197
gəlməyən hər bir şeyə qarşı qiyama çağırır: dövlətə, onun
institutlarına, qəbul edilmiş dini və əxlaqi normaların
formalizminə qarşı və s. Qiyam və fəal mübarizə bir araya
sığmır; Kamü hesab edir ki, burada əsl insan mövcudluğu, yəni
ekzistensiyası mümkün deyil. Xoşbəxtliyin ali forması
insanların həmrəy olmasında və bir-birinə sevgidədir. Belə
yanaşma bizə Kamünün abstrakt humanizm mövqeyində
olmasından xəbər verir.
Qabriel Marsel (1889-1970) fransız filosofudur. O,
xristian
ekzistensializminin
nümayəndəsi
kimi
əxlaq
məsələlərinə də diqqət yetirmişdir. Cəmiyyətdə yaranan
ziddiyyətləri və çatışmazlıqları, insanın simasızlaşmasını o,
maarifçiliyin demokratik ideallarının itməsi ilə əlaqələndirirdi.
İnsan varlıqla əvvəlki vahidliyini öz həyatına daha diqqətli
olması, daxili sabitliyin yaradılması, diqqət və mənəvi əsasların
gücləndirilməsi yolu ilə bərpa edə bilər. Həqiqi mənəvi, əxlaqi
mahiyyətə və məzmuna nail olmaq üçün insanda sosial
normalara qarşı məsuliyyətin artması olduqca vacibdir. Bəzən
dəyərlər şüar xarakterli olaraq, öz əsl qiymətini itirirlər. İnsan
ilk növbədə daxilən azad olmalı, seçimə, məsuliyyətə malik
olmalıdır.
Sartrdan fərqli olaraq Jak Mariten real azadlığın
həddlərini müəyyənləşdirməyə çalışırdı. İnsan müasir
cəmiyyətdə özünü tam realizə edə bilmir, buna görə də fərdi
azadlığının əsl, son əsası Allaha inam olmalıdır. Dinə müraciət
edən Mariten ekzistensialistlər tərəfindən fərdə qarşı irəli
sürülən əxlaqi tələbləri yumşaltmağa çalışır. Ekzistensializmin
“risk”, “cəlb etmə” kimi kateqoriyaları hədsiz subyektiv olduğu
üçün inama üstünlük vermək lazımdır. İnam rasional əqidəyə
ziddir, çünki əqidə əsasında hər hansı bir qəti mühakimələri,
fikri irəli sürmək olmaz.
İnsanın
yeganə sərvəti onun emosional aləmi,
təəssüratlanmasıdır; burada insan özünü tam, dolğun ifadə edə
bilir.
198
Fransız alimi, paleontoloqu, filosofu və katolik teoloqu
Teyyar de Şarden (1881-1955) təkamülçü etikanın xristian
variantını təklif etmişdir. T. de Şardenin “kosmogenez”
nəzəriyyəsinə əsasən Kainatın inkişafı müəyyən istiqamətdə
gedir və son nəticə etibarilə ruhun formalaşması və inkişafı ilə
nəticələnir. Əxlaq həyatın müəyyən bir mərhələsində yaranmış
və əslində mexanika və biologiyanın yekunlaşdırılması
deməkdir.
Əxlaqın məqsədi fərdin eqoizminin məhdudlaşdırılması,
tənzimlənməsi və insan enerjisinin lazımi istiqamətdə
yönəldilməsidir. T.de Şarden etikanın əsas kateqoriyalarına
bioloji və kosmoloji izahat verir: xeyir dedikdə biz burada
təkamülə səbəb ola bilərik, materiyanın təşkili səviyyəsinin
artmasına və şüurun inkişafına doğru aparan hər bir şeyi
nəzərdə tuturuq; şər dedikdə isə elementlərin yüksək təşkil
edilmiş sistemə birləşməsinə mane, ruhun tərəqqisinə əngəl ola
biləcək hər bir şey nəzərdə tutulur. İnsanın üzərinə təkamülün
şüurlu şəkildə davam etdirilməsi məsələsi qoyulmuşdur.
