322
Yaxşılıq (covmərdlik) əxlaqi şüura aid olan anlayışlardan
biri
olaraq şəxsə,
sosial qrupa, sinfə, cəmiyyətə xas
olan müsbət
davamlı keyfiyyətlərin ümumiləşdirilmiş ifadəsini bildirir. Bu
zaman həmin keyfiyyətlərin əxlaqi dəyəri (qiyməti) verilir.
Yaxşılığın əksi pislikdir. Yaxşılıq anlayışı onu göstərir ki, hər
hansı bir insan bu və ya digər əxlaqi keyfiyyətin daşıyıcısıdır.
Yaxşılıq haqqında təsəvvürlər antik və feodal cəmiyyətlərin
əxlaqi şüurunda fəal rol oynayırdı. Hesab olunurdu ki,
şəxsiyyət ictimai əxlaqın təmsilçisi və daşıyıcısıdır. Əxlaqi
keyfiyyətlər insanın təbii meyllərindədir və onların
psixikasından irəli gəlir.
Məsuliyyət etik kateqoriyadır. Məsuliyyət şəxsiyyətin,
ona qarşı irəli sürülən əxlaqi tələblərə uyğun cəmiyyətə
münasibətdir. İnsan borcu ondan ibarətdir ki, o, hansısa əxlaqi
tələbləri real şəkildə müəyyən halda düşünüb tətbiq etməlidirsə,
əxlaqi məsuliyyət həmin görülən hərəkətin, əməlin necə yerinə
yetirilməsini və yaxud insanın burada günahkarlıq dərəcəsini
bildirir. Məsuliyyət şəxsiyyətin əxlaqi fəaliyyətinin, onun
özünün borca necə uyğun gəldiyini bildirir. Bununla əlaqədar
məsuliyyət aşağıdakı məsələni əhatə edir: nə dərəcədə insan
ona qarşı irəli sürülən tələbləri yerinə yetirməyə qadirdir? O,
bunları düzgün başa düşüb dərk edibmi? Onun fəaliyyət
imkanları və bacarıqlarının hüdudları nə qədərdir? İnsan
gördüyü işinin ümumi nəticələrinə cavabdehdirmi, o, həmin
işin xarici
təsirinə cavab verməlidirmi, onları
qabaqcadan görüb
qarşısını almağı bacarmalıdırmı? Bu suallara verilən cavablar
müxtəlif olur, çünki sosial mühit və şərait də müxtəlifdir.
Aydındır ki, cəmiyyətdə insan məsuliyyəti dövrdən-
dövrə dəyişilir. Bunun səbəbi dünyanın getdikcə daha dərindən
dərk edilməsi və mənimsənilməsidir. Burada özgələşmənin
rolunu da nəzərə almaq lazımdır. Əvvəlki dövrlərdə insan
hərəkətlərində tale-qismətin rolunu hədsiz dərəcədə şişirdilər.
Şəxsi məsuliyyət hüquqi dövlət, vətəndaş cəmiyyəti şəraitində
artır.