121
icmanın, həm də sürünün tələbatlarına uyğun gəlir. Əsas məsələ
– faydanın olub-olmaması məsələsidir
1
.
Əxlaq vasitəsilə sürünün hər bir üzvünə həmin sürünün
funksiyası olmaq vəzifəsi həvalə olunur. İcmaların yaşayış
şəraiti fərqli olduğu üçün əxlaqlar da bir-birindən fərqlənirdilər.
Beləliklə, Nitsşe əxlaqın tarixi xarakterini qəbul edir və hesab
edir ki, mənəviyyat, yəni əxlaqlılıq hər bir ayrılıqda götürülmüş
insanda sürü instinktini ifadə edir. “Təbii seçim” yaxşılara
kömək etmir, əksinə, “ən pislərə”, şəraitə uyğunlaşa bilən,
(çoxluq təşkil etdiyinə görə), hiylə işlədib qalib gələn “sürü”yə
kömək edir. “Ali irq” təkamül nəticəsində yox, bəxtinə bu alilik
çıxdığına görə əmələ gəlir.
Nitsşenin əxlaqi baxışlarını araşdırarkən, qeyd edək ki,
ressentiment (fransızca – qisasçılıq) Nitsşe psixologiyasının
çox vacib anlayışlarından biridir. Hakimiyyətə olan iradə həm
fəal, həm də irticaçı bir qüvvə kimi, yəni özü-özünə qarşı olan
bir qüvvə kimi çıxış edə bilər. Zəiflərdə açıq mübarizədə
hakimiyyətə olan iradə sıxışdırılır, aradan çıxarılır, düşünülmüş
olmur və öz formasını itirir. Zəiflər Lafonten (Fransa şairi)
təmsildəki tülküyə bənzədilir ( deyir ki, üzüm kaldır, hələ
yetişməyib). Əlçatmaz olanı əxlaqi cəhətdən pis, nalayiq,
pozğun adlandırılır. Qüvvətlilər, güclülər isə “ali dəyərlər”
baxımından güya pislənir, həmin dəyərlər əslində zəiflərin və
bacarıqsızların dəyərləridir; onlar ehtiyac dəyərə çevrilir. Nitsşe
hesab edir ki, belə ressentiment keyfiyyətlərinə cavab verən
insan əslində xeyirxahlıqdan danışa - danışa daha yüksək
mövqedə duran insanlar üzərində hökmran olmağa çalışır.
Ressentiment - əxlaqın əsas mənbəyidir.
Nitsşe əzabkeşliyi və rəhmi daima qarşı-qarşıya qoyur.
Əzabçəkmə özünün özünə qalib gəlməsinə kömək edir,
hökmranlığı artırır, sağlamlığın ali dərəcəsi isə xəstəliyə, ağrıya
qalib gəlməsidir. Rəhm, mərhəmət, əksinə, insanı zəiflədir,
1
Ницше. Веселая наука. //
http://www.philosophy.ru
122
hakimiyyətə iradəsini azaldır. “Zərdüştün dedikləri” əsərində o,
belə yazır: “Görəsən, canını fəda verənlərdən çox ağılsızlıq
edənlər varmı? Belə ürəyi olan yananların axmaqlığından çox,
dünyaya əzab verən olubmu? Öz mərhəmətinə qalib gələ
bilməyən sevənlərin vay halına! İblis mənə bir dəfə belə
demişdi: “Hətta allahın belə öz cəhənnəmi var, bu da onun
insanlara olan məhəbbətidir”. Bu yaxınlarda isə mən, onun belə
sözlərini eşitdim: “Allah ölüb, insanlara mərhəmət etdiyi üçün
Allah ölüb”. Xristianlıq rəhm, mərhəmət dinidirsə, Nitsşenin
Dionisi təlimi həyatın təsdiqi və əzabkeşliyi dinidir
1
.
Beləliklə, Fridrix Nitsşe Şopenhayerin pessimizm
baxışlarını bəyənir, onun mədəniyyətin, dəyərlər sisteminin
tənqidi ilə razılaşırdı. O eyni zamanda sonradan belə bir
qənaətə gəlmişdir ki, bu ideyalar (həm də onun iradə haqqında
olan təlimi) müasir mədəniyyətin böhranını aradan qaldırmaq
üçün kifayət edə bilməz. Nitsşe hesab edirdi ki, Avropa böhran
ərəfəsindədir. Bunun təsdiqini nihilizmin (əxlaqi normaların,
prinsip və idealların inkarı) yayılmasında görmək olar. Deməli,
“ali dəyərlər öz əhəmiyyətini itirir”, yalançı dəyərlər meydana
gəlir. Burada xüsusi olaraq dinin rolunu göstərmək lazımdır.
