Мцгяддимя

134 
 
Hər  bir  kəsin  intellektual  inkişafı  onun  şüurunda 
intellektual, 
zəkalı 
ruhun 
üstün 
gəlməsinə, 
onun 
kamilləşməsinə  səbəb  olduğu  üçün  burada  kamilləşmə  üçün 
sonsuz  imkanlar  açır.  Hətta  hesab  olunurdu  ki,  ən  yaxşı  halda 
insan  “ilahi”  ruh,  “mələk”  ruhu  dərəcəsinə  yüksələ  bilər  ki, 
müdrik  rütbəsini  qazansın.  Bununla  belə,  “Saflıq  qardaşları” 
başa düşürdülər ki, bütün yaxşılığa dəvət edən, bu barədə yazan 
insanlar  özləri  heç  də  həmişə  mömin  olmur,  bəzən  elə  hal  da 
olur  ki,  savadsızın  biri  olduqca  abırlı,  həyalı  bir  insandır. 
“Yüksək mənəvi ideala nail olmaq üçün lazımdır ki, savadlılıq 
xeyirxahlıqla  uzlaşsın,  nəticədə  də  bilik  artdıqca  başqa 
insanlara  olan  sevgimiz  də  artsın.  Əsil  sevgi  başqasının 
xoşbəxtliyinə sevinmək deməkdir. 
İnsan gərək yaxşılıq etməyi özünü vərdiş etsin, bu zaman 
əvəzini  arzulamamalı  və  gözləməməlidir,  çünki  belə  təqdirdə 
bu  yaxşılıq  deyil.  Dinlə  bağlı  qeyd  olunurdu  ki,  mənəvi 
dəyərlərinin  möhkəmləndirilməsində  dinin  də  böyük  rolu  var. 
Nə  qədər  ki,  savadsızlıq  və  nadanlıq  var,  bir  o  qədər  də  din 
zəruri  olaraq  qalacaq.  “Peyğəmbərlər  ruhun  həkimi  və 
astroloqudurlar; bununla belə, savadlanmış  ağıllı adamlar dinə 
heç  bir  ehtiyac  duymurlar”.  “Saflıq  qardaşları”  özlərini 
“sədaqətin  dostu,  haqqın  adamı,  düzgünlüyün  oğlu,  həqiqətin 
sahibi,  mənaların  bilicisi”  adlandıraraq  ruhun  paklanması, 
mənəviyyatın  yaxşılaşdırılması  işində  önəmli  olduqlarını 
bildirirdilər. 
Mühəmməd 
Bakuvi 
(Baba 
Kuxi) 
(1033-1050) 
Azərbaycanda  panteist  fəlsəfəsinin  erkən  nümayəndələrindən 
biri  olmuşdur.  O,  “Divan”  əsərində  insan  probleminə 
münasibətini bildirərək, qeyd edirdi ki, insan özündə mənəvi və 
təbii başlanğıcları birləşdirir. Ruh ilə bədən də birdir. O, insanı 
Allahla 
eyniləşdirir. 
Fərdi 
ruhun 
özəlliyi 
allaha 
qovuşmasındadır, çünki Allah əzəli və əbədidir. 
Baba  Kuxi  dərketmənin  aparıcı  qüvvəsinin  emosional 
tərəfini vurğulayır: bu, sevgidir, özü də mistik mahiyyətli sevgi. 

