152
Əxlaqi keyfiyyətlərin əsasında mötədillik durmalıdır ki,
insan əsl olanı seçib tapa bilisin
1
.
Şəbüstəri bir sıra mənfi əxlaqi keyfiyyələrə də (paxıllıq,
hərislik, zabitəlik və s.) diqqət yetirir, göstərir ki, bu cür
keyfiyyələr insanları daxilən boşaldır, simasız edir. Əxlaqi
keyfiyyələr tərbiyə yolu ilə nəsildən-nəsilə ötürülməlidir.
Ruhanilərin də rolu burada mənfi və müsbət ola bilər.
Ruhanilər sırasında nadan, savadsız adamlar çoxdur, ona görə
də rəsmilərin, bir çox ruhani nümayəndələrinin “fəaliyyəti”
nəticəsində “əsl” inam itib sıradan çıxır, əxlaq pozulur. İnsan
fəal həyat mövqeyini, cəmiyyətdə layiqli yerini tutmalıdır.
Şəbusəri hesab edirdi ki, tərkidünaylıq, mömünlük insanı
buxova salır, həyatın məziyyətlərindən uzaqlaşdırır. Onun
ideyaları Azərbaycan fəlsəfi fikrinin inkişafına olduqca böyük
təsir göstərmişdir.
Fəzlullah Nəimi Təbrizi Astrabadi əl-Hurufi (1339-1417)
hurufizm fəlsəfəsinin banisidir. Nəiminin fəlsəfi baxışları onun
bir sıra traktatlarında öz əksini tapmışdır. Yüksək əxlaqi
keyfiyyət olan sevgiyə onun bir neçə traktatı, o cümlədən
“Məhəbbət-namə” həsr olunmuşdur. Sevgi fəlsəfi kateqoriya
kimi dünyanın bütün sahələrini əhatə edir. Buradan hürufilik və
sufilik arasında olan üzvi vəhdət aşkar şəkildə özünü biruzə
verir. Sevginin hər bir ifadəsinin əsasında gözəllik durur, həmin
gözəllik 28 və 32 hərflə bərabər tutulur (ərəb və fars əlifbalarda
hərflərin sayı). Sevgi onları birləşdirir, allahla eyniləşdirir.
Allaha sevgi ibadətlərdə və sitayişlərdə ifadə olunmalıdır.
Kainat, Allah, insan və hərflər bir-biri ilə əlaqəlidir.
Nəimi “Cavidan-namə” əsərində öz etik təlimini
əsaslandırır və izah edir. O, göstərir ki, əxlaqi kamillik olmadan
insanın intellektual kamilliyi, sonradan isə allaha və dünyaya
bərabər olmasının dərk etməsi mümkün deyildir. Əxlaqi
kamillik, bir sıra, yəni zorakılıq, qəsdi-qərəzlik, acgözlük,
ikiüzlülük kimi qüsurlardan uzaqlaşmaqdan, mümkün deyil.
1
История азербайджанской философии. Том 2. Баку: Элм, 2008, 640 с.
153
Bunun üçün intellektual kamilləşmə olduqca vacibdir. Zəka
insanı getdikcə əxlaqi saflığın ən yüksək pilləsinə aparıb
çıxarır. Burada insan öz ilahiliyini Allahla mistikcəsinə
qovuşaraq dərk edir.
Eyni zamanda əxlaqi kamillik sosial həyatın müsbət
mənada dəyişiməsi üçün şərtdir. Burada zorakılıq, şərlə
mübarizənin aparılması çox vacibdir. Nəimi siyasi sahədə
radikal mövqedən çıxış edərək mövcud rejimləri sərt tənqid
atəşinə tuturdu. Beləliklə, Nəiminin humanizmi fəal, mübariz
xarakter daşıyırdı. Onun fikrincə, insan böyük və möhtəşəm
əməllərə qadirdir. Burada tərki-dünyalığın da (asketizmin)
böyük əhəmiyyəti var
1
.
