Mavzu. Siyosatshunoslik fani predmeti, maqsad va vazifalari

Vazirlar Mahkamasi — O‘zbekiston Respublikasining hukumati hisoblanadi. Hukumat bu — davlat boshqaruvining oliy organi bo‘lib, Konstitutsiya va qonunlar asosida mamlakatning ichki va tashqi siyosatini amalga oshiradi. Hukumat shu bilan birga, jamoat tartibi va milliy xavfsizlikni ta’minlaydi, shuningdek, davlat boshqaruvining boshqa organlari hamda Qurolli kuchlarga umumiy raxbarlik qiladi.

Turli mamlakatlarda hukumat turli nomlar bilan atalishi mumkin. Masalan Vazirlar Kengashi, Kabinet, Ministrlar Kabineti, Davlat kengashi, Ma’muriy Kengash, Federal Hukumat, Hukumat va hokazo.

Bizda, ya’ni O‘zbekiston Respublikasida hukumat “Vazirlar Mahkamasi” deb nomlangan bo‘lib, “O‘zbekiston Respublikaci Vazirlar Mahkamasi to‘g‘risida”gi qonunga binoan, u O‘zbekiston Respublikasida iqtisodiyotning, ijtimoiy va ma’naviy sohaning samarali faoliyatiga rahbarlikni, O‘zbekiston Respublikasi qonunlari, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qarorlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlari ijrosini ta’minlovchi ijro etuvchi hokimiyat organidir.

O‘zbekiston Respublikasi Hukumati tomonidan Respublikada ijro etuvchi hokimiyatning amalga oshirilishi to‘g‘risidagi konstitutsiyaviy qoida hukumat maqomi, uning alohida huquqlarini, tarkibini, qonun chiqaruvchi organlari, ijro etuvchi hokimiyat organlari bilan o‘zaro munosabatlari tarkibini belgilashda muhim ahamiyat kasb etadi. Hukumat Prezident, Oliy Majlis va sudlar bilan bir qatorda hokimiyatni, qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo‘lish asosida davlat hokimiyatini amalga oshiradi.

Vazirlar Mahkamasi davlat boshqaruvi organlari tizimiga va o‘zi tashkil etadigan xo‘jalik boshqaruvi tuzilmalariga boshchilik qiladi, ularning hamjihatlik bilan ishlashini ta’minlaydi.

Vazirlar Mahkamasi o‘z faoliyatida kollegiallik, demokratiya va qonuniylik, O‘zbekiston Respublikasida yashovchi barcha millat va elatlarning manfaatini hisobga olish prinsipiga asoslanadi. Respublikada yashovchi barcha millatlar manfaatlarini hisobga olish uchun o‘z faoliyatini oshkoralik, insonparvarlik va qonuniylik asosida olib boradi.

Vazirlar Mahkamasi qonun bilan belgilab qo‘yilgan o‘z tarkibiga ega bo‘lib, uning tarkibiga Bosh vazir, uning birinchi o‘rinbosari va o‘rinbosarlari, O‘zbekiston Respublikasi vazirlar, davlat qo‘mitalarining raislari, davlat va xo‘jalik boshqaruvi boshqa organlarining rahbarlari kiradilar.

Vazirlar Mahkamasining tarkibini tuzish borasida mamlakat Prezidentiga juda katta vakolatlar berilgan. Ushbu vakolatlar O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 89, 93, 98-moddalarida mustahkamlab qo‘yilgan.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ikki palatali parlament tuzish zarurligi to‘g‘risidagi g‘oyalari XXI asr boshlarida O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirish strategiyasining tarkibiy qismi sifatida milliy davlatchilik institutlarini isloh qilishning ustuvor yo‘nalishlariga asos qilib olindi. Davlat hokimiyati organlarining ishini zamon talablariga muvofiq ravishda tubdan yaxshilamay turib islohotlarni yanada chuqurlashtirish, jamiyat turmushining barcha sohalarini erkinlashtirish vazifalarini muvaffaqiyatli hal etib bo‘lmaydi. Xalq tomonidan qo‘llab-quvvatlanayotgan kuchli va adolatli hokimiyat, demokratik fuqarolik jamiyatini, kelajagi buyuk davlatni barpo etishning muhim shartlaridan biri hisoblanadi.

2002 yil 27- yanvarda o‘tkazilgan Referendumda O‘zbekiston xalqi mamlakatda ikki palatali parlament tuzishni hamda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining konstitutsiyaviy vakolat muddatini besh yildan etti yil qilib uzaytirishni yoqlab ovoz berdi. Ushbu qarorlar ijtimoiy — siyosiy turmushni demokratlashtirish jarayonini yanada jadallashtirish bilan bog‘liq.

Referendum qarorlarini hayotga tatbiq etish uchun, eng avvalo umumxalq ovoz berishi natijalarini O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonun hujjatlarida aks ettirish lozim bo‘ldi. Referendum yakunlari fuqarolik jamiyati institutlari to‘g‘risidagi, davlat hokimiyatini tashkil etish tizimini, ya’ni O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi va uning palatalari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti, O‘zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasi, mahalliy davlat hokimiyati organlari va sud hokimiyatining konstitutsiyaviy maqokimini tartibga soluvchi yangi qonunlarni ishlab chiqish va amaldagi qonunlarini takomillashtirishni taqozo etdi.

Yuqoridagilarga asoslangan holda 2003 yil 29 avgustda O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi to‘g‘risida”gi yangi tahrirdagi qonuni qabul qilindi hamda ushbu qonunni O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga saylov hamda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senatini shakllantirish yakunlariga binoan amalga kiritilishi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qarori bilan belgilab qo‘yildi.

2002 yil 27-yanvarda o‘tkazilgan umumxalq referendumi natijalariga ko‘ra hamda uning asosida 2003 yil 24 aprelda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining qonuniga muvofiq Konstitutsiyaning XVIII, XIX, XX, XXIII boblariga tuzatish va qo‘shimchalar kiritilgan. Mazkur o‘zgartish va qo‘shimchalarga binoan Konstitutsiyani 89-moddasining “O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti ayni vaqtda Vazirlar Mahkamasining Raisi hisoblanadi” degan so‘zlardan iborat bo‘lgan ikkinchi xatboshisi olib tashlandi. Demak, qonun kuchga kirgandan so‘ng, ya’ni O‘zbekiston Respublikasining Qonunchilik palatasiga saylov va O‘zbekiston Respublikasining Senatini shakllantirish yakunlariga muvofiq O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Vazirlar Mahkamasining Raisi hisoblanmaydi.

Konstitutsiyaning 98-moddasi hamda yangi tahrirdagi qonunning 15-moddasiga ko‘ra, Bosh vazir Vazirlar Mahkamasi faoliyatini tashkil etadi va unga rahbarlik qiladi, uning samarali ishlashi uchun shaxsan javobgar bo‘ladi, Vazirlar Mahkamasining majlislariga raislik qiladi, uning qarorlarini imzolaydi, boshqacha qilib aytganda Vazirlar Mahkamasi Raisi funksiyalarining barchasini amalga oshiradi. Qonunchilikda “Vazirlar Mahkamasining Raisi” degan ibora o‘rnini “Vazirlar Mahkamasining Bosh vaziri” degan ibora egallaydi.

