Мцгяддимя

324 
 
səylərin  birləşdirilməsi  zərurətindən  irəli  gəlmişdir.  Bununla 
belə  sinifli  cəmiyyətdə  insanların  maraq  və  mənafelərin  fərqli 
olduğu  üçün  etibarlılıq  bəzən  yalan,  hiylə,  oğurluq  və  s. 
praktikası ilə əvəz olunmağa başlayır. Nəticədə insanlarda bir-
birinə qarşı inamsızlıq yaranmağa başladı. 
Dostluq  insanların  qarşılıqlı  münasibətlər  formasından 
biridir, yoldaşlıq anlayışına yaxındır. Dostluq birbaşa ünsiyyət, 
birgə  fəaliyyət,  maraq,  əqidə,  meyllər  və  dünyagörüşünün 
ümumiliyi  əsasında  formalaşır.  Dostluq  münasibətləri  insanlar 
arasında yaranan sabit əlaqələrdə, qarşılıqlı yardımda, dəstəkdə, 
anlamda,  hörmət  və  etibarda  özünü  bildirir.  Bu  münasibətlərə 
qarşılıqlı dəstək, simpatiya, bağlılıq, rəğbət hissləri uyğun gəlir. 
  Dostluğun  əksi  düşmənçilikdir.  Dostluq  və  ona  uyğun 
əxlaqi  tələblər  hələ  qədim  dövrdə  meydana  gəlmişdir.  Bu 
zaman  insanlar  öz  şəxsi  münasibətlərini  icma  və  sosial 
əlaqələrdən fərqləndirməyə başlamışlar. Əgər insanlar arasında 
yabançı  münasibətlər  və  biganəlik,  qısqanclıq  hökm  sürürsə, 
dostluğu  yalnız  mümkünsüz  bir  ideal  kimi  qiymətləndirirlər. 
Platon  göstərirdi  ki,  dostluq  yalnız  xeyirxah  və  bir-birinin 
günahından  keçməyi  bacaran  insanlar  arasında  mümkündür. 
Adam  Smit  dostluğu  “təbii  simpatiyanın”  təzahürü  kimi 
qiymətləndirirdi.  Holbax  dostluğun  idealını  “qarşılıqlı 
xoşbəxtliyə” nail olmaq yolunda bir vasitə olduğunu göstərirdi. 
Siseron dostluq haqqında demişdir ki, o, yalnız vicdanlı, 
namuslu  adamlar  arasında  mümkündür.  Bəs  vicdanlı  adamlar 
kimlərdir? Belə adamlar etibarlı, əliaçıq, obyektivdirlər. Bunlar 
pozğun,  sırtıq  yox,  olduqca  mətindirlər.
 
İnsanlar  cəmiyyətdə 
ünsiyyət  qurur.  Bizə  daha  yaxın  olanlar  bizim  doğmalar  və 
bizim  əzizlərimizdir  ki,  onlarla  daha  çox  dostluq  əlaqələri 
qururuq. Qohumlarla dost olmaq elə təbii bağlılıqdan irəli gəlir, 
amma  belə  dostluğa  möhkəm  demək  olarmı?  Dostluq 
qohumluq  əlaqələrindən  daha  güclü  bir  şeydir,  çünki 
qohumluqda qarşılıqlı rəqabət itə bilər, dostluqda isə heç vaxt. 

