Мцгяддимя

17 
 
xasiyyəti,  onun  etosu  və  düşüncəni  xarakterizə  edən 
xüsusiyyətləri  fərdləndirir.  Əxlaqi  dəyərləri  öyrənən  elmi 
Aristotel  “etika”  adlandırmışdır.  Əxlaq  məsələləri  haqqında  o 
üç iri həcmli əsərlərində bəhs edir: “Nikomax etikası”, “Evdem 
etikası”, “Böyük etika”. “Moral” sözü isə latın dilində etikanın 
ekvivalentidir.  Aristotel,  Sokrat  və  Platonda  olduğu  kimi, 
xeyixahlığı  ancaq  biliklə,  anlamaqla  əlaqələndirmirdi.  Əslində 
mənəviyyat dərketmə ilə az əlaqəsi olan, həyatın tamam başqa 
çalarını  təşkil  edən  bir  sahədir.  Elm  ətraf  aləmdə  şeylərin  nə 
olduğunu 
bildirirsə, 
mənəviyyat 
onların 
qiymətləndirilməsindən  bəhs  edir.  Elmin  psixoloji  əsasını  ağıl 
təşkil  edirsə,  əxlaqi  davranışın  əsasını  ağıl  ilə  ruhun  ağıllı 
olmayan  hissəsi  ilə  vəhdəti  təşkil  edir.  Mənəviyyat  sahəsi 
dəyərlərlə  bağlıdır  və  onun  başlıca  əlaməti  xeyir  və  şərin 
fərqləndirilməsidir.  Mənəvi  yaxşılıqlar  azad  seçim  əsasında, 
təcrübə və vərdiş nəticəsində əmələ gəlir. 
  Aristotel  hesab  edirdi  ki,  insan  xasiyyəti  təbii 
müqəddəm  şərtlər  əsasında,  bir  də  həyat  fəaliyyəti  nəticəsində 
əmələ  gəlir.  Bunu  izah  etmək  üçün  heç  də  qeyri-real  ideyalar 
aləminə  müraciət  etmək  lazım  deyil.  Etika  praktiki  elmdir, 
əxlaqi  həqiqət  xeyirin  nə  olmasında  öyrənilmir;  bunun 
nəticəsində  insanın  özü  xeyirxah  olur.  Əxlaq  haqqında  elmi 
biliklər  var,  bu  biliklər  əxlaqi  normalara  və  əxlaqi  davranış 
üçün  bir  təməl  daşıdır.  Etika  əxlaqa  necə  nail  olmaq  yollarını 
öyrədir.  Əxlaqi  təlimin  əsas  məqsədi  insanın  mənən 
yüksəltməkdir.  Burada  əsas  diqqət  həyat  təcrübəsi  az  olan, 
cavan  adamlara,  yəni  gənclərə  yetirmək  lazımdır.  Biliklərlə 
yanaşı  insanın  yaxşılığa  güclü  meyli  də  olmalıdır.  Əxlaq 
siyasətin  tərkib  hissəsidir.  Əxlaqi  hərəkətlər  müxtəlif  və 
təkrarsızdır, əxlaqi biliklər isə ümumi xarakter daşıyır. Burada 
düzgün  hərəkət  vacibdir.  Həmin  hərəkət  rasional  və  irrasional 
olanın  vəhdətidir.  Burada  biliklərlə  yanaşı  həm  də 
qabiliyyətlərin  əxlaqi  yetkinliyi  də  lazımdır.  Əxlaq,  siyasətlə 

