Мцгяддимя

39 
 
-
 
İnsan Allaha bənzər və azad dünyaya gələrək, bilməlidir 
ki, onun ali məqsədi allaha qulluq etməkdir. İnsanın təbii-sosial 
varlığı  əslində  günahkarlıqla  müşayiət  olunur.  Özünün  əsil, 
ilkin  mahiyyətinə  qayıtmaq  üçün  əxlaqi  səy  göstərmək 
lazımdır; 
-
 
İnsan  həmin  günahkarlıqdan  yalnız  Allahın  köməkliyi 
ilə azad ola bilər. Köməklik allahın elçisi olan İsa peyğəmbərin 
vasitəsilə  həyata  keçirilə  bilər.  Beləliklə,  dini  əxlaq  insan 
imkanları  xaricində  olaraq,  onun  ümidini  yalnız  Allahın 
təliminə riayət edilməsinə bağlıdır. 
-
 
İnsanın  idealı  Allah,  ona  olan  sevgidir;  bundan  başqa, 
həmin sevgi ilə insan başqa insanları da sevməlidir (Matfey, 22. 
36-40).  Başqalarına  qarşı  olan  sevgi  əslində  Allaha  olan 
sevginin təzahürüdür. 
Ümumi  yekun  olaraq,  qeyd  etmək  olar  ki,  kilsənin 
rolunun və əhəmiyyətinin dəstəklənməsi xristian etikasının əsas 
vəzifəsi olmuşdur. İndiyə qədər də həmin vəzifə öndədir. Kilsə 
siyasi məqsədini, yəni sosial sülhə nail olmaq məqsədini həyata 
keçirərkən  xüsusi  əxlaqi  idealını  irəli  sürür.  Kilsə  özünü  İsa 
peyğəmbərin  yer  üzündə  təmsilçisi  kimi  qələmə  verir.  Xüsusi 
icma,  birlik  olan  xristianlar  digər  sosial  birliklərdən  fərqli 
olaraq  insanları  həqiqətən  xoşbəxtliyə  doğru  apardıqlarına 
inanırlar.  
Belə düşünən kilsə nümayəndələri xüsusi dini əfsanələri, 
ehkamları  təbliğ  edirdilər.  Qnostisizm  mövqeyində  duran 
alimlərin  ideallarından  fərqli  olaraq  xrisitan  əxlaqın  idealları 
daha  emosional,  obrazlı,  eyni  zamanda  mücərrəd  idi. 
Maniçilikdə  də,  qnostisizmdə  olduğu  kimi,  dünyada  iki 
başlanğıcın,  yəni  xeyir  və  şər,  İsa  peyğəmbər  və  demiurqun 
mübarizəsinin  olması  göstərirlir.  Əxlaqi  dualism  müəyyən 
mənada Allahın qüdrətli  olması  ideyasına zidd  gəlirdi. Burada 
insan özü-özünün xilaskarı ola bilər. Bir çox bidətçi təlimlərdə 
insanın qüdrəti və əzəməti təbliğ olunur və müdafiə edilirdi. 
 

---

40 
 
2.2.Patristika dövrü. Müqəddəs Avqustin 
 
Kilsə uzun müddət ərzində öz əxlaqi ideyalarını rasional-
nəzəri  təlimlər,  ilk  növbədə  məntiq  və  fəlsəfənin  köməyi  ilə 
həyata  keçirməyə  çalışmışdı.  Orta  əsrlərin  etik  ideyalarının 
inkişafında patristika dövrü əhəmiyyətli rol oynamışdır. Həmin 
dövrü təmsil edən “kilsə ataları” qarşısında öz həllini gözləyən 
əsas məsələlərdən biri ağıl və inam, iradə azadlığı və alın yazısı 
problemi  idi.  Burada  əxlaqi  şəxsiyyət  idealı  Allaha  olan  inam 
dərəcəsində olmuşdur. 
  Həmin 
dövrün  təmsilçilərindən  biri  Origendir 
(təxminən  185-253/54).  İnsan  varlığının  əsas  özəyini  və 
məqəsədini o, Allaha olan inamda, fəlsəfənin əsas vəzifəsini isə 
İncilin  “gizli”  ölçü  və  mahiyyətlərinin  aşkar  olunmasında 
görürdü.  İncilin  üç  ölçüsü  var:  cismani-real,  mənəvi-əxlaqi, 
mənəvi-ilahi.  Həmin  ölçülərin  mənalarını  fəlsəfə  axtarıb 
tapmalıdır. 
  Şərin  yaranmasının,  günaha  batması  səbəbi  ruhun 
axtarışında,  yeni  şəklə  düşmək  arzusunda  olduğunu  görən 
Origen  göstərirdi  ki,  Allah  şərə  səbəbkar  deyil;  əksinə,  şərin 
yaranması  və  mübarizə  nəticəsində  aradan  götürülməsi  ilahi 
ədalətliliyin ifadəsi kimi qiymətləndirilməlidir. 
Origen hesab edirdi ki, insanın günaha batması onun ruh 
azadlığından irəli  gəldiyi üçün, xilas olunması  da elə  özündən 
asılıdır.  Allaha  qayıdış  ilahi  mahiyyətin  dərkinə  qayıdış  kimi 
qiymətləndirilməlidir.  Origenin  fkrincə,  intellektual  fəaliyyət 
əxlaqi paklığa bir  yoldur. Ruhun xilas olması  allahın  dərki ilə 
üst-üstə  düşür,  bu  yol  şər  qüvvələrlə  mübarizə  yoludur.  Şər 
qüvvələrin  mücəssəməsi bu dünyadır. Hiss  və duyğulara qalib 
gəlmək  üçün  insan  gərək  həmişə  dünyanı  inkar  etməli,  hər  an 
onu  tərk  etməyə  hazır  olmalıdır.  Qəti  asketizm  burada  çıxış 
yoludur.  İnsan  ömrü  yalnız  ibadətlərdən  ibarət  olmalıdır. 
Xilasolma  nəticəsində  ruh  yenidən  Allaha  qovuşmağa  hazır 
olmalıdır. 