Islohotlarni evolyusion yo‘l bilan, bosqichma-bosqich amalga oshirish tamoyilining milliy davlatchiligimiz taraqqiyoti modelining tamoyillaridan biri sifatida tanlangani bejiz ham emas. Demak, taraqqiyot bir-biri bilan bog‘liq, birin-ketin amalga oshiriladigan islohot va yangilanishlar zanjiridan iborat. Bu jihatdan 2010 yil 12 noyabr demokratik taraqqiyotimizning yangi bosqichiga asos solingan, islohotlar siyosatining yangi pallasi boshlangan sanaga aylandi. Chunki xuddi shu kuni O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisida O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimov “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi”ning taqdim etilishi davlat hokimiyati va boshqaruvini yanada demokratlashtirish va kelgusi keng ko‘lamli siyosiy islohatlar uchun muhim asos bo‘ldi.

Mamlakatimizda davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish sohasida amalga oshirilgan islohotlar o‘ta muhim bir maqsadga, ya’ni hokimiyatlar bo‘linishi konstitutsiyaviy prinsipini hayotga izchil tatbiq etish, hokimiyatlar o‘rtasida o‘zaro tiyib turish va manfaatlar muvozanatining samarali tizimini shakllantirish, markazda va joylarda qonun chiqaruvchi va vakillik hokimiyatining vakolatlari hamda nazorat vazifalarining rolini kuchaytirish, sud tizimini liberallashtirish va uning mustaqilligini ta’minlash bo‘yicha g‘oyat dolzarb chora-tadbirlarni ko‘rishga qaratilgan edi.

Bu jarayonda markaziy ijro etuvchi hokimiyatning boshqaruv tuzilmalari va ma’muriy organlarning vazifalarini o‘zgartirishga, ularning boshqarish, tartibga solish va taqsimlash borasidagi vakolatlarini, xo‘jalik tuzilmalari faoliyatiga bevosita aralashuvini keskin qisqartirishga katta e’tibor berildi. Boshqacha aytganda, ularning vakolatlarini bozor tamoyillariga muvofiqlashtirish va pirovard natijada davlatning iqtisodiyotni boshqarishdagi rolini jiddiy kamaytirish ko‘zda tutilgan edi.

Konsepsiyada O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining bir qancha moddalari – 98-moddasi, 96-moddasi, 73- va 93-moddalariga o‘zgartishlar kiritish tashabbusi ilgari surilgan.

Bilamizki, har qanday demokratik mamlakatda davlat hokimiyati uch tarmoqqa – qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo‘linadi. O‘zbekistonda ham mustaqillik qo‘lga kiritilgach, hokimiyatlar bo‘linishi prinsipini hayotga tatbiq etishga kirishildi. Hokimiyatlar o‘rtasida o‘zaro tiyib turish va manfaatlar muvozanatining samarali tizimini shakllantirish borasida muhim natijalarga erishildi. Ayni paytda, siyosiy hayotimizda yuz bergan demokratik o‘zgarishlar tufayli Bosh vazir lavozimiga nomzod ko‘rsatish va uni tasdiqlashning yangi tartibini o‘rnatish zarurati yuzaga kelmoqda. Ta’kidlash joizki, amaldagi Konstitutsiyaga binoan Bosh vazir nomzodi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga binoan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari tomonidan ko‘rib chiqilar va tasdiqlanar edi. Endilikda Bosh vazir nomzodining O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga saylovlarda eng ko‘p deputatlik o‘rnini olgan siyosiy partiya yoki teng miqdordagi deputatlik o‘rinlarini qo‘lga kiritgan bir necha siyosiy partiyalar tomonidan taklif etilishi nazarda tutiladi.

Birinchidan, bu yangilik ijro hokimiyatini shakllantirish tartibining yanada demokratik tabiat kasb etayotganini ko‘rsatadi. Ikkinchidan, yangi tartib Bosh vazirning parlament oldidagi mas’uliyatini yanada orttiradi. Uchinchidan, bu tashabbusning ro‘yobga chiqarilishi siyosiy partiyalarning ijro hokimiyatini shakllantirishdagi rolini kuchaytirishga xizmat qilishi shubhasiz. To‘rtinchidan, Bosh vazir lavozimiga kimning nomzod etib ko‘rsatilishi endilikda parlamentning quyi palatasiga saylovlarning natijalariga bog‘liq bo‘ladi. Bu esa, mamlakatimizdagi siyosiy partiyalar faoliyati uchun kuchli rag‘bat, ular o‘rtasidagi raqobatni kuchaytiruvchi asos bo‘lishi tabiiy.

Aslida parlamentdagi ko‘pchilik tomonidan taklif etilgan nomzodning ijro hokimiyatini boshqarishi deputatlarning unga bo‘lgan ishonchini ham orttiradi. Biroq siyosiy hayot shu qadar rang-barangki, unda bunga mutlaqo teskari holatlarni ham kuzatish mumkin. Navbatdagi yangilik ana shunday holatlarni tartibga solishga xizmat qiladi. Unga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga Bosh vazirga nisbatan ishonchsizlik votumini bildirish huquqi beriladi. Aslida lotincha “votum” atamasi istak, xohish ma’nolarini anglatadi. Hukumat yoki alohida vazir olib borayotgan siyosatning, ularning muayyan xatti-harakatining parlament tomonidan ma’qullanmasligi yoki ular tomonidan ilgari surilgan qonun loyihasining parlamentda qo‘llab-quvvatlanmasligi “ishonchsizlik votumi” orqali ifodalanadi.

Konsepsiyaga ko‘ra, Bosh vazir va Oliy Majlis Qonunchilik palatasi o‘rtasidagi ziddiyatlarning doimiy tus olishi parlament quyi palatasi tomonidan Bosh vazirga ishonchsizlik votumini bildirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Bu jarayon quyidagi tartibda amalga oshiriladi: “Qonunchilik palatasi deputatlari umumiy sonining uchdan bir qismi tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti nomiga rasman kiritilgan taklif bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qo‘shma majlisi muhokamasiga Bosh vazirga nisbatan ishonchsizlik votumi bildirish haqidagi masala kiritiladi”. Bundan tashqari, Konsepsiyada Bosh vazirga ishonchsizlik votumini bildirish shartlari va buning oqibatlariga doir qoidalar, yangi Bosh vazir nomzodini taklif etish tartibi bayon etilgan.

