Мцгяддимя
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
182 sonuncular əxlaqda elmliliyi inkar edir, əxlaqi təsəvvürlərdə bilikləri qəbul etmirdilər. Praqmatist əxlaqın özünə də müəyyən dərəcədə irrasionalizm və relyativizm xas idi. Praqmatistlər ümumi əxlaq prinsiplərinin əhəmiyyətini inkar edir, hesab edirdiklər ki, bütün əxlaq problemlərini insan özü, konkret həyat şəraitinə uyğun olaraq həll etməlidir. Yəni nəzəri səviyyədə həmin problemlərin həllinə ehtiyac qalmır. Əxlaq məsələlərinin həllində vasitə və metodların seçimində biliyə, zəkaya müraciət etmək olar, məqsədlər əxlaq və mənəviyyat sərhədlərini aşır. Məqsədlər insan iradəsindən asılıdır; ağıl bunları ancaq hərəkət, fəaliyyət baş verəndən sonra qiymətləndirə bilər. Pessimizm (əhval-ruhiyyə, latın dilində pessimus - ən pis deməkdir) dünyabaxışı sistemidir. Bu baxışa uyğun olaraq hesab olunur ki, dünyada şər üstünlük təşkil edir, insan əzabkeşliyə düçardır və gələcəkdə də heç nə dəyişməyəcək. Pessimizmin əksi optimizmdir. Adətən pessimizm keçid dövründə, mövcud ictimai münasibətlər sistemi dağılarkən baş verir. Belə şəraitdə köhnə dəyərlər və stereotiplər, ideallar öz əhəmiyyətini, insanlar həyata, yaxşı günlərə ümidini itirir, yaşamaqda məna görmürlər. Etika tarixindən məlumdur ki, stoisizm etikasında pessimizm daha güclü olmuşdur. Müəyyən mənada dini əxlaqa da pessimizm xasdır. Məsələn, xrsitian təlimində göstərilir ki, dünya şər dünyasıdır, insan isə öz təbiətinə əsasən artıq günaha batmışdır. İncildə Ekkleziast deyir ki, “Mən həyatıma nifrət etdim, hər bir şey mənasızdır, ruhun usanmasıdır... Hər bir şey heç nədən yaranır” – İov kitabında (Tövratın 29-cu hissəsinin adı) da belə deyilir. Buddizm dinində də insanı həyata bağlayan hər bir şey əzabların mənbəyi kimi göstərilir. Bununla belə dünya dinlərində əzablardan qurtuluş yolları da göstərilir: ya axirət dünyasında (xristianlıq, islam), ya 183 da ki nirvana vəziyyətinə ucalmaqla (buddizm). Bu optimizm insanın yaşadığı real həyatın dəyərlərinə olan inamına yox, dünyanın sona yetməsini gözləmək, ruh səltənətinin bərqərar olmasına olan inamın üzərində qurulur. Pessimizm əhval-ruhiyyəsi müharibələr, qlobal fəlakətlər, iqtisadi böhranlar şəraitində daha çox artır. Bu, öz əksini incəsənətdə, ədəbiyyatda da tapır (xüsusilə romantizm cərəyanında). Pessimizm üzərində qurulan fəlsəfi kosnepsiyalar da var. Şopenhauer hesab edirdi ki, insan arzuları heç vaxt bütövlükdə təmin oluna bilməz, çünki həyat, hansı tərəfdən baxırsan bax - əzab-əziyyətdir”. Bundan qurtarmaq üçün yalnız bir yol var – həyata olan həvəsə son qoymaq. Şopenhauerin ideyalarının davamçısı E.Hartman hesab edirdi ki, insan nəsli, xoşbəxtliyin mümkünsüzlüyünü dərk edəndən, əzabların əbədi və qaçılmaz olmasını başa düşəndən sonra dünyanın absurdlu, yəni mənasız olmasını düşünərək, bunun sona yetməsini arzulayır. Digər bir tədqiqatçı, F.Meynlender göstərir ki, insanlarda yalnız ölməyə hazırlığı və iradəsi olmalıdır, çünki məhvə doğru gedən dünya haqqında insanların başqa məqsədi ola bilməz. Pessimizm haqqında Nitsşenin də maraqlı baxışları var. Şopenhayerin pessimist baxışları ilə razılaşmayan Nitsşe həyata haqq qazandırmağa çağırır (o cümlədən onun “ən dəhşətli, yalançı tərəflərini). Onun fikrincə, Dionisisayağı (Dionis – qədim Yunan mifologiyasında şərabçılıq allahıdır) pessimizm (qüvvə, zor pessimizmi) tələb edir ki, zəiflərlə ölümcül mübarizə aparılmalı, qəddar, dəhşətli, şərlə bağlı olanlar isə qalib gəlməlidir. Pessimizm digər nümayəndəsi O.