Мцгяддимя

51 
 
Dini  fəzilətlər  inam,  ümid,  sevgidir.  Bunlardan  ən  kamili  və 
əsası sevgidir. Hər üçü ən ali fəzilət sayılır. Həzzaımanın alisi 
isə allahın seyr edilməsidir (o dünyada). 
  Bütövlükdə  Akvinali  Fomanın  əxlaqi  baxışlarından 
məlum olur ki, əxlaq və din tam birləşib vahid bütövü təşkil edə 
bilməz.  Səbəbi  din  və  ağlın  din  və  biliyin  bir  araya 
sığmamasıdır.  İlahi  müqəddərat  və  şəxsiyyətin  iradə  azadlığı 
arasında  barışıq  nöqtələrinin  axtarılması  orta  əsrlərin  son 
mərhələlərində əxlaqi təfəkkürün tənqidi ilə nəticələndi. Tənqid 
rasional  və  mistik  istiqamətlərdə  aparılırdı.  Bunlardan 
birincisinin təmsilçisi İoann Duns Skot (1266-1308) olmuşdur. 
O, göstərirdi ki, ağıl və iradə müxtəlif bacarıqlardır. Ağıl özünü 
müəyyən şəkildə ifadə  edir, iradə isə  azaddır.  İradəyə biliklər, 
təəssüratlar,  motivasiya  təsir  edə  bilər,  lakin  iradi  aktları  izah 
edə  bilməzlər.  Iradənin  fəaliyyətini  Duns  Skot  indeterminizm 
baxımından izah edir. Ağıl və iradənin fərqləndirilməsi fəlsəfə 
və ilahiyyatın fərqləndirilməsi üçün bir əsas olmuşdur. Burada 
əslində  dünyaya  elmi-nəzəri  və  əxlaqi-praktiki  münasibət 
fərqləndirilir. 
  Dərketmə subyekti olan  insan əslində bu işdə Allahdan 
asılı  olmur.  Amma  iradə  və  onun  təcəssümü  olan  din  ağıl  və 
fəlsəfi-nəzəri  fəaliyyətdən  üstündür.  Iradə  dərketmə  prosesinə 
birbaşa  müdaxilə  edə  bilməsə  də,  ağlı  istiqmətləndirə  bilər. 
Allahın  iradəsi  müqəddəs  kitablarda  ifadə  olunub.  O,  əxlaqi 
qaydaları  yaradıb  ki,  insan  onları  öz  iradəsində  istifadə  etsin. 
İnsan  iradəsi  ilə  tərbiyə  olunmalıdır  ki,  o,  allahın  iradəsini 
şərtsiz olaraq əxlaqi norma kimi qəbul etsin. Bunu qəbul etmək 
üçün allahı sevmək lazımdır. 
  Həmin  dövrün  digər  görkəmli  nümayəndəsi  Uilyam 
Okkam  (1285-1349)  da  fəlsəfə  və  ilahiyyat  sahələrini 
fərqləndirirdi.  Allah  öz  əməllərində  yalnız  iradəsinə  əsaslanır. 
Buna  görə  də  yalnız  onun  iradəsi  İncilin  əsas  əxlaqi 
həqiqətlərin əsasında durur. Digər tərəfdən, Okkam hesab edir 
ki, mənəviyyatı elmi, empirik yolla da əsaslandırmaq olar. 