Umuman olganda, O‘zbekistonda hukumatga nisbatan ishonchsizlik votumi institutining joriy etilishi qonunchilik organi tomonidan ijro hokimiyatiga ta’sir ko‘rsatish imkoniyatini kengaytiradi. Chunki endilikda, zarurat tug‘ilganida hukumat siyosatini parlament fikrini e’tiborga olgan holda o‘zgartirish, hukumatni nomaqbul qarorlar qabul qilish imkoniyatidan mahrum qilish mumkin bo‘ladi. Ikkinchidan, bunday o‘zgartishlar qonunchilik organi bilan ijro hokimiyati o‘rtasida vujudga kelishi mumkin bo‘lgan nizolarni ortiqcha ehtiroslarga berilmasdan, huquqiy tartibda hal etish imkonini beradi. Uchinchidan, joriy etilayotgan yangi tartib siyosiy tangliklarning oldini olishga, mamlakatimizdagi sog‘lom siyosiy muhitning barqaror bo‘lishiga xizmat qiladi. Muhimi, Bosh vazirga ishonchsizlik votumi bildirish masalasi ham, yangi Bosh vazir nomzodini taklif etish masalasi ham parlamentning har ikkala palatasida ko‘rib chiqiladi. Demak, davlat boshqaruvining bunday o‘ta muhim masalalarini hal qilishda siyosiy partiyalarning manfaatlaridan tashqari, umumdavlat va hududiy manfaatlar mutanosibligiga erishish kafolatlanadi.

Konsepsiyada ijro hokimiyati bilan parlament o‘rtasidagi munosabatlarga taalluqli yana bir muhim o‘zgartish taklif etildi – parlament vakolatlarini mamlakat taraqqiyotining dolzarb masalalari yuzasidan Bosh vazirning hisobotlarini eshitish va muhokama qilish vakolati bilan to‘ldirish g‘oyasi ilgari surildi. Bu taklifning ahamiyatini bir necha jihatlar bilan bog‘lash mumkin. Birinchidan, ijro hokimiyati rahbarining qonunchilik organi oldidagi hisobdorligi ta’minlanadi. Ikkinchidan, hukumatning mamlakat taraqqiyoti uchun mas’uliyati yanada ortadi, davlatimizning ijtimoiy-iqtisodiy rivoji bilan bog‘liq majburiyatlari yanada kuchaytiriladi. Uchinchidan, vakillik organi bo‘lmish parlament timsolida ijro hokimiyati ustidan jamoatchilik nazorati amalga oshiriladi. To‘rtinchidan, qonunchilik organi bilan ijro hokimiyatining samarali hamkorlik qilishiga sharoit yaratiladi.

E’tiborlisi shundaki, konsepsiyada ayrim huquqlarni O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti vakolatlari doirasidan chiqarish nazarda tutilgan. Jumladan, Vazirlar Mahkamasi vakolatiga kiruvchi masalalar yuzasidan qarorlar qabul qilish, Vazirlar Mahkamasi qarorlari va farmoyishlarini, O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri farmoyishlarini bekor qilish, ijro etuvchi hokimiyat devonini tuzish va unga rahbarlik qilish bilan bog‘liq vakolatlarning Prezident vakolatlari doirasidan chiqarilishi taklif etilgan. Bundan tashqari, viloyat hokimlari hamda Toshkent shahar hokimini Bosh vazir taqdimiga binoan tayinlash hamda lavozimidan ozod etish qoidasini mustahkamlash g‘oyasi ilgari surilgan.

Umuman olganda, O‘zbekiston Konstitutsiyasiga yuqorida zikr etilgan o‘zgartish va qo‘shimchalarning kiritilishi:

birinchidan, hokimiyatlar o‘rtasida vakolatlarning yanada mutanosib taqsimlanishini ta’minlaydi;

ikkinchidan, hokimiyatlar o‘rtasida o‘zaro tiyib turish va manfaatlar muvozanati tizimining yanada samaraliroq amal qilishiga xizmat qiladi;

uchinchidan, davlat boshqaruvining demokratik tabiatini yanada kuchaytiradi, siyosiy tizimni demokratlashtirishning yangi bosqichini boshlab beradi.

Umuman, «Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi»ning hayotga tatbiq etilishi shaxs va siyosiy hokimiyat o‘rtasidagi munosabatlarni yanada demokratlashtirishga xizmat qiladi.

Yuqorida zikr etilgan maqsad va yo‘nalishlarning barchasi avvalo mamlakatimizni modernizatsiya qilish borasida uzoqni ko‘zlaydigan «Kuchli davlatdan – kuchli fuqarolik jamiyati sari» degan tamoyilni o‘zida ifoda etadi.

Xulosa shuki, mustaqillik yillarida mamlakatimizda shaxs va hokimiyat munosabatlarini demokratlashtirish taraqqiyotimizni ta’minlashning asosiy omiliga aylandi. Bu vazifani bajarishni izchillik bilan davom ettirish esa fuqarolik jamiyatini qurish imkoniyatini yaratadi.

5-MAVZU. DAVLAT VA FUQAROLIK JAMIYATI INSTITUTLARI

Reja:

1.Siyosiy institut tushunchasi va uning turlari

2.Jamiyat siyosiy tizimida davlat, siyosiy partiyalar va saylovlarning o‘rni

3.Fuqarolik jamiyati tushunchasi va tarkibi. Fuqarolarning o‘zini- o‘zi boshqarish institutlari

4.Siyosiy kommunikatsiya tushunchasi, axborot va so‘z erkinligi

Siyosiy institut tushunchasi va uning turlari

Kishilar o‘zlarining kundalik faoliyatlarida “institut” deganda turlicha ijtimoiy birliklarni tushunadi. Bu o‘quv yurti yoki ilmiy muassasa, korxona, har qanday yirik maqsadli tashkilot bo‘lishi mumkin. Bu tushuncha to‘g‘risida turli fanlar o‘rtasida to‘liq bir kelishuv mavjud emas.

Aslida “institut” va “guruh” tushunchalari o‘rtasida ma’lum ichki farqlanishlar mavjud. Agar guruh – bu o‘zaro xatti-harakat qilayotgan individlar yig‘indisini anglatsa, institut – bu inson faoliyatining ma’lum sohasida, ya’ni amaliyotda o‘zini namoyon qilishda yuz beradigan ijtimoiy aloqalar tizimi va ijtimoiy me’yorlar yig‘indisidir.  Jumladan, ijtimoiy institutga quyidagi ta’rifni berish mumkin: ijtimoiy institut – bu jamiyatning asosiy ehtiyojlarini qondiruvchi aloqalar va ijtimoiy me’yorlarning tashkillashgan tizimidir³².

Umuman, “institut” termini lotincha “institutum” so‘zidan paydo bo‘lib, u “o‘rnatish” yoki “tashkilot” degan ma’nolarni bildiradi. “Institut” tushunchasiga birinchi bo‘lib etimologik nuqtai nazardan  so‘zma-so‘z talqinni Maks Veber amalga oshirgan edi. Uning fikricha,  davlat institutning asl ko‘rinishi, davlat xatti-harakatlari ratsional ko‘rsatmalarga (konstitutsiya me’yorlari, qonunlar va h.k.) asoslanadigan insonlar hamjamiyatini tashkil qiladi. E.Dyurgeymning fikricha esa “institut”lar, bir tomondan, odatlar va e’tiqodlar ko‘rinishidagi ideal tuzilmalarni ifodalaydi, boshqa tomondan esa, bu odatlar va stereotiplar o‘z navbatida turli davrlar va xalqlar ijtimoiy tashkilotlarning amaliy faoliyatida moddiylashadi. Bu bilan E.Dyurgeym yangicha qarashlarda butunlay yangi a’analar boshlanishiga asos soldi. Hattoki, XX asrning 50 — 70 yillarida fransuz “institutsionalizm maktabi” ham bu yangicha talqinlar asta-sekin o‘z ahamiyatini yo‘qota boshladi³³.

