29
burada oxşar cəhətlər çoxdur: allah və insan arasında oxşarlıq,
yaxınlıq çoxdur; insan əxlaqi hərəkətlərində suveren subyekt
olaraq qalır. O, öz xeyirxah əməlləri ilə vahidə, tama qayıdaraq
ona qovuşa bilər. Bütövükdə neoplatonçular etikası xeyirxah
şəxsiyyətin
intellektual
–
optimist
əxlaqı
kimi
səciyyələndirirlər.
Ümumi nəticə olaraq, qeyd etmək olar ki, antik əxlaqda
həm nəzəri ideyalar, həm də müxtəlif normativ davranış
modellərin geniş çeşidi təmsil olunmuşdur: evdemonizm, yəni
ali dəyər olan xoşbəxtliyə doğru can atmaq (Demokrit,
Aristotel), gedonizm – həzzalmanın əxlaqi səcdəsi (Aristipp),
kiniksayağı asketizm – tələbatları onların ilkin təbii əsasları
səviyyəsinə çatdırmaq, (Antisfen, Diogen), volyuntarism –
“güclü” şəxsiyyətin özbaşınalığı (kiçik sofistlər), mənəvi
intellektualizm – məziyyətlər və biliklərin eyniləşdirilməsi
(Sokrat), seyredici – mənəvi fəaliyyət (Platon), daxili sabitlik və
əmin-amanlıq (epikürçülük), daxili mətinlik (stoiklər), daxili
dönməzlik
(skeptisizm),
əxlaqi-paklaşdırıcı
asketizm
(neoplatonçuluq)
1
.
Hedonizm (yunanca hedoe – həzzalma, ləzzət) etik fikir
tarixində geniş tətbiq edilmiş əxlaqın əsaslandırılmasıdır. Onun
təbiəti və məqsədlərinin əsas məzmunu bir məqsədlə
məhdudlaşır – həzzalmaya nail olmaq və əzablardan qaçmaq.
Bu məqsəd insan fəalyyətində əsas hərəkətverici qüvvə hesab
olunur, çünki təbiət tərəfindən ona bəxş olunmuşdur. Əxlaqi
prinsip olaraq, hedonizm insanlarda əsas meyli bu dünyada əldə
edə biləcək sevinclərə doğru hərəkət etməsində görür.
Hedonizm (eynilə evdomonizm) asketizmə ziddir. Qədim
Yunanıstanda Demokrit və Aristipp hedonist olmuşlar.
Hedonizmin yeni variantını – epikürçiliyi Epikür
yaratmışdır (onun davamçısı Tit Lukretsi Kar olmuşdur). Orta
əsrlərdə xristian kilsə ideoloqları hedonizmə qarşı sərt çıxış
edərək göstərirdilər ki, bu dünyanın bütün ləzzətləri günahdır.
1
Гусейнов А.А., Иррлиц Г. Краткая история этики. М.: 1987
30
Hedonizmə maraq Intibah dövründə yenidən başlayır. Əxlaqın
hedonist variantını seçənlər sırasında Hobbs, Lokk, P.Gassendi,
Spinoza olmuşlar. Hedonizm öz məntiqi davamını utilitarizmdə
tapmışdır.
Müasir tədqiqatçılar sırasında hedonizmi əxlaqda qəbul
edən C. Santayana, M.Şlik, D.Dreyk kimi alimləri göstərmək
lazımdır. Bununla belə, hedonist prinsipi qəbul etməklə insanın
çoxsaylı tələbatlarını yalnız təbii tələbatları ilə məhdudladırmaq
olmaz. Aydındır ki, həzzalma obyektləri tarixi xarakter daşıyır
və onların məzmunu daima dəyişir. Ümumiyyətlə, insanın
qarşıya qoyduğu bütün meyylər və məqsədləri real həyatda,
sosial praktikada axtarmaq lazımdır.
