurtimizning 130 yildan ortiq qaramlikda qolib ketishiga olib keldi.