Keyinroq fransuz siyosatshunoslari — M.Pareto, J.Byurdo, M.Dyuverje kabilar E.Dyurgeymdan keyin siyosiy institut mazmuniga kiradigan ikki asosiy komponentni ajratib ko‘rsatdilar: birinchisi, munosabatlar tizimining ideal modeli; ikkinchisi — bu model tuzilmasining stereotiplari va uning qoliplariga mos ravishdagi jamoaviy siyosiy tajribalarda shakllanadigan tashkiliy tuzilmalardir. M.Dyuverje bundan kelib chiqqan holda siyosiy institutlarga o‘zining quyidagi ta’rifini beradi: “bu (ya’ni, siyosiy institutlar) insoniy munosabatlarning shunday modelidirki, unda aniq munosabatlar aks etib, shu tariqa, barqaror, turg‘un va uyushgan” sifatlar namoyon bo‘ladi. Agar masalaga turlicha yondashuvlar birlashtirilsa, hamda institutsionalizmning asosiy belgilarini integratsiyalashga harakat qilinsa, “institut” tushunchasining qisqacha ta’rifini quyidagicha izohlash mumkin:siyosiy institut – bu,  birinchidan,  tashkillashgan jamoaning uyushgan holati, jamoatchilik irodasi, insonlarning maqsadlari va hayot faoliyati  tarziga asoslanuvchi maxsus hamjamiyatga birlashuvining tashkiliy shaklidir; ikkinchidan, hokimiyatga va ta’sir etishga doir shakllanadigan, jamoa va insonni integratsiyalashuvini ko‘llab-quvvatlovchi, insoniy birlikni boshqaruvchanligi, shuningdek jamoaviy  kadriyatlarga, tashkiliy prinsiplarga, ratsional me’yorlarga (ko‘rsatmalarga) tayanuvchi kishilar uyushmasininipg ideal modelidir; uchinchidan, individ va guruhlarning, shuningdek, butun insoniy sotsium tuzilmasi munosabatlaridagi modellarni realizatsiya etish va qayta ishlab chiqish demakdir.

Umuman, qisqacha tariflaganda, siyosiy institut, bu — siyosiy tizim hosil etuvchi, siyosiy faoliyatning turli sohalarini muvofiqlashtiruvchi, ularni rollar va maqomlar tizimiga tashkillashtiruvchi, rasmiy va norasmiy qoidalar, prinsiplar, me’yorlar,  ko‘rsatmalarning barqaror majmuidir³⁴.

Hozirgi davrda butun mamlakat miqyosidagi demokratiya uchun quyidagi siyosiy institutlar talab qilinadi:

- Mansabdor shaxslarni saylanishi;

- Erkin, adolatli, tez-tez o‘tkazib turiladigan saylovlar;

- So‘z erkinligi;

- Axborotning muqobil manbalari;

- Assotsiatsiyalar avtonomiyasi;

- Umumiy fuqarolik huquqlari.

Ma’lumki, siyosat sohasi ijtimoiy hayotning muhim tuzilmaviy unsuridir. Jumladan, qarorlar qabul qilish va xatta-harakatlarni amalga oshirish jarayonida siyosiy institutlar muhim o‘rin tutadi.

Siyosiy institut – bu qayd etilgan va xujjatlar bilan mustahkamlangan siyosiy hayotni tashkillashtirish me’yorlari va shu asosda faoliyat yuritayotgan turli tuman tashkilotlar, muassasalar, siyosat xizmatlari, shuningdek, siyosiy xulq va faoliyatni asosiy muvofiqlashtirib turuvchi sifatida namoyon bo‘luvchi va jamiyat siyosiy tizimini xarakterlovchi barqaror an’analar, prinsiplar va siyosiy xulq qoidalaridir.

Siyosiy institutlarni takomillashtirmay va demokratlashtirmay turib fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat qurish masalalarini umuman hal etish mumkin emas. Ayniqsa, XX asrdagi G‘arbiy Evropa,  SHimoliy Amerika,  Sharqiy Osiyo kabi mamlakatlarda siyosiy institutlarni erkinlashtirish islohotlari shuni ko‘rsatdiki, hozirgi davrdagi nafaqat demokratik jamiyat, balki, bozor iqtisodiyotini shakllantirish, iqtisodiy-ijtimoiy farovonlikka erishish maqsadlari ham siyosiy institutlarni erkinlashtirishga doir chuqur islohotlarni amalga oshirishni qat’iy ravishda taqozo etadi.

Jamiyat siyosiy tizimida davlat, siyosiy partiyalar va saylovlarning o‘rni

Siyosiy fan uchun davlat qadimdan tafakkurning boshlang‘ich nuqtasi va markazi bo‘lib kelgan. Uzoq vaqt mobaynida jamiyat va davlat tushunchalari mazmuniga ko‘ra va terminologik jihatdan o‘zaro farqlanmagan. Ularni bir-biridan ajratish yo‘lidagi ilk qadamlardan biri N. Makiavelli tomonidan qo‘yildi – u davlatni belgilash uchun maxsus Stato terminini joriy etdi. Fuqarolik jamiyati va davlatni jiddiy nazariy farqlash birinchi bo‘lib Gegel tomonidan amalga oshirildi. Bunda u, albatta, davlatni birinchi o‘ringa qo‘ydi. Davlat va jamiyatni aynan bir narsa deb qarash an’anasi hozirda ham mavjud – faqat nazariy jihatdan emas, balki kundalik ongda.

Alohida ijtimoiy institut sifatidagi davlatning boshlang‘ich manbalari, uning vujudga kelishi va rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar haqidagi masala siyosatshunoslik uchun muhim ahamiyatga ega. Siyosiy fan klassiklari bu borada qator muhim g‘oyalarni ta’riflab berganlar.

Davlatning paydo bo‘lishi to‘g‘risida turli nazariyalar mavjud:

Teologik konsepsiya davlatning kelib chiqishini ilohiy qonunlar bilan bog‘laydi.

Patriarxal nazariya (asoschisi – XVIII asr ingliz siyosiy mutafakkiri Robert Filmer) davlatning vujudga kelishini urug‘larning qabilalarga, qabilalarni esa katta ijtimoiy birliklarga, shu tariqa davlat tuzilmalariga qadar mexaniq birlashuvi natijasi, deb hisoblaydi.

O‘z vaqtida Konfutsiy davlatning patriarxal-paternalistik konsepsiyasini bayon qilib bergan edi: unga ko‘ra davlat katta oila hisoblanadi. U hukmdorlarni fuqarolar bilan yaxshi fazilatlar asosida munosabat o‘rnatishga da’vat qildi. Konfutsiyning fikriga ko‘ra davlat – bu umum manfaati yo‘lida hammaning nomidan amalga oshiriladigan patriarxal hokimiyatning rivojlangan shakli.