İnsanın kosmosda vəziyyəti və kosmogenezdə rolu borc
kateqoriyasının obyektiv əsası rolunu oynayır: insan bu
təkamülün uğurlu olub – olmamasına tam cavabdehdir.
Materiya üzərində işləməli olan insan şərə qarşı durmağı
və ruhun ümumi yüksəlişinə səbəb olmalıdır. İnsan mənəvi
kamilliyə yalnız kollektiv şüura qoşularaq nail ola bilər.
Təkamülçü etika həm də xristian mahiyyətli olmalıdır, çünki
dini əsaslandırma olmadan əxlaq öz vəzifələrini yerinə yetirə
bilməz. Xristianlıq insanlara həyat təkamülünün “universal
konverqensiyanın (qovuşmanın) transsendental və mənəvi
qütbü” ilə əlaqəsini dərk etməyə köməklik göstərir. Kant ruhun
ölməzliyini və Allahın varlığını praktik zəkanın əsasları
(postulatları) kimi qəbul etməyə dəvət edirdisə, T.de Şardendə
həmin anlayışlar təkamülün uğurlu olmasının təminatında ilahi
mərkəzin olması və ruhun ölməzliyinin mümkünlüyü təşkil
edir.
199
Bunsuz insanlar təkamülə təkan verməyə və şüurlu
şəkildə çətinlikləri fəth etməyi bacarmazlar. T.de Şardenin
əxlaqi baxışlarına həm də aşağıdakı ideyalar daxildir:
kollektivçilik prinsipi, dünyaya fəal münasibət tələbi, insanda
yaradıcı qabiliyyətlərin olmasına inam və s. Başlıca əsərləri
“İlahi mühit” (1927), “İnsan fenomeni” (1956-cı ildə nəşr
edilmişdir). Tolerantlıq (dözümlülük) insanın digər insanların
davranışında ifadə olunan maraqlara, əqidəyə, inanclara,
vərdişlərə olan münasibətini xarakterizə edən əxlaqi
keyfiyyətdir.
Bu özünü əsasən izahetmə və tərbiyə metodları ilə,
təzyiqsiz müxtəlif maraqların, rəylərin uzlaşdırılmasına və
qarşılıqlı şəkildə anlamına nail olmaq meylində özünü ifadə
edir. Dözümlülük problemi cəmiyyətdə yaranan münaqişəli
vəziyyətlərin həlli zərurəti ilə bağlıdır. Müxtəlif fərdlər və
sosial qruplar arasında ziddiyyətlərin aradan qaldırılması
çətinliyi bu problemi meydana gətirdi. Dözümlülük tələbinin
abstrakt və zəruri xarakteri həmin ziddiyyətlərin həllinə
köməklik edə bilər. Bu özünü əks tərəfdən göstərilən bütün
arqumentlərin nəzərdən keçirilməsinə hazır olmaqda ifadə edir.
Alman
filosofu
Haydegger
Martin
(1889-1976)
ekzistensializmin banilərindən biridir. Bu təlimin əsas
vəzifəsini o, varlığın mahiyyətinin dərk edilməsində görür.
Bunu etmək üçün Haydegger sosial əlaqələrdən kənar
götürülmüş şəxsiyyətin mövcudluğunun təhlili, onun strukturu,
özünəməxsus üsul və formalarının aşkar edilməsi yolundan
istifadə etməyi təklif edir. Haydeggeri ilk növbədə insanların
mövcudata olan əxlaqi-praktiki münasibət maraqlandırır.
Haydegger buna daxili təəssüratlanma deyir. Sosial həyatın
bütün sferaları qeyri-real mövcudolmadır; “man” (insan).
Burada şəxsiyyət özünəməxsusluğunu itirir, çünki onun
fikirləri, hissləri və əməlləri ümumi, cəmiyyət tərəfindən qəbul
olunmuş əxlaqi təsəvvürlərə əsasən həyata keçirilir, insan
ictimai rəyə tabe olur.
Dostları ilə paylaş: |