Nitsşe dinlə yanaşı, həm də burada demokratik və sosialist
nəzəriyyə və təlimlərin rolunu qeyd edir. Bu təlimlərin əsas
məqsədi bütün insanları bərabərləşdirmək, yəni güclü olanları
zəif, zəif olanları isə güclü etməkdir. O, əxlaqı mənəviyyatsız
adlandıraraq, dəyərləri “yenidən qiymətləndirməyə” dəvət
edirdi. Nitsşe öz fəlsəfə və etikasında “kosmik” adlandırdığı
prinsipi
–
“hakimiyyətə
gəlmək
iradəsi”
təlimini
əsaslandırmağa çalışırdı.
Nitsşe ənənəvi əxlaqı tənqid edir, çünki o ideala
meyllidir, insan davranışını məhdudlaşdırır, instinktlər
dağıdılır, həyat məhv edilir. Həm əxlaq, həm də incəsənət
1
Ницше Ф. Так говорил Заратустра (отрывок). //Вопросы
философии, 1989, № 5, с.153
123
“hakimiyyətə gəlmək iradəsi” baxımından yeni məzmunla
dolmalı, dünyaya yeni, fövqəl şəxsiyyətləri gətirməli idilər.
Belə insanlar xeyir və şərin “o tayında” duraraq, yeni cəmiyyəti
yaratmalı olurlar. Beləliklə, Nitsşe özünə müasir olan cəmiyyəti
radikal mövqelərdən tənqid edirdi. Bununla belə bu tənqid elita,
seçmə insanların hakimiyyətinin əsaslandırılmasına qulluq
edirdi. Burada fövqəl insan, hakimiyyətə iradə səcdəsi aşkar
şəkildə ifadə olunurdu. Nitsşenin əsas əxlaqi əsərləri
“Hakimiyyətə
gəlmək
iradəsi.
Dəyərlərin
yenidən
qiymətləndirilməsi təcrübəsi” (1906), “Zərdüştün dedikləri”
(1892), “Vaxtsız düşüncələr”dir.
Ştirner Maks (1806-1856) (əsil adı Şmidt İohann
Kaspardır) alman filosofudur. O, öz etik nəzəriyyəsini “Vahid
və onun varidatı” əsərində izah etmişdir. Bu nəzəriyyə “xalis
eqoizm” prinsipləri üzərində qurulmuşdur. Ştirner konkret
fərdi, şəxsi “Mən”i ali reallıq olduğunu bəyan etdi, o, tək, bütöv
olaraq, dünyada olan bütün dəyərlərin yaradıcısıdır. Ştirner
başa düşürdü ki, yaşadığı cəmiyyət insani münasibətləri
sımasızlaşdırır, insanı sosial bütövün adi əlavəsinə çevirir.
Fövqəlfərdi, sosial olanı Ştirner şəxsiyyətə tamamilə yad olan
kimi təsvir edirdi. Bu, insanın sərbəst, azad yaşamasına bir
əngəldir. Sosial aləm fantomlar, uydurulmuş obrazlar
dünyasıdır. Bu dünyaya insanlar tabe olur ona görə ki, onlar öz
zəkaları tərəfindən yaradılan şeyləri fetişə, bütə çevirərək
onların qarşısında diz çökürlər.
Əxlaqi şüur, ictimai rəyə istiqamətləndirilərək, əslində
dini şüurunun, yəni qul şüurunun, qul psixologiyasının
növüdür. Əxlaq normaları isə əslində dini ehkamlardır.
Həqiqətən azad insan olmaq üçün insan öz şüurunun buxovuna
çevrilmiş əxlaqi borc, vəzifə kimi anlayışları gərək rədd etsin
və özünə rəhbər kimi ictimai istiqamətlənmələri yox, yalnız öz
maraqlarını tutmalıdır. Şəxsi fayda, şəxsi fəzilət insan həyatının
ali prinsipi olmalıdır. Şəxsi olana Ştirner nəyinki hər bir insana
xas olan təəssüratlanma, fikirlər, hərəkətlər aləmini, həm də
Dostları ilə paylaş: |