---

135 
 
Sevgi  ilahi  mahiyyətlidir,  çünki  burada  xalis  şəkildə  Allahın 
mahiyyəti  ifadə  olunur.  Sevginin  ali  dərəcəsi  insanın  ekstatik 
vəziyyətə düşəcək ucalmasına gətirib çıxardır, bu da dərkedənə 
ilahi həqiqəti olduğu kimi qəbul etməyə imkan verir. 
Cuşa gəlmək “fəna” sözü ilə ifadə olunur. Bu vəziyyətə 
çatan insan öz fərdiliyini tam itirərək ilahiyə qovuşur, Allahda 
əriyib itir. Əxlaqla əlaqədar Baba Kuxi qeyd edirdi ki, həqiqət, 
xeyir,  əxlaqi  prinsiplər  nisbi,  tarixi  xarakter  daşıyır.  Həmin 
kateqoriyaların sinonimi Allahdır. 
Eynəlgüzat  Miyanəçi  (1089-1131)  görkəmli  Azərbaycan 
filosofu olmuşdur. Panteizm mövqeyindən çıxış edən Miyanəçi 
insan  mahiyyətinin  təşəkkül  tapmasında  ruhun  əhəmiyyətini 
xüsusi  vurğulamışdı.  Ruh  ölməzdir.  Miyanəçi  hesab  edirdi  ki, 
ruh özündə bütün bəşəri qüvvələri cəm etdiyi üçün bədən kamil 
və fəal olur. Onun diqqət etdiyi məsələlərdən biri iradə azadlığı 
idi.  Bunun  həllində  o,  qeyri-ardıcıl  idi.  Bir  tərəfdən  o  qeyd 
edirdi  ki,  insanın  hərəkətləri  və  bütövlükdə  taleyi  Allahın 
əlindədir,  digər  tərəfdən  isə  göstərirdi  ki,  “Allahın  iradəsi  ilə 
insanın  qismətində  xoşbəxt  olmaq  varsa,  o,  xoşbəxt  olacaq, 
yoxdursa  –  yox”.  Bununla  belə  iradəyə  malik  insan  azaddır, 
seçim edə bilir. İradə insanın mahiyyətini ifadə edir. 
İnsan  mikrokosm  olaraq  özündə  bütün  aləmin,  Kainatın 
xüsusiyyətlərini əks etdirir.  İlahi  mənşəli insan Allaha bərabər 
sayılmalıdır.  Baba  Kuxi  kimi,  o  da  ali  həqiqətin  –  Allahın 
dərkində sevginin əhəmiyyətindən yazır. Sevgi, emosional amil 
olaraq  dərketmə  obyekti  və  subyektini  birləşdirir,  intuisiya 
səviyyəsində  dərketməni  təmin  edir.  Adı  çəkilən  əsərdə  o, 
sevgiyə  xüsusi  bir  bölməni  həsr  edir:  “Sevgi  insanın  daxili, 
gizli  işıqsaçma  xüsusiyyətidir”.  Varlığın  mahiyyətini  məhz 
sevgi  təşkil  edir.  Allahın  sevgisi  ruhun  mahiyyətidir,  bizim 
sevgi  isə  ona  varlıq  mahiyyətini  verir,  yəni  varlığın  forması 
olur. 
Məhsəti  Gəncəvi  XII  əsr  Azərbaycan  ədəbiyyatının 
görkəmli  şairəsi  olmuşdur.  Dünyanı  əksliklərin  vəhdəti  kimi 

---

136 
 
qiymətləndirən  Məhsəti  burada  ziddiyyətləri  də  görürdü. 
Sufiliklə  maraqlanan  şairə  bir  çox  mənəvi  dəyərləri  sufilik 
mövqeyindən  qiymətləndirirdi.  O,  ədalətlilik,  bərabərlik  kimi 
əxlaqi  kateqoriyaları  yüksək  qiymətləndirərək,  qeyd  edirdi  ki, 
ədalətsizlik həmişə öz cəzasını tapmalıdır. O, sosial və iqtisadi 
bərabərsizliyə  qarşı  çıxış  edir,  lakin  əsas  səbəbini  taledə, 
qismətdə görürdü. Bununla Məhsəti insanın iradə azadlığını da 
qəbul  edirdi.  Həyatı  nikbincəsinə  qiymətləndirən  müəllif 
göstərirdi  ki,  həyatı  bütün  dolğunluğu  ilə  qəbul  etmək  və 
yaşamaq  lazımdır.  İnsan  humanist  olmalı,  həyata,  yaşamasına 
sevinməlidir.  İnsan  həyatında  əsas  olanlar  azadlıq,  sevgi  və 
musiqidir.  Həyatı  nikbincəsinə  qiymətləndirən  Məhsəti 
həzzalma,  ləzzət  fəlsəfəsini  tərənnüm  edir.  O,  çox  kəskin 
şəkildə o, tərkidünyalığa, yalançı möminliyə qarşı çıxış edirdi. 
Hakim  əxlaq  mövqelərində  olan  müəyyən  prinsipləri  qəbul 
etməyən Məhsəti həm də dini ehkamların bəzilərinə qarşı çıxış 
edirdi. 
Bütövlükdə  öz  həyat  mövqeyini  bildirməklə  şairə 
cəmiyyətdə  hökm  sürən  nadanlıq  və  cəhalətə  qarşı  çıxış  edir, 
bunları cəsarətlə tənqid edirdi.  
Bəhmənyar Azərbaycani (? - 1065) görkəmli Azərbaycan 
filosofu  olaraq  bir  çox  fəlsəfi  məsələlərlə  yanaşı  həm  də  etik 
problemlərə öz münasibətini bildirmişdir. Onun fikrincə, insan 
ruhu ölməz olaraq kosmik zəka və kosmik ruhun özünəməxsus 
inikası,  refleksiyasıdır.  İnsan  ruhu  varlığın  müəyyən 
fenomenləri ilə əlaqəli olaraq onların təsiri altında inkişaf edir 
və fəaliyyət göstərir.  
İnsan  ruhunun  qüvvəsi  onun  ağlında,  zəkasındadır. 
Həmin  qüvvə  biliklərdən,  mənəvi  mədəniyyətdən  qidalanır. 
Dünyada  bütün  şeylər  və  hadisələr  arasında  varislik  və 
səbəbiyyət  əlaqəsi  var.  Xeyir  və  şər  haqqında  Bəhmənyarın 
ideyaları  da  çox  maraqlıdır.  O,  qeyd  edir  ki,  xeyir  özü-
özlüyündə müəyyən edilmişdir, şər isə aksidensiya baxımından 
qiymətləndirilməli  və  aşkar  edilməlidir.  Söhbət  nədən  gedir? 

---