Həmin dövrün bidətçi hərəkatlarında da əxlaqi
problemlər qaldırılır və həll olunması cəhdi göstərilirdi. Burada
bir çox cərəyanlar, o cümlədən dualizm mövcud idi. Məsələn,
maniçilikdə (Mani, 216-276) (Bolqarıstanda boqomilçilik,
Fransada katarlar və s.) qəbul edilən iki əsas kəlam var idi:
əxlaqi dualizm (xeyir və şərin qarşıdurması) və əxlaqi
asketizm. Dünyada iki mahiyyət, iki başlanğıc var: xeyir və şər,
işıq və zülmət, Lüsifer (Iblis) və İsa Məsih. İlahi substansiyanın
bütün canlılarda əksliyi var və onunla birgə onlarda təmsil
olunmuşdur. İnsanda da iki ruh var – işıqlı və zülmətli, mənəvi
və cismani. Şərin təbiəti nədir? Bu, substansiyadır, yoxsa yox?
Dini ideologiyada “bütün yaxşılıqlar Allahdandır” şüarı
elan edilirdi. Bəs şər nədir? Katarlar şəri müstəqil başlanğıc,
iblis olduğunu göstərirdilər.
Allah ideyası və şər ideyası əslində bir-birinə ziddir.
İnsan, fəal həyat mövqeyi tutmalı, şərə qalib gəlməlidir. Şər
hissiyatı, duyğusu olan materiya ilə eyniləşdirilirdi. Məziyyətli
həyatın məzmununu isə ardıcıl materializm təşkil edirdi.
Asketizm cismani həzzlərin, ləzzətlərin məhdudlaşdırılması,
xüsusi mülkiyyətdən imtina edilməsi demək idi. Ən ağır
günahlar mülkiyyət, andiçmə, yalan, müharibə, ətdən qida kimi
istifadə edilməsidir. Nigaha qarşı da çıxış edirdilər. Şərdən
31
qurtarmaq yollarından biri də pəhrizin saxlanılmasıdır. İnsanda
kifayət qədər güc var ki, o, günah işlətməkdən canını qurtarsın.
Bütün bidətçi hərəkatlar eyni zamanda kilsənin hökmranlığına
qarşı istiqamətləndirilmişdir.
Skeptisizm (yunanca “skeptomai” nəzərdən keçirmək,
öyrənmək) mənəvi və əxlaqi baxımından fərqləndirilir. Mənəvi
skeptisizm insanın mənəvi bacarıqlarını mümkün qədər
alçaldan, mənəvi imkanlarını məhdudlaşdıran baxışlar
sistemidir. Əxlaqi skeptisizm özünü ən müxtəlif formalarda
ifadə edə bilər: fikir irəli sürülə bilər ki, insan anadangəlmə
günahkar və şərlidir, o, sosial həyatda əxlaqi hərəkətlər etməyə
qadir deyil, xeyrin əsil məzmunu və mahiyyətini dərk edə
bilmir, şüurlu olaraq bunu etməyi bacarmır, insan cəmiyyətin
sosial və mənəvi qüsurlarını aradan qaldıra bilmir, əxlaqi idealı
həyata keçirmək üçün ədalət və humanizm üzərində qurulan
quruluşa nail ola bilmir və s. Burada əxlaqi tərəqqiyə
inamsızlıq (pessimizm) hökm sürür. Qeyd edilən yanaşma
özünü daha çox neoprotestantizm cərəyanında ifadə etmişdir.
Əxlaqi skeptisizmdə isə əxlaqi təsəvvürlərin obyektiv
əhəmiyyəti və dərkedici xarakteri inkar olunur. Belə yanaşma
xüsusi olaraq XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvllərində geniş
yayılmışdır (V.Samner, V.Pareto, K.Mannheym və s.). Hesab
olunur ki, insanların əxlaqi təsəvvürləri obyektiv reallığı heç də
özündə əks etdirmir və onların doğru olub-olmaması haqqında
fikir yürütmək mümkün olmur. Insanlar öz əxlaqi ideyalarında
rasional əhəmiyyət və məna axtarırlar. Əslində isə bu zaman
vərdiş edilən davranış üsulları əsaslandırılır. Deməli, əxlaqi
təsəvvürlər elmi cəhətdən əsaslandırıla bilməz. Bu sahədə
duran neopozitivizm nümayəndələri hesab edirlər ki, əxlaqi
təsəvvürləri elmi səviyyədə təhlil edib tənqid etmək qeyri-
mümkündür.
Bununla belə aydındır ki, əxlaqi təsəvvürlər ictimai
şüurun xüsusi forması olaraq özündə cəmiyyətin hər hansı bir
üzvünün və yaxud sosial qrupun obyektiv sosial şəraitini əks
Dostları ilə paylaş: |