Мцгяддимя

137 
 
Şər o zaman meydana gəlir ki, biz faydanı görmürük, ona nail 
ola  bilmirik.  Deməli,  şər  nisbi  xarakter  daşıyır.  Ümumdünya 
miqyasında  buna  şər  demək  düzgün  olmaz,  çünki  səbəbiyyət 
qanunu  hər  bir  şeyi  əlaqələndirir  və  izah  edə  bilir.  Məsələn, 
kimisə  incitmək,  sıxışdırmaq  şərdir,  amma  hiddətlənmə  ilə 
müqayisədə bu əslində, bir yaxşılıqdır. Od xeyirli də, zərərli də 
ola bilər. 
İnsan  arzuları  o  zaman  reallaşa  bilər  ki,  onlar  dünya 
nizamına  uyğun  gəlir.  Bəhmənyar  əxlaqi  normaların  da  nisbi 
xarakterindən  yazır.  Onlar,  zaman  keçdikcə  dəyişir,  inkişaf 
edir.  Bəzən  insan  əxlaqi  seçim  qarşısında  aciz  qalır.  Burada 
ümumbəşəri  dəyərlərdən  irəli  gələrək  çıxış  yolunu  axtarıb 
tapmaq  lazımdır.  Əsl  mənəviyyatlı  insanın  daxilində,  qəlbində 
yüksək  əxlaqi  dəyərlər  yaşatmalıdır;  yaxşı  işləri,  əməlləri  o, 
düşünmədən,  qəfil  görməlidir;  yaxşılıq  ürəkdən  gəlməlidir. 
Yaxşılıq edən adam bunun nəticələrini gərək gözləməsin (yəni 
minnətdarlıq, tərifləmə, sevinc bəxşetmə və s.). 
“Ət-Təhsil”  əsərində  Bəhməyar  qeyd  edir  ki,  həzzalma, 
xoşbəxtlik  insanın  emosional  aləmi  ilə  bağlıdır.  Əgər 
emosiyalar,  arzu  və  istəklər  olmasa,  xoşbəxtlik  haqqında 
düşüncələr də meydana gəlməyəcək. Həzzalmanın dolğunluğu, 
dərəcəsi  emosional  aləmin  genişliyindən,  zənginliyindən 
asılıdır.  Daha  sonra  qeyd  olunur  ki,  eyni  obyekt  müxtəlif 
insanlar  tərəfindən  bir  cürə  qavranıla  bilməz,  çünki  burada 
sosial mühit, şərait, fərdi xüsusiyyətlər əhəmiyyətli rol oynayır.  
  Bəhmənyar  tələbatlar  haqqında  belə  yazır:  “bəzilərinin 
onlara  bəxş  edilən  xoşbəxtlik  haqqında  heç  təsəvvürləri  belə 
yoxdur.  Bu,  ona  bənzəyir  ki,  insan  gözəl,  ahəngdar  səsləri, 
musiqini  eşitsə  də,  buna  heç  fikir  vermir.  Ya  da  ki,  məhəl 
qoymur,  yaxud  da  ki,  nəzərə  almır.  Bunu  da  hər  hansı  bir 
zərərli qidanı qəbul edən və bundan həzz alan adama oxşatmaq 
olar,  ya  da  ki,  bu  ona  bənzəyir  ki,  balı  yeməyən  xəstələnmiş 
adama dərman yerinə bal yedizdirirlər. 

---

138 
 
Ümumiyyətlə  təbii  qanunlara  uyğun  dünyada  nə  varsa, 
fəzilətdir.  Varlığın  müxtəlif  səviyyələri  olduğu  kimi, 
həzzalmanın,  xoşbəxtliyin  də  dərəcəsi  var,  həmin  səviyyənin 
özü  xoşbəxtlik  deməkdir.  Onun  düşünülməsi  də  xoşbəxtlikdir. 
Bununla belə varlığın müxtəlif pillələri var: “ali pillədə birinci 
varlıq yerləşir, aşağı pillədə isə ilkin materiya, zaman, hərəkət 
kimi  varlıqlar  yerləşir.  Xoşbəxtlik  dərəcəsi  də  bu  varlıqların 
qavranılmasından asılıdır. Əsil ləzzət o zaman əldə edilir ki, biz 
mövcud varlıqların mahiyyəti haqqında biliklərə nail olaq”. 
  Bəhmənyar  tam  əminliklə  qeyd  edir  ki,  “əsil  ləzzət 
zehni fəalliyyətdən alınan həzzdir...” Zehni fəaliyyət vasitəsilə 
kamil  bir  mütləqi  qavrayırıq,  hissi  ləzzət  isə  həmin  kamillik 
zirvəsindən çox uzaqdır”. 
  Bəhmənyarın  əxlaq  ideyaları  ilə  bağlı  daha  bir  maraqlı 
məqam  var.  O,  fizioloji  səviyyədə  həzzalmanı,  əzabkeşliyi, 
ləzzəti  izah  etməyə  çalışırdı:  “hər  dəfə  zəkada,  emosiyada 
müəyyən  bir  görünüş  yarananda  ruh  əzab  çəkməyə  başlayır. 
Əgər  həmin  görünüş  xoşdursa,  onda  ürəkdə  müsbət  keyfiyyət 
formalaşır  və  insan  bu  zaman  ləzzət  alır,  sevinir.  Əgər  xoş 
deyilsə, onda burada mənfi keyfiyyət  formalaşır və insan əzab 
çəkməyə başlayır”. 
  Öz  fikrini  davam  edərək  Bəhmənyar  burada  daha  bir 
xüsusiyyəti  qeyd  edir:  “Zehni  fəaliyyətdən  alınan  həzzin 
emosional tərəfləri var. İnsanın qəlbində hər ikisi birləşir, vahid 
bir əhval-ruhiyyə yaranır”. 
  Şihabəddin  Yəhya  Şührəvərdi  (1155-1192)  dünya 
fəlsəfəsi  tarixində  işraqilik  təliminin  banisi  kimi  yadda 
qalmışdır.  Şührəvərdinin  yaradıcılığında  ontoloji,  qnoseoloji, 
etik  və  estetik  başlanğıclar  üzvi  vəhdət  təşkil  edir  və 
kompleksli  şəkildə  öyrənilir.  Onun  fikrincə,  ali  mahiyyətin, 
yəni  Fövqəl  işığın  dərki  imkanlarından  vacib  olanlardan  biri 
dərk  edənin  yüksək  mənəviyyatı,  onun  əxlaqlı  olmasıdır: 
“yalnız  kamilllik  zirvəsinə  çatanlar  zəruri  varlığın  seyr 
edilməsindən  sonsuz  dərəcədə  böyük  həzz  ala  bilir;  yalnız  ən 