T. Gobbs, J. Lokk va J. J. Russo tomonidan rivojlantirilgan ijtimoiy kelishuv nazariyasi davlatni ijtimoiy hayotni tashkil qilish va tartibga solishni ta’minlash maqsadida mustaqil hukmdor va fuqarolar o‘rtasida o‘rnatilgan o‘zaro kelishuvdan keltirib chiqaradi.

XIX asrda davlatning paydo bo‘lishini bir guruhning ikkinchisini bosib olish bilan izohlovchi zo‘ravonlik nazariyasi (asoschisi avstriyalik sotsiolog va huquqshunos L. Gumplovich) keng tarqaldi.

Psixologik nazariya davlatning paydo bo‘lishini inson dahosidan tug‘ilgan g‘oyalardan keltirib chiqaradi.

Ijtimoiy-iqtisodiy nazariya davlatning kelib chiqish manbalarini mehnat taqsimotidan, jamiyatni boshqarish faoliyatining ajralib chiqishidan qidiradi. Uning eng qadimiy ko‘rinishi – Platon qarashlari.

Marksistik nazariyaga ko‘ra davlat iqtisodiy jihatdan hukmron sinf manfaatlarining ifodachisi sifatida jamiyatning sinflarga bo‘linishi natijasida paydo bo‘ladi. Davlatning barham topishi muammosi bu nazariyaning ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi.

Davlat paydo bo‘lishining zamonaviy nazariyasi yuridik hisoblanadi, chunki u davlatni xalqlarning huquqlarida ko‘radi va hokimiyatni inson huquqlari, ya’ni belgilangan darajadagi inson erkinliklari asosiy talablarining hokimiyatga munosabat bilan bog‘laydi.

Hozirgi tushunchada davlat murakkab, ko‘p funksiyali, ichdan tabaqalangan yaxlitlikni o‘zida aks ettiradi. Boshqa siyosiy shakllardan uni rasmiyatchilik, muayyan qoidalar, birinchi navbatda, uning faoliyatini tartibga soladigan huquqning mavjudligi ajratib turadi. Jahonning madaniyatli davlatlari tajribasi demokratik davlat qurishiga bir sinfning «tub manfaatlari»ni mutlaqlashtirish emas, balki kishilar turli ijtimoiy birliklari manfaatlarining konsensusi yo‘li bilan erishiladi.

Davlat bu – butun xalqqa, kishilarning barcha ijtimoiy birliklari, partiyalar va harakatlar, ko‘ngilli uyushma va ittifoqlarga xizmat qilishi majburiy bo‘lgan organ. U tartib-intizom va barqarorlikni, jamiyat rivojlanishining demokratik asoslarini, fuqarolarning huquq va erkinliklarini ta’minlashga da’vat qilingan.

Shunday qilib, davlat bu – asosiy elementlarini qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati, jamoat tartibini muhofaza qilish va davlat xavfsizligi, qurolli kuchlar, qisman ommaviy axborot vositalari tashkil etgan murakkab ko‘p qirrali tizim hisoblanadi.

Ijtimoiy institut sifatida davlat muayyan-tarixiy vazifalar va belgilarga ega. quyidagilar, nisbatan umumiy, davlat belgilariga kiradi:

Ijtimoiy va sinfiy tafovutlar mavjud bo‘lganda davlatning jamiyatni bir butun qilib birlashtirishga qodirligi. Davlat, birinchi navbatda, hammaga taalluqli manfaatlar doirasida faoliyat ko‘rsatadi, ijtimoiy yaxlitlikni saqlash muammolarini hal qiladi. Agarda u bu vazifalarni hal qilmasa, davlat sifatidagi layoqatini yo‘qotgan hisoblanadi. Davlatni bir sinfning ikkinchisi ustidan hukmronlik qilish vositasi deb bilish mohiyat e’tibori bilan anarxistik an’analarga ergashish, uning tabiatini jiddiy ravishda noto‘g‘ri talqin etish, davlatning ijtimoiy yaxlitlikning umumiy manfaatlari bilan muqarrar aloqasini unutish hisoblanadi.

Davlat bu – hokimiyat organi, lekin nafaqat ishontirish, shu bilan birga, ijtimoiy majburlash, belgilangan me’yorlarga rioya qilganlik yoki ularni buzganlik uchun taqdirlash yoki jazolash chora-tadbirlaridan faol foydalanadigan organ. Oshkora kuch ishlatish, jismoniy majburlash monopoliyasi.

Davlat faoliyatining me’yorlari huquqlar – jamiyatning vakillik organlari tomonidan qabul qilinadigan qonunlar bilan belgilanadi va mustahkamlanadi. Ular asosida jamiyatni birlashtirish va boshqarish, davlatning bevosita faoliyatini qat’iy belgilash amalga oshiriladi. Hamma uchun majburiy bo‘lgan qonunlar va me’yorlar chiqarishning tanholik huquqi.

Mustaqillik davlatning o‘z chegarasi hududida faoliyat ko‘rsatadigan sub’ektlarga nisbatan eng oliy va cheklanmagan hokimiyatga egaligini bildiradi. Boshqa davlatlar ham bu tamoyilni hurmat qilishlari kerak. Bu tamoyil jamiyatning erkin, mustaqil hayot kechirishi va rivojlanishini ta’minlaydi. Hozirgi davlatlarning mustaqillik doirasi bitimlarda mustahkamlangan xalqaro iqtisodiy, siyosiy, harbiy o‘zaro bog‘liqliklar bilan chegaralanadi. Mustaqillik bu – muayyan hududdagi oliy hokimiyat.

Umumiylik o‘z ta’sir doirasiga boshqa davlatlar fuqarolari bilan birgalikda uning hududidagi barcha kishilarni qamrab oladi.

Davlatning o‘z funksiyalarini amalga oshirishi bilan bog‘liq harajatlarini qoplash maqsadida aholidan yig‘ib olinadigan soliqlar.

Davlatga ta’rif berishda uning ajralib turuvchi belgilari o‘ziga xos xususiyatlari bilan to‘ldiriladi, ular jumlasiga chegaralar bilan belgilangan, barcha chegara davlatlari tomonidan rasmiy-kelishuv asosida tasdiqlangan hudud kiradi. Davlat hududi er, er osti boyliklari, havo kengligi va hududiy suvlarni o‘z ichiga oladi. Bu degani davlat ushbu muhitlarda o‘z hokimiyatini o‘rnatadi va ularni boshqa davlatlar va jismoniy shaxslar tomonidan bo‘ladigan tashqi tajovuzlardan himoya qilish huquqiga ega bo‘ladi. Nisbatan barqaror va kafolatlangan hudud yaxlitligiga ega bo‘lish davlatni saqlab qolishning muhim sharti hisoblanadi. Ko‘pgina ichki va tashqi siyosiy ziddiyatlar aynan davlatning moddiy asosi ustidan nazorat haqidagi masala atrofida avj oladi.

Davlat aholisi yagona millatdan tashkil topishi ham mumkin, lekin ko‘pincha u ko‘p millatli bo‘ladi.