---

18 
 
bərabər  çox  vacib,  bir  növ  digər  elmlər  üzərində  yüksələn 
elmdir. Burada abstraklılıq dərəcəsi olduqca böyükdür. 
  Aristotelin  ali  xoşbəxtlik  haqqında  da  fikirləri  olduqca 
maraqlıdır.  O,  göstərir  ki,  hər  bir  hərəkətin  öz  məqsədi  var. 
Məqsəd  son  nəticə  etibarilə  elə  xoşbəxtliyin  özüdür.  Bunlar, 
məqsədlərin  olduğu  qədər,  müxtəlif  və  rəngarəngdirlər. 
Məqsədlərin ən alisi elə xoşbəxtliyin də ən alisi deməkdir. Ali 
pilləni həm  də evdemoniya, ləzzət  adlandırmaq  olar. Bu həzz, 
məmnunluq  kamil  və  yetkindir.  Buna  nail  olmaq  imkanı  hər 
kəsin  əlindədir.  Həzz  kamil  fəaliyyətin  özüdür.  Həzz  almaq, 
buna  nail  olmaq  üçün  sosial  mühit  və  şəraitin  də  mühüm 
əhəmiyyəti  vardır.  Şərtlərdən  biri  də  yaxşı  mənşəyə  sahib 
olmaq,  yəni  -  əsilzadə  olmaqdır.  Ali  həzz  özünü  hərəkətdə, 
fəaliyyətdə bildirir. Burada söhbət düzgün hərəkətlərdən gedir. 
Yaxşı  əməllər  ən  böyük  məmnunluqdur.  Buna  nail  ola 
bilməyən adam özünü xoşbəxt saya bilməz. 
  Ali  həzz  insan  təbiəti  ilə  bağlıdır.  Etika  psixologiyanın 
davamıdır,  yaxşılıqları  isə  insan  təbiəti  əsasında  öyrənmək 
lazımdır.  Bu,  bir  növ  naturalist  yanaşmadır  və  mütərəqqi 
əhəmiyyətə  malikdir.  Burada  insan  həyatına  aid  obyektiv 
faktlarının  təhlilinin  əhəmiyyəti  vurğulanır,  əxlaqın  empirik 
əsaslandırılması zərurəti göstərilir. İnsan həyatının məqsədi ağıl 
ilə uzlaşdırılmış ruhun fəaliyyətidir. 
  Ruha  aid  Aristotelin  aşağıdakı  ideyaları  bizim  üçün 
maraqlı olar. Ruhun düşünməyən hissəsi iki yerə bölünür: bitki 
və  ağıla  meylli  olanlar,  sonuncu  isə,  əgər  onu  düzgün 
mühakimələr  idarə  edirsə,  yaxşılığa  meyllidir.  İnsan  ruhunun 
ikinci, ancaq onun özünə aid olan hissəsi ağıldır. Ağıla aid olan 
yaxşılıqlar  iki  cürə  olur:  ağılın  özünə  bilavasitə  aid  olanlar  və 
əxlaqi yaxşılıqlar. Sonuncular etikanın predmetini təşkil edir.  
  Əxlaqi  məziyyətlər  haqqında  öz  mövqeyini  bildirən 
Aristotel  qeyd  edirdi  ki,  bunlar  ruhun  ağıllı  və  ağıllı  olmayan 
hissələrinin qarşılıqlı təsirin nəticəsində meydana gəlir. Burada 
söhbət  ruhun  affektiv  hissəsinə  ağlın  münasibətindən  gedir. 

---

19 
 
Məziyyətlər ancaq insanlara xasdır. Bunların hər birində ağıl və 
affektiv  olanların  nisbəti  də  əhəmiyyətlidir.  İnsan  yaşa 
dolduqca  onun  imkanları  tədricən  aşkarlanır,  şüurlu  şəkildə 
qavranılır,  məqsədlərə  uyğunlaşdırılır.  Ağıl  və  affekt  arasında 
harmoniya  yaranırsa,  onda  hisslər  düzgün  istiqamətləndirilir, 
ağıl  gözəl  işləri  həyata  keçirməyə  köməklik  göstərir.  Əxlaqi 
sərvətlər  insanı  ali  məqsədə,  insanın  mahiyyətinin  ifadə 
olunmasına doğru aparır.  
  Aristotel  ehtirasların,  hisslərin  səbəblərini  təhlil  edir. 
Məziyyət  insan  xislətindən  irəli  gəlir;  insanlarda  anadangəlmə 
yaxşılığa  meyllilik  vardır.  İnsan  həzzə,  ləzzət  almağa  çox 
meyllidir.  Buna  qalib  gəlmək  üçün  səy  göstərmək,  özünü 
tərbiyə etmək lazımdır. Əxlaqlı olmaq üçün əxlaqın tələblərinə 
riayət  etmək  lazımdır.  Burada  tərbiyənin  əhəmiyyəti  olduqca 
böyükdür.  Qızıl,  yəni  ideal  orta  nöqtəni  tapmaq  üçün  üç  ruhi 
vəziyyətdən  (artıq  olanın,  əskik  olanın  və  bunların  arasında 
ortada yerləşənin) ən dəyərli olanı, yəni ortaq vəziyyəti seçmək 
lazımdır.  Məs,  comərdlik  qorxu  və  dəlisayağı  şücaət  arasında 
olan  bir  vəziyyətdir.  Burada  söhbət,  əlbəttə  ki,  adi  riyazi 
hesablamadan  getmir.  Söhbət  insanın  hər  an  etdiyi  seçimdən 
gedir.  Əxlaqi  tərbiyənin  məqsədi  insanı  mənəvi  cəhətdən 
kamilləşdirməkdir.  Hər  bir  insanda  müəyyən  əxlaqi 
keyfiyyətlərin  olması  onun  mənəvi  cəhətdən  kamil  olmasını 
bildirir. Bu mənada insan xasiyyəti burada mühüm rol oynayır. 
Bəzən  formalaşmış  xasiyyət  insana  böyük  zərər  gətirir.  İnsan 
gərək özünü idarə etməyi bacarsın. 
 
1.4. Ellinizm dövrünün əxlaqi ideyaları 
 
Quldarlıq  dövrünün  süqutu  mərhələsində  (ellinizm) 
formalaşan  əxlaqi  təlimlərin  xüsusiyyətlərinə  müraciət  edək. 
E.ə.  VI-V  əsrlərin  təbiət  fəlsəfəsinin  ideyaları  müəyyən 
dərəcədə  dirçəldirilir.  Əxlaqi  ideyaların  inkişafının  növbəti 
mərhələsi  Epikürun  (e.ə.  341-270)  adı  ilə  bağlı  olmuşdur. 

---