---

52 
 
  Daha  bir  tədqiqatçı  Meyster  Ekhart  (1260-137/28), 
mistik  panteizmin  nümayəndəsi  olaraq,  yeni  mənəvi-əxlaqi 
dünyagörüşü  yaratmağa  cəhd  göstərmişdir.  Allah  ideyası  ilə 
yanaşı  o,  simasız  ilahilik  anlayışından  da  istifadə  edir 
(dərkedilməz mütləq, heç nə, ilkin əsas). Ilahiliyin müəyyənliyi 
allah, varlıq simasında özünü bildirir. Allah hər yerdədir, lakin 
onun  ilahiliyi  və  ağıllılığı  daha  tam  ruhun  dərin  qatlarında 
özünü  ifadə  edir.  Həmin  dərinliyi  özündə  daşıyan  ruh  və 
ilahilik bir-birinə bərabərdir. 
İnsan ruhunun öz əvvəlki mütləqliyinə qayıtması üçün öz 
ilahi  mahiyyətini  qavramalı,  varlığın  ilkin  ilahi  başlanğıcına 
qayıtmalıdır.  Bu  yolda  əsas  məsələ  dərketmə  və  intellektdir. 
Iradə  onsuz  da  fəzilətə  istiqamətlənib,  allaha  doğru  irəliləyir. 
Ağıl isə ilahiliyi onun xalis ifadəsində, yəni mahiyyət şəklində 
qavraya  bilər.  O,  hasab  edirdi  ki,  dərketmə  prosesi  eyni 
zamanda həm də əxlaqi kamilləşdirmə prosesi, dərketmənin ali 
pilləsi isə əxlaqi məqsədin həyata keçirilməsidir.  
Bu  yolda  Allahı  insanla  daha  sıx  bağlayan  əsas  fəzilət 
dünyadan  qaçmaq,  tərkidünyalıqdır.  İnsan  bu  zaman  Allahın 
iradəsinə  müraciət  edir.  Həmin  iradə  ali  normadır. 
Tərkidünyalıq imkan verir ki, insan iradəsi bütövlükdə Allahın 
sevgisini  özündə  duysun.  Allah  tərkidünyalığı  sevir,  çünki 
yalnız  bu  zaman  insan  iradəsi  bütövlükdə  Allahın  iradəsinə 
qovuşur. Bu yolla həm əzabkeşliyin (əxlaqi məqsədin yolunda), 
həm də əxlaqi seçimdə hər hansı bir məqsədi güdməyən hərəkət 
etməyin  əhəmiyyəti  olduqca  böyükdür.  İnsan  xeyir  güdmürsə, 
onda o, fəzilətlərə daha tez nail ola bilər. 
Meyster Ekhart daxili və xarici insanı fərqləndirir. Xarici 
insan onun cismani tərəfidir ki, xarici iradəyə tabe olur. Daxili 
insan 
xaricinin 
inikası 
olaraq  insanı  Allaha  doğru 
istiqamətləndirir.  Ruhun  xoş  iradəsi  daxili  vəziyyəti  bildirir. 
Xarici təmtəraq yox, daxili kamilləşdirmə daha əhəmiyyətlidir. 
Hər  bir  azad  insan  Allahın  yolunda  özünəməxsus  kamillik 

---

53 
 
yolunu keçir. Allaha qədər ucalmaq, ona qovuşmaq insanın əsil 
vəzifəsi, mahiyyətidir.  
 
Seminar və ya müstəqil iş üçün tapşırıqlar 
 
1.
 
Xristianlığın əxlaqi nəzəriyyəsi. 
2.
 
Patristika dövrü. Müqəddəs Avqustin. 
3.
 
Orta  əsrlər  fəlsəfəsinin  sxolastika  mərhələsində  dini 
əxlaq. 
4.
 
Akvinalı Fomanın əxlaqi ideyaları və Aristotel. 
5.
 
Fövqəlrasional xristian etikası və antik dövrünün rasional 
etikası arasında kompromis. 
 
Tapşırıqlar 
a) "Əxlaqın Qızıl qaydası"da deyilir: özünə arzu 
etmədiyini başqalarına da etmə. Müxtəlif vəziyyətlərdə onu 
tətbiq edin və əsaslandırın: 
- iki sahibkar ticarət sazişi haqqında mübahisə edir; 
- qoca insan gəncin köməyinə ehtiyac duyur; 
- oğru şərəfsiz yolla varlanmış insanın əmlakını 
oğurlayır; 
- ac bir tikə çörək oğurlayır; 
- dostlar (rəfiqələr) tanışları haqqında qeybət qılırlar; 
- vətəndaş hərbi xidmətdən boyun qaçırır; 
"Qızıl qayda" universaldırmı? Bütün hadisələr üçün bir 
qayda kifayətdirmi? 
 
b) Zorakılıq əxlaqi mənada ədəbsizlikdir. Amma 
təcrübədə bu, tez-tez tətbiq olunur. Əgər lazım olacaqsa, Siz 
bunu hansı şəraitdə tətbiq etməyə hazırsınız:  
- cinayətin qarşısının alınması üçün; 
- faydalı islahatların həyata keçirilməsi üçün; 
- hakimiyyətin əldə edilməsi və saxlanılması üçün; 
- xarici düşməndən müdafiə üçün; 

---