Davlat apparati vositasida davlat faoliyat ko‘rsatadi va o‘z hokimiyatini amalga oshirib, rivojlanadi. Hokimiyat davlatda institutlashtirilgan xarakter kasb etadi. Bu mazkur hokimiyatni vaqtincha amalga oshiradigan shaxsni siyosiy birlik (davlat)ka mansub hokimiyatning o‘zi bilan aralashtirmaslik kerakligini bildiradi. Oliy hokimiyat tarkibiga kiruvchi shaxslar almashib turadi, lekin bu bilan davlatning institutlashtirilgan hokimiyati yo‘qolmaydi. Bu o‘zgarishlar fuqarolar urushi yoki boshqa davlatlarga bo‘ysinish kabi davlatni yo‘q qiladigan sabablar bilan birga kechadigan hollar bundan mustasno.

Davlatning belgi va xususiyatlari uni nafaqat boshqa ijtimoiy tashkilotlardan farqlash, balki unda hozirgi sivilizatsiyada jamiyatning yashashi va rivojlanishining zarur shaklini ko‘rish imkonini ham beradi.

Davlatning jamiyat siyosiy tizimidagi o‘rni va roli uning funksiyalari bilan belgilanadi. Odatda, davlat funksiyalari ichki va tashqi funksiyalarga bo‘linadi.

Davlatning ichki funksiyalari quyidagi sohalar: iqtisodiy (iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish, davlat korxonalarini boshqarish, narx siyosatining huquqiy asoslarini belgilash, tashqi iqtisodiy munosabatlarni tartibga solish), ijtimoiy (ish bilan bandlikning ijtimoiy kafolatlarini ta’minlash, fuqarolarning ijtimoiy himoyasi), ta’lim (ta’lim olishni demokratlashtirish, uning uzluksizligini ta’minlash, ta’lim olish uchun barchaga teng imkoniyatlar berish), ekologik, soliq yig‘ish, madaniy hamda fuqarolarning huquq va erkinliklarini o‘z ichiga oladi.

Davlatning tashqi funksiyalari jahon iqtisodiga integratsiyalashuv va tashqi iqtisodiy sheriklik, davlatni himoya qilish, dunyoviy tartib-qoidalarni qo‘llab-quvvatlash, shuningdek, boshqa mamlakatlar bilan hamkorlikdan iborat.

Jahon tajribasi ko‘rsatishicha, agarda davlat faoliyati SH.Monteskening qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati funksiyalarini ajratish haqidagi g‘oyalari asosida qurilgan bo‘lsa hokimiyat organlari samarali faoliyat ko‘rsatishi mumkin. Ularga yana davlat boshlig‘ining hokimiyati qo‘shiladi.

Davlatlar, boshqaruv shakllari va davlat qurilishi shakllariga ko‘ra o‘zaro farqlanadi. Ular davlatchilikning tarixiy an’analari, uning vujudga kelishining asosiy xususiyatlari va boshqalar jihatidan turli-tuman. Bir tomondan, yagona tipdagi davlat hududida davlat hokimiyati faoliyati va uni tashkil etishning turli shakllari uchrashi, ikkinchi tomondan esa, turli tipdagi davlat bir xil shaklda namoyon bo‘lishi mumkin. Davlatning mohiyati bevosita uning shaklidan kelib chiqadi va u orqali aniqlanadi.

Davlat shakliga xalqning madaniy darajasi, uning tarixiy an’analari, diniy dunyoqarashlar tabiati, milliy xususiyatlar, hayot kechirishning tabiiy sharoitlari va boshqalar jiddiy ta’sir ko‘rsatadi.

Davlat shakli – murakkab ijtimoiy hodisa, u o‘zaro bog‘langan uch unsurni o‘z ichiga oladi: boshqaruv shakli, davlat qurilishi shakli va davlat rejim shakli. Turli mamlakatlarda davlat shakllari o‘z xususiyatlariga, xarakterli belgilariga ega, ijtimoiy rivojlanish darajasiga qarab ular yangi mazmun bilan boyib boradi. Shu bilan birga, mavjud davlatlar shakli umumiy belgilarga ham ega, bu narsa davlat shaklining har bir unsuriga ta’rif berish imkonini beradi.

Boshqaruv shakli davlat hokimiyati oliy organlarining tuzilishi, ularning vujudga kelish tartibini o‘z ichiga oladi.

Davlat shakli quyidagilarni anglash imkoniyatini beradi:

• 
  Davlatning oliy organlarini vujudga kelishi va ularning tuzilishi;
  
• 
  Davlatning oliy va boshqa organlari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarnining qurilishi;
  
• 
  Oliy davlat hokimiyati va mamlakat aholisi o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning qurilishi;
  
• 
  Oliy davlat organlari tomonidan fuqarolarning huquq va erkinliklar ta’minlanish darajasi.
  

Ko‘rsatilgan belgilar bo‘yicha davlat boshqaruv shakli monarxiya (mutlaq, konstitutsion, teokratik, dualistik) va respublikaga bo‘linadi.

Monarxiya – bu shunday boshqaruv shakliki, unda oliy hokimiyat yakka bir shaxs tomonidan amalga oshiriladi va, odatda, meros bo‘lib o‘tadi.

O‘z hokimiyatidan umrbod foydalanuvchi yakka davlat rahbari (sulton, qirol, imperator, shoh), oliy hokimiyatning vorisiylik asosida meros bo‘lib o‘tish tartibi, monarxning yuridik jihatdan mas’uliyatsizligi klassik monarxistik davlat boshqaruvining asosiy belgilari hisoblanadi.

Monarxiya quldorlik jamiyati sharoitlarida vujudga kelgan. Feodalizmda u davlat boshqaruvining asosiy shakliga aylandi. Hozirgi dunyoda monarxiyaga asoslangan boshqaruvning faqat an’anaviy, asosan yuzaki belgilari saqlanib qolgan. O‘z navbatida, monarxiya mutlaq, cheklangan (konstitutsion), dualistik va teokratik monarxiyaga bo‘linadi.

Mutlaq monarxiya – boshqaruvning shunday shakliki, unda oliy davlat hokimiyati qonun bo‘yicha to‘laligicha bitta shaxsga bo‘ysunadi. Bunday boshqaruv shakli Saudiya Arabistoni, Qatar, Ummon, Birlashgan Arab Amirliklari va boshqa mamlakatlarda amalga oshiriladi.

Cheklangan monarxiya (yoki konstitutsiyaviy monarxiya) – boshqaruvning shunday shakliki, unda monarxning hokimiyati vakillik organlari tomonidan sezilarli darajada cheklanadi. Odatda bu cheklash parlament tomonidan tasdiqlangan konstitutsiya bilan belgilanadi. Monarx esa konstitutsiyani o‘zgartirish huquqiga ega emas.

Cheklangan monarxiyaning asosiy belgilari – hukumat parlament saylovlarida ko‘pchilik ovoz olgan muayyan partiyaning vakillari asosida shakllantiriladi; eng ko‘p deputat o‘rinlariga ega bo‘lgan partiya lideri hukumat rahbariga aylanadi; qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud sohalari amalda monarx hokimiyatiga bo‘ysunmaydi, uning bu sohalardagi hokimiyati ramziy hisoblanadi; qonunchilik hujjatlari parlament tomonidan qabul qilinadi va faqat rasman monarx tomonidan imzolanadi; konstitutsiyaga muvofiq hukumat monarx oldida emas, balki parlament oldida hisobot beradi. Boshqaruvning bunday shakli YAponiya, Buyuk Britaniya, Daniya, Ispaniya, Belgiya, Shvetsiya va boshqa mamlakatlarda amal qiladi.