---

41 
 
  Beləliklə, Origen insanların xilas olunmasına, onların bu 
işdə  bacarığına  qəlbən  inanırdı.  İnsan  azad  və  ağıllı  varlıq 
olaraq  bu  işin  öhdəsindən  gələ  bilər.  Origenin  bu  fikrini  kilsə 
rəsmi səviyyədə rədd etmişdi. 
  Latın apologetikasının görkəmli nümayəndələrindən biri 
Tertulian  (təxminən  160  –  220)  hesab  olunur.  Digər 
tədqiqatçılardan  fərqli  olaraq  Tertulian  dini  ideyaların  fəlsəfi 
əsasalandırılmasını rədd edir, bunu xristian dünyagörüşünə zidd 
olduğunu  hesab  edirdi.  Din  və  inam  fəlsəfə  və  ağıl 
məhkəməsində  müzakirəyə  verilə  bilməz.  Belə  bir  ifadə  onun 
adına  yazılır:  “İnanıram,  çünki  absurdludur”.  Tertulianın 
fikrincə,  xristian  kilsəsi  insan  nəslinin  dirçəldilməsinə  xidmət 
edir. Ənənəvi dəyərləri unutmaq, yeni, xristian dəyərləri qəbul 
etmək lazımdır. Insanı Allaha yaxın edən iki şey var – asketizm 
və itaət. Allah insanı yaradarkən ona xeyirxah olmaq bacarığını 
da  bəxş  etmişdir.  Xeyirxahlığı  və  yaxşılığı  insan  həm  qəbul 
edə,  həm  də  etməyə  bilər.  Iradə  azadlığından  düzgün  istifadə 
etməyən günaha, şərə batır. Allah şəri görəndə öz ədalətliliyini 
nümayiş  edir.  Tertulian  7  bağışlanmaz  günah  göstərir:  qətl, 
bütpərəstlik,  yalan,  əxlaqsızlıq,  dinsizlik,  zina,  küfr.  Günahkar 
adam öz əməllərinə görə allahın cəzasını qorxu içində gözləyir. 
Əxlaqi həyat tərzi bu dünyanın sevinclərindən imtina etmək və 
allaha itaət etmək deməkdir. İbadət etmək, oruc tutmaq, allaha 
itaət  etməklə  insan  inamı,  sevgini,  ümidi,  sədaqəti,  ədaləti, 
əzablara qarşı dözümlülüyü, utancaqlığı, bəkarəti qazana bilər. 
Tertulianın  etikasına  kiniklərin  təsiri  güclü  olmuşdur.  Bütün 
tələblərə əməl etmək olduqca çətindir. Xilas yolunu seçən insan 
daxilən buna hazır olmalıdır, o, bu yolda qətiyyətli olmalıdır. 
  Tertulian  xristian  kilsəsinin  mənəvi  ehkamlarına  dəstək 
versə də, eyni zamanda bir sıra məsələlərdə xristian etikasının 
bəzi ideoloji funksiyalarına qarşı çıxış edirdi. Asketizmə (tərki-
dünyalığa) böyük dəstək verən müəllif hesab edirdi ki, insan nə 
qədər çox əzablara düçar olsa, bir o qədər onun Allahdan aldığı 
mükafatı böyük olacaqdır. Şəhidlərin yeri cənnətdir. 

---