---

139 
 
yaxşı,  seçmə  insanlar  işıq,  həqiqət,  mənəviyyat  ümmanına 
həmfikir vəziyyətində olurlar”. 
  Ali  reallıq  dərketmə  obyekti  və  subyektidir.  Bunlar 
vahid  bütövü  təşkil  edir.  Yəqin  ki,  bu  cür  yanaşma  ona  gəlib 
çıxarıb  ki,  onun  əsərlərində  mənəviyyat  predmetləri  ayrıca 
götürülüb  işlənməmişdir.  Burada  ayrı-ayrı  kəlamlara  da  rast 
gəlmək  olur,  məs.,  “ürəyin  genişliyi  elə  bir  keyfiyyətdir  ki, 
burada  insan  əvəzini  gözləmədən  yaxşılıq  edir;  əgər  əvəzini 
gözləyirsə, o, ruhən kasıb və cılız bir məxluqdur. 
  Bildiyimiz  kimi,  Şührəvərdinin  varlıq  haqqında  fəlsəfi 
konsepsiyasında varlıq fəal, yaradıcı, enerjili başlınğıc kimi (ən 
ali  işıq,  buna  da  daxildir  həqiqət,  xeyir,  ruh,  gözəllik,  fəzilət, 
həyat  və  s.)  materiya  (zülmət)  isə  potensial  başlanğıcdır  ki, 
bunda yaradıcılıq bacarığı yoxdur, o, atribut mahiyyətli müsbət 
keyfiyyətlərdən  məhrumdur.  Şührəvərdiyə  görə  maddi  aləmin 
bütün  fenomenləri (o cümlədən “aşağı” aləmin  iyerarxiyasının 
ali  pilləsində  duran  insanda)  ikili  təbiətə  -  işıq  və  zülmətə 
malikdirlər. Təbii olaraq, bu cür yanaşma üzərində onun ən ali 
həzz  olan  səadət  haqqında  təsəvvürü  qurulur.  Bu  zaman  insan 
bütün maddiyyat və hissiyatla bağlı olanlardan azad olaraq hələ 
bu dünyada ikən aliyə, uca olana, mənəvi olana yaxınlaşa bilər. 
  “Sadə insanlar hesab edirlər ki, qida, içki və s. olmadan 
insan  xoşbəxt  ola  bilməz.  Bunu  bil  ki,  ləzzət  zəka  üzərində 
düzülüb,  buna  görə  də  mümkün  xeyir  zəkadan,  bilikdən 
yaranır...”.  Şührəvərdi  bunu  da  vurğulayır  ki,  insanın 
kamilləşməsinə  yardımçı  ola  biləcək  praktiki  zəkanın 
xassələrindən  biri  də  ali,  mənən  üca  həyata  üstünlüyün 
verilməsidir.  Əgər  insan  nadanlıqda  batıbsa,  həqiqətdən 
uzaqdırsa,  ona  uyğun  düşünmürsə,  ən  güclü  əzab-əziyyətə 
düçar  olacaqdır;  bu  cür  baxışlardan  uzaqlaşa  bilməyən  insan 
işıq  dünyasını  fəth  edə  bilməz,  onun  qəlbində  əbədi  zülmət 
özünə yer edəcəkdir. 
  İnsan öz zəkası, bilikləri vasitəsilə başa düşməlidir ki, o, 
tam xoşbəxtlik və yüksək ləzzət hissini o zaman əldə edə bilər 

---