Konstitutsiyaviy monarxiyaning shakllaridan biri sifatida dualistik monarxiya maydonga chiqadi. Dualistik monarxiyaning asosiy belgilari – ikkiyoqlama xarakter kasb etadi; yuridik jihatdan hokimiyat haqiqatda monarx tomonidan shakllantirilgan hukumat va parlament o‘rtasida bo‘linadi; hukumat parlamentdagi partiya tarkibiga bog‘liq bo‘lmagan holda shakllantiriladi va uning oldida hisob bermaydi; monarx asosan feodallarning manfaatlarini ifodalaydi, parlament esa burjuaziya va aholining boshqa qatlamlarini himoya qiladi. Boshqaruvning bunday shakli kayzer Germaniyasida mavjud edi (1871-1918), hozirda esa Marokashda amal qilayapti.

Bir qator davlatlarda monarx mamlakatning nafaqat dunyoviy, balki diniy hayotiga ham boshchilik qiladi. Bunday monarxiyalar teokratik monarxiyalar deb ataladi. Boshqaruvning bunday shakli Saudiya Arabistoni va Vatikanda amal qiladi.

Boshqaruvning yana bir shakli respublika bo‘lib, unda oliy hokimiyat aholi tomonidan muayyan muddatga saylangan saylov organlari tomonidan amalga oshiriladi.

Boshqaruvning respublika shaklining umumiy belgilari – yakka hukmdor va kollegial davlat rahbariyatining mavjudligi; davlat rahbari va boshqa davlat hokimiyati oliy organlarining muayyan muddatga saylab qo‘yilishi; davlat hokimiyatining o‘z irodasiga ko‘ra emas, balki xalq xohishi bo‘yicha amalga oshirilishi; qonun bilan ko‘zda tutilgan hollarda davlat rahbarining yuridik javobgarlikka tortilishi. Respublika ham hamma vaqt va hamma joyda bir xil emas. U ham monarxiya kabi har xil bo‘ladi. Hukumatning parlament yoki prezident oldida mas’uliyatliligiga qarab parlamentar respublika va prezidentlik respublikasiga bo‘linadi.

Parlamentar respublikada parlamentning roli katta. U prezidentni — davlat boshlig‘ini saylaydi. Hukumat parlament tomonidan tuziladi va uning oldida javob beradi.

Prezidentlik respublikasida prezident parlament yo‘li bilan emas, balki maxsus tartib, ya’ni xalq tomonidan saylanadi. U o‘z navbatida ma’sul bo‘lgan vazirlarni tayinlaydi. Hukumat parlamentga hisob bermaydi. Hozirgi vaqtda prezidentlik respublikasi ko‘rinishi keng tarqalgan. U dunyodagi ko‘pgina mamlakatlarda mavjud. Parlament respublikasi prezidentlik respublikasiga nisbatan kamroq tarqalgan. U Italiya, Hindiston, Germa­niya, Avstriya, Finlandiya, Turkiya, Islandiya va boshqa ayrim mamlakatlarda amal qiladi.

Respublika boshqaruvining aralash shakli ham mavjud. Bu shakl ikki xil modelga ega. Birinchi tipga boshqaruvning shunday shakli kiradiki, unda parlament modeliga ko‘ra prezident sezilarli darajada muhim rol o‘ynaydi (hozirgi Fransuz Respublikasi). Bunday tizimlarda Prezident ochiq saylovlarda saylanadi, u hukumatni shakllantirish va asosiy lavozimlarga tayinlashda muhim ta’sir ko‘rsatadi. Hukumat prezidentga bo‘ysunibgina qolmay, parlament oldida ham hisob beradi, ba’zi hollarda u parlament bilan almashtirilishi ham mumkin. Konstitutsiyaviy boshqarish bilan bir qatorda partiya tizimlari tuzilmasi va parlamentdagi ko‘pchilikning haqiqiy munosabati muhim rol o‘ynaydi. Fransiya Prezidenti parlamentda ko‘pchilik ovozga ega bo‘lsagina o‘z pozitsiyalarini mustahkam saqlab qolishi mumkin.

Respublika boshqaruvining ikkinchi aralash shakli Shveysariyada mavjud. Bu erda parlament hukumatni saylasada, uni chaqirib olish huquqiga ega emas. O‘z navbatida, hukumatda parlamentga nisbatan qaror qabul qilish huquqi yo‘q. Hukumat lavozimi va deputatlik mandatini bir-biriga qo‘shib bo‘lmaydi. Hukumatni kollegial organ shakllantiradi, ayni paytda, prezidentlik tizimiga zid ravishda rasman qonun chiqarishda tashabbus ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘ladi.

Davlatni boshqarish shakllarining bir-biridan farqlanishiga qaramay, parlament va hukumatning mavjudligi har qanday tipdagi davlatlar (mutlaq monarxiya bundan mustasno) uchun umumiy hisoblanadi.

Parlament bir palatali (Daniya, Shvetsiya, Belorussiya) va ikki palatali (AQSH, RF, Kanada, Germaniya, Fransiya, Buyuk Britaniya, O‘zbekiston) bo‘ladi. Quyi palatalar va bir palatali parlamentlar hamisha to‘g‘ridan-to‘g‘ri saylovlar o‘tkazish yo‘li bilan, yuqori palatalar esa yoki vorisiylik (Buyuk Britaniya), yoki hukumat boshlig‘ining tayinlanishi (Kanada, Iordaniya), yoki saylash (AQSH, Italiya, Hindiston, Fransiya, Rossiya) tamoyili asosida shakllantiriladi.

Quyi palata ichki va tashqi siyosatning kundalik masalalarini hal qilish uchun mas’ul hisoblanadi, odatda yuqori palataga qaraganda qisqa muddatli vakolatlarga ega bo‘ladi. YUqori palata quyi palata faoliyatining o‘ziga xos eksperti sifatida maydonga chiqadi – u qabul qilgan qonun loyihalarini Konstitutsiyaga muvofiq kelish-kelmaslik nuqtai nazaridan ko‘rib chiqadi.

Har ikkala palata a’zolari ham quyidagi parlament imtiyoziga ega bo‘ladilar:

• 
  immunitet (daxlsizlik);
  
• 
  indemnitet (deputat parlamentdagi chiqishi va ovoz berish yo‘li bilan qo‘llab-quvvatlagan choralari uchun javobgar bo‘lmaydi).
  