İmadəddin Nəsimi (1369/70-1417) Azərbaycan və Şərq
fəlsəfi poeziyasının görkəmli nümayəndəsidir. Böyük savad,
bilik sahibi olan Nəsimi hürufiliyin aparıcı ideoloqlarından biri
olmuşdur. O, insanı Allaha bərabər tuturdu. Kainatı, bütün
varlığı dərk etməklə yanaşı insan gərək həm də özü-özünü dərk
etsin. Bu zaman ilk növbədə özündə olan xeyir və şər əməlləri
fərqləndirməyi bacarmalı, insanlara qarşı mənəvi cəhətdən saf
və xeyirxah münasibəti formalaşdırmalı, özündə olan mənfi
əxlaqi xüsusiyyətləri aradan qaldırmalıdır. Bu yolla insan
Allaha daha yaxın olmağa imkan tapır. Allah həmişə
bizimlədir, lakin bunu dərk etmək üçün əxlaqi saflıq və
özünüdərk lazımdır.
Dərketmə prosesində ağıl ilə yanaşı nitqin, sözün, hərfin
də böyük əhəmiyyəti vardır. Nəsimi dəfələrlə var-dövlət və
zorakılıq arasında olan əlaqəni vurğulayaraq, qeyd edirdi ki,
var-dövlətin üstündə həmişə qan tökülüb və bəd əməllər həyata
keçirilirdi. Xoşbəxt olmaq dövlətli olmaq demək deyil. Əsil
xoşbəxtlik bilikdə, savaddadır. Əgər cəmiyyətdə nadanlıq hökm
sürürsə, ən çox əziyyət çəkən alim olur. Nəsimi feodal və
monqol istibdada qarşı çıxış edirdi.
1
История азербайджанской философии. Том 2. Баку: Элм, 2008, 640 с.
154
Nəsimi göstərirdi ki, əxlaqi kamillik olmadan intellektual
kamillik mümkün deyil. İlk növbədə hər bir insan özündə olan
mənfi, o cümlədən hiddət, qəzəb, paxıllıq, təkəbbür və zabitəlik
kimi keyfiyyətlərindən azad olmağı bacarmalıdır.
Xüsusi olaraq Nəsimi var-dövlətə meyl salmaya qarşı
çıxış edirdi. Varlanmaq hərisliyinə tutulan insan nadandır,
nadanlıq isə insan nəslinin ən böyük qəbahətidir. Nəsimi öz
poetik əsərlərində tez-tez tərkidünyalıqdan (asketizm) bəhs
edir. Onun üçün asketizm var-dövlət, dəbdəbə olan dünyaya bir
etirazdır. Əsas səcdə obyekti insan olmalıdır. İnsanı
nadanlıqdan, cəhalətdən qurtarmağa sövq etməliyik.
Nəsimi humanist əxlaqı da fəal təbliğ edirdi. O, insana
qarşı hədsiz yumşaqlıq və xeyirxahlıq nümayiş etdirir. Burada
insana qarşı zor işlətməmək çağırışı əsasdır. Eyni zamanda
Nəsimi başa düşür ki, xeyir və şər bu dünyada yan-yana gedir.
Xeyirxahlıq nikbinliyi törədir. Dünyada sədaqət, dostluq, əsl
məhəbbət olmasa da, yenə də həyat gözəldir, anidir, onun
qədrini bilməliyik
1
.
Qasımi Ənvər (1378-1434) Azərbaycan orta əsr mədəni
ziyalılarının görkəmli nümayəndəsi olmuşdur. Qasımi öz fəlsəfi
ideyalarını bir sıra traktatlarda (divanlarda) və poemalarda izah
etmişdir. O, dünyanı panteizm möqeyindən araşdırmış, burada
bütövlülüyü və vahidliyi göstərilmişdir. Allah həm
bütövlülüyün, həm də müxtəlifliliyin mənbəyidir, eyni zamanda
dünya və Allah ayrılmazdır, vahiddir.
Qasıminin fikrincə, insan Allahdan hər iki aləmin
üzərində hökmran olmaq imkanı qazanmışdır. İnsan layiqdir,
çünki o, varlığın şahı, canıdır.
Qasıminin fəlsəfəsində sevgi xüsusi yer tutur. Sevgi
dünyanın vahidliyi və özünə uyğunluğunun əsasında durur,
dünyanı, Allahı və insanı bir bütövdə birləşdirir. Sevgi
həqiqətə, yəni Allaha bərabərdir. Sevgi bütün mövcudatın əsası
olaraq zəkaya üzərinə həmişə qalib gəlir. Sevgi öz əbədi
1
История азербайджанской философии. Том 2. Баку: Элм, 2008, 640 с.
Dostları ilə paylaş: |