Şpengler özünü “cəsarətli pessimist” adlandıraraq göstərirdi ki, insan nəsli əslində zooloji mənada dəyərləndirilməlidir. Müasir fəlsəfədə ekzistensializmdə də müəyyən pessimizm meyyləri ifadə olunur (ölüm azadlığı, ölüm varlığı ideyaları). Pessimizmi 184 aradan qaldırmaq reallığa düzgün baxışları formalaşdırmaq deməkdir. İntuitivizm (latınca intueri – diqqətlə baxmaq deməkdir) etikada bir cərəyandır. Bu cərəyanın nümayəndələri hesab edirlər ki, əxlaqi anlayışları (xeyir, şər və s.) zəka və təcrübə yolu ilə əsaslandırmaq qeyri-mümkündür, bunlar insan tərəfindən intuitiv şəkildə, “aşkar” həqiqət kimi qavranılır. Etik intuitivizmin nümayəndələri sübut etməyə çalışırlar ki, ən ümumi, hamı tərəfindən qəbul olunmuş əxlaqi ehkamlar sübut oluna bilməz. İntuitivizm elementlərini hələ qədim etik nəzəriyyələrində tapmaq olur (Sokrat, Platon). XVII-XVIII əsr Kembric neoplatoniklər məktəbinin təmsilçiləri hesab edirdilər ki, xeyir və şər anlayışları sadəcə olaraq tərifi və əsaslandırılması mümkün olmayan ideyalardır (Prays, R.Kaduort, S.Klark). C.Mur (ABŞ) hesab edir ki, etika insan davranışını yox, əxlaqi analyışları öyrənməlidir. Mur əxlaqda xeyiri rasional şəkildə öyrənmək istədiyinə görə utilitarizm, hedonizm, təkamülçü etika nümayəndələrini tənqid edir. Müasir intuitivizmdə iki cərəyan fərqləndirilir: aksioloji və deontoloji Aksioloji cərəyan nümayəndələri (C.Mur, Q.Reşdell, O.Conson, B.Blenşard), hesab edirlər ki, xeyir anlayışı özündə bütün digər əxlaqi, o cümlədən borc anlayışlarını cəmləşdirir (borc ondan ibarətdir ki, xeyir işlər görülsün); deontoloji (Q.Priçard, D.Ross, E.Karrit, Ç.Brod) cərəyanının nümayəndələri hesab edirlər ki, borc heç də xeyirdən asılı olan anlayış deyil, məntiq baxımından da ondan irəlidə getmir: xeyir ondan ibarətdir ki, hər kəs öz borcunu yerinə yetirsin. Əxlaqi vəzifə sosial tələbatlardan irəli gəlmir; həmin vəzifələr özü- özlüyündə əbədi və dəyişilməz olaraq qalır. Rossa görə yeddi belə ehkam var: şər əməl etmə; xeyir və şəri ədalətli şəkildə insanların ləyaqətini gözləməklə bölüşdür; düz danış, vədlərinə əməl et; sənə qarşı edilən yaxşılıqlara görə minnətdar olduğunu bildirməyi unutma; vurduğun zərərin əvəzini ödə; özü-özünü kamilləşdir. Kataloq: w22 -> xeber%20sehifesi w22 -> Azərbaycan respublikasinin təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti w22 -> Азярбайъан республикасынын тящсил назирлийи w22 -> Microsoft Word Proqram sosial psixologiya doktorantura doc w22 -> Microsoft Word proqram-az doc xeber%20sehifesi -> Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti Sosial elmlər və psixologiya fakültəsi xeber%20sehifesi -> Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti Sosial elmlər və psixologiya fakültəsi Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|