  • 
    Parlamentning asosiy funksiyalari:
    
• 
  Qonun yaratish;
  
• 
  Vakillik;
  
• 
  Teskari aloqa funksiyasi – busiz davlat organlari olib borilayotgan siyosatining ijtimoiy qo‘llab-quvvatlanishini ta’minlay olmaydilar. Ushbu aloqa turli usullar bilan amalga oshiriladi. Bir qator davlatlar alohida parlament komissarlari (ombudsmanlar) institutiga ega, ular davlat xizmatchilarining qonunlarga rioya qilishi ustidan nazorat etish maqsadida tayinlanadi. O‘zbekistonda bu institut parlament huzurida Oliy Majlisning birinchi sessiyasida (1995 yil, fevral) tuzilgan.
  
• 
  Byudjetni shakllantirish funksiyasi;
  
• 
  Tashqi siyosat funksiyasi.
  

Hukumat – ijroiya hokimiyatining oliy davlat organi, parlament tomonidan qabul qilingan asosiy siyosiy qarorlarni amalga oshiradi. Boshqaruvning parlament shakli amal qiladigan mamlakatlarda (monarxiya shaklida ham, respublika shaklida ham) u oliy davlat organlari tizimida markaziy o‘rin tutadi. Hukumat vakolati amaldagi qonunchilik bilan belgilanadi. Hukumat qonun chiqarishda tashabbus ko‘rsatish huquqidan foydalanib, parlamentning faoliyat yo‘nalishini belgilab beradi. O‘zbekiston, Fransiya, Irlandiya, Rossiyada prezidentlar umumxalq tomonidan saylanadi. AQSH, Argentina va Finlyandiyada prezident parlament ishtirokisiz, lekin ochiq saylov yo‘li bilan emas, balki saylovchilar kollegiyasi tomonidan saylanadi. Gretsiya, Isroil, Livan, Maltada prezident parlament tomonidan saylanadi. Italiya, Germaniya, Hindistonda parlament a’zolari prezidentni saylovchi kollegiyaning bir qismini tashkil etadi.

Siyosiy hokimiyat o‘zining tuzilishiga ko‘ra oddiy va murakkab shakllarda namoyon bo‘ladi. Oddiy davlat hokimiyatiga unitar davlatni kiritish mumkin.

Unitar davlat hokimiyati – bu ma’muriy-hududiy, qismlarga bo‘lingan yaxlit, bir butun markazlashgan davlat shaklidir.

Murakkab shakldagi davlat hokimiyatiga federativ davlatni kiritish mumkin. U o‘z qonun chiqaruvchi organlariga, o‘z hukumatlariga va sud organlariga ega bo‘lgan bir nechta nisbiy mustaqil davlatlardan tarkib topadi.

Bunday davlatlar ixtiyoriy ravishda markazlashgan davlatni tashkil qiladilar. Bu ittifoq mamlakat ichki va tashqi hayotida barcha federatsiya a’zolarining nomidan ish olib boradi va ularning manfaatlarini himoya qilada, yagona fuqarolik va hudud, kredit-moliya hamda boshqa munosabatlarni o‘rnatadi.

Federativ davlat hokimiyati — bu teng huquqli respublikalar, muxtoriyatlar, shtatlar, erlar, kantonlar, viloyatlar va okruglarning ixtiyoriy birlashuvi natijasida vujudga keladigan siyosiy hokimiyat shaklidir.

Hozirgi kunda federativ davlatlar hokimiyatiga Argentina, AQSH, Braziliya, Avstraliya, Meksika, Germaniya, Rossiya, Hindiston va boshqalar kiradi.

Murakkab shakldagi davlat hokimiyatiga konfederatsiyani ham kiritish mumkin. U muayyan maqsadlarda — iqtisodiy, mudofaa va boshqa sohadagi muammolarni birgalikda hal etish uchun tuziladi. Bu holda davlat ayrim huquqlarini ittifoqqa bersa-da, o‘zining to‘la suverenitetini, mustaqilligini va bir butunligini saqlab qo­ladi.

Konfederatsiya — bu to‘la mustaqil davlatlarning ko‘ngilli ittifoqidir.

Shunday qilib, davlat hokimiyati - (davlat apparati) - bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lgan muayyan tuzilmaga birlashgan davlat hokimiyatini amalga oshiruvchi davlat organlarining tizimidir. Davlat hokimiyati - xalq hokimiyatining maxsus tuzilma - davlat orqali amalga oshirilishi. Davlat o‘zining organlari orqali siyosiy hokimiyatni amalga oshiradi. Hokimiyat davlat qo‘lida to‘plagandagina u malakali va samarali amalga oshirilishi mumkin. Davlat o‘ziga tegishli hokimiyat yordamida va ta’sir choralarini qo‘llaydi. Davlat hokimiyati qonuniydir, ya’ni davlatning, uning organlarining vakolatlari qonun bilan belgilab qo‘yiladi. Davlat hokimiyati hayotning hamma sohalariga ta’sir qilib turuvchi, ijtimoiy jarayonlarnitartibga soluvchi yetakchi siyosiy kuch hisoblanadi. Siyosiy hokimiyatning boshqa biron-bir shakli davlat hokimiyati singari keng imkoniyatga ega emas.

«Partiya» so‘zi lotincha «partio» so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, «ish», «qism» degan ma’nolarni anglatadi. Siyosiy partiya - aholining, sinfning, ijtimoiy qatlam yoki qatlamlarning bir qismi. Uning paydo bo‘lishini siyosatshunoslar burjua demokratiyasining vujudga kelishi davriga nisbat beradilar. Biroq davlatlarning konstitutsiyalarida partiya haqidagi moddalar faqat XX asrga kelib paydo bo‘ldi.

Hozirgi zamon jamiyatining siyosiy hayoti murakkab, ziddiyatli va xilma-xildir. Bugun biron-bir siyosiy partiya mavjud bo‘lmagan davlatni tasavvur qilish qiyin. Hozirgi dunyoning aksariyat mamlakatlarida ikki partiyaviy yoki ko‘ppartiyaviy tizimlar mavjud.

Siyosiy partiyalar siyosiy hokimiyat mexanizmining faoliyat ko‘rsatishida ishtirok etadi yoxud unga muayyan ta’sir o‘tkazadi. Ular faoliyatining asosiy jihati aholi, siyosiy ongining shakllanishiga ta’sir ko‘rsatishidir.

Siyosiy partiya ko‘p mezonli va murakkab hodisa bo‘lganligi tufayli uni ta’riflashga ham turlicha yondashuvlar mav­jud. Umuman olganda, uchta ana shunday asosiy yondashuv ajratib ko‘rsatiladi. Ayrimlar partiyani ko‘prok, mafkuraviy birlashma sifatida tushunadilar. Boshqalar partiyani saylov jarayoni, saylovoldi kurashi, hokimiyatni egallashga intilish bilan bog‘liq holda ta’riflaydilar. Markschilar «partiya» tushunchasiga sinfiy nuqtai-nazardan ta’rif beradilar. Ular partiyani sinfning eng ongli, uyushgan, o‘z manfaatlarini himoya qiladigan qismi deb hisoblaydilar.

Shunday qilib quyidagi ta’rifni asos sifatida qabul qilish mumkin: siyosiy partiya - fuqarolarning eng faol, mafkuraviy mushtaraklik bilan bog‘langan, davlatda hoki­miyatni qo‘lga olishga intiluvchi qismi, ixtiyoriy ittifoqi. Hokimiyat - har qanday