---

325 
 
Dostluqda  rəğbət  itirsə,  dostluğun  özü  də  məhv  olur. 
Dostluq  bütün  insani  və  ilahi  əməllərdə  razılığın  olması 
deməkdir.  Dostluğu  yaradan  və  dəstəkləyən  ləyaqətdir,  onsuz 
dostluq  ümumiyyətlə  mümkün  deyil.  Dostluğun  çoxlu 
üstünlükləri var. O, ümid verir, ruhlandırır, zəifləməyə qoymur. 
Əsl  dost  elə  bil  ki,  adamın  aynasıdır.  Dostluq  kasıbı  dövlətli 
edir,  zəifi  güclü,  hətta  ölənlərin  də  əziz  xatirəsi  onları 
tanıyanların ürəyində yaşayır.  
Siseronu  burada  daha  bir  məsələ  düşündürür:  dostluq 
zəiflikdən və ehtiyacdanmı irəli gəlir? Bəlkə insan dostluq yolu 
ilə  başqasından  özünün  bacarmadığını  umur?  Bəzən  belə  olur 
ki,  qeydinə  qaldığımız  adamlardan  özümüzə  dost  deyib 
bunlardan faydalanmağa çalışırıq. Əslində dosluqda üstü örtülü 
bir şey yoxdur. Burada hər bir şey səmimi və ürəkdən olandır. 
Dostluğun  dərin  təbii  kökləri  var,  yəni  ürəkdən,  səmimilikdən 
gələn  bir  şeydir.  İnsanda  ən  cəlbedici  keyfiyyət  comərdlikdir. 
Həmin  keyfiyyəti  olan  insana  biz  hörmət  edirik  (hətta 
görmədiyimiz  bir  adam  olsa  da).  Biz  hətta  düşməndə 
səmimiliyi görəndə, ona hörmətimiz yaranır. 
İnsanda  nə  qədər  comərdlik,  vicdanlılıq  çoxdursa,  bir  o 
qədər o dostluğa can atır.  
Həmişəlik  dost  qalmaq  çox  çətindir,  çünki  insanların 
maraqları  çox  vaxt  üst-üstə  düşmür,  xasiyyət  dəyişir  və  s. 
Gənclər  böyüdükcə  uşaqlıq  dostlarını  itirirlər.  Bəzən  dostluğa 
son qoyan evlənmə, rəqabət və s. olur. Dostluğun düşməni pul 
düşkünü  olmaqdır.  Bu  da  insanların  çoxuna  xasdır.  Dostluq 
dostların  birindən  ləyaqətsiz  hərəkət  tələb  ediləndə  də  pozula 
bilər. Ağıllı adam çox vaxt dostları ilə hər şeydə üzüyola olur. 
Dostluğun  əsas  prinsipi  kimdənsə  ləyaqətsiz  hərəkəti 
tələb  etməməkdir.  Dostlara  yalnız  mənəvi  və  ləyaqətli 
xahişlərlə müraciət etmək lazımdır. Vicdanlı insan xəyanətdən, 
comərd  insan  isə  qorxaqlıqdan  əziyyət  çəkir.  Bəzən  dostluq 
əlaqələri zəifləsə də, yeri gələndə onları tez bir zamanda bərpa 
etmək olar. 

---

326 
 
Hər bir ağıllı insan nədənsə əziyyət çəkə bilər. Vicdanlı 
ləyaqətsizlikdən,  comərd  qorxaqlıqdan.  Dostluq  bizi  bəzən 
darıxdırsa belə, məgər ondan qaçmaq lazımdır? Əgər insan öz 
ürək  çağırışlarını  eşitmirsə,  onda  onunla  heyvan,  hətta  daş  və 
ya  kötük  arasında  fərq  olacaqmı?  O  adam  ki,  deyir,  ləyaqətli 
insan  dəmir  ürəkli  olmalıdır,  inanmayın  ona.  Bəzən  dostuna 
görə  həyəcanlı  vəziyyətə  düşsən  də,  bu  heç  də  o  demək  deyil 
ki,  dostluğu  atmalısan.  Mənə  elə  gəlir  ki,  dostluqda  fayda 
axtaran  adam  bununla  onun  ən  gözəl  tərəflərini  məhv  edir. 
Dostun bizə etdiyi hörmət ona görə əzizdir ki, o, bunu bizə olan 
rəğbətinə  görə  edir.  Elə  bir  adam  yoxdur  ki,  sevgiyə  möhtac 
olmasın.  Var-dövlət,  şan-şöhrət  bir  yana  qalsın,  dostların 
olması bir başqa aləmdir. 
Var-dövlət  başqasına  da  qismət  ola  bilər.  Dostluq  isə 
sənin  özünündür.  Dostsuz  olan  günlər  ləzzət  verməz.  Bəs 
dostluğun  ölçüsü  varmı?  Bunun  dəqiq  meyarı  yoxdur.  Burada 
hüdudlar  var:  dostların  əxlaqi  keyfiyyətləri  yüksək  səviyyəli 
olmalı,  birlik  olmalı,  zərərli  hərəkətlərə  yol  verilməməlidir. 
Əvvəl adamın xasiyyətini yoxla, sonra onu özünə dost seç. 
Dost  seçəndə  ünsiyyətçil,  açıqürəkli,  dərdinə  şərik  ola 
biləcək  insanlara  müraciət  et.  Səni  düşündürən  onları  da 
düşündürməli,  münasibətlər  vicdan  üzərində  qurulmalıdır. 
Dostluqda ən vacib şey vəziyyətinə görə özündən kiçik pillədə 
duranlarla bərabər olmaqdır. 
Əgər  kimsə  digərlərini  ağılda,  comərdlikdə,  dövlətdə 
ötübsə, o, buna həm də oz yaxın və əzizlərini qatmalıdır. Onda 
həmin  fəzilətlərin  dəyəri  birə  beş  artacaq.  Bu  yolla  onları 
ucaltmalıyıq.  Lakin  burada  da  müəyyən  ölçü  olmalıdır  ki, 
dostun məqsədə doğru öz stimulunu itirməsin.  
 Dostluq  eyş-işrətlə  bir  araya  sığmır.  Dostluq  yalnız 
yaxşı  işlərdə  bizə  yardımçı  ola  bilər.  Dostlara  yaltaqlıq  yox, 
məzəmmət lazımdır. Əgər biri yalan danışırsa, digəri isə doğru 
sözü eşitmək istəmirsə, onda buna dostluq demək olmaz. Əgər 

---