Мцгяддимя

243 
 
Təbii-coğrafı mühitdə biz həm də poeziyamızın köklərini 
axtarmalıyıq: uzun müddət  bu poeziya  yalnız müəyyən janrlar 
həddində 
romantik, 
lirik, 
fəlsəfı 
ümumiləşdirmələr 
səviyyəsində  inkişaf  edirdi.  Təbiətlə  bağlı  daha  bir  təfəkkür 
xüsusiyyəti  var:  insana  «müsbət»  mənalı  sözlərdən  ad  tapıb 
verməklə  onu  ucaltmağa,  təbiətin  ahəngdarlığına,  idealına 
çatdırmağa  çalışırıq.  Məs.,  «Kitabi  dədə  Qorqud»  əsərində 
adlar  öz  daşıyıcısının  müəyyən  xüsusiyyətlərini  əks  etdirir 
(Buğac,  Dəli  Domrul,  Qaraca  Çoban  və  s.),  lakin  sonradan 
başqa  bir  meyl  üstünlük  təşkil  etməyə  başlayır:  uşaqlara, 
görkəmli  şoxsiyyətlərin  adlarını  verirlər;  qızlarda  ad  daha  çox 
onların  zərifliyini,  oğlanlarda  isə  -  onların  cəsarətliliyini, 
comərdliliyini  təcəssüm  etməlidir  (məs..  Kəmalə,  Mehriban, 
Sevinc, Natiq, Elçin, Səbuhi, Nizami və s.). 
Etnik 
təfəkkürdə 
ictimai 
amilləri 
birmənalı 
qiymətləndirmək  çətindir.  Burada  şüur  böyük  rəngarəngliyə 
malikdir.  Kütləvi  şifahi  mədəniyyətin  daşıyıcıları:  kəndlilər 
(əkinçilər,  maldarlar),  tacirlər,  sənətkarlar,  ruhanilər,  digər 
sosial təbəqələr (bu siyahını müasir dövrə qədər uzatmaq olar) 
olublar.  Əhalinin  ən  geniş  təbəqələrində,  müxtəlif  dövrlərdə, 
insan,  etnos,  tarixdə  bunların  yeri  haqqındakı  təsəvvürlər 
müxtəlif cürə formalaşırdı.  
Bunun  üç  səbəbini  göstərmək  olar:  1)  tarixi  yaddaşın 
daşıyıcılarının  arasındakı  sosial  fərqlər,  2)  məkan  (yəni 
müəyyən  ərazidə)  və  zaman  (yəni  tarix  boyu)  həddlərində 
sosial 
informasiyanın 
(məlumatın) 
saxlanılması 
və 
mənimsənilməsi  mexanizmlərinin  müxtəlifliyi;  3)  müxtəlif 
dövrlərdə  mədəniyyətin  müəyyən  sahələrinin  həcmlərinin 
nisbətində  olan  fərqlər  (incəsənətin  növləri  və  janrları, 
memarlıq,  din,  elm,  əhalinin  savadlılığı,  əmək  bacarıqlarının 
inkişafi və s.). 
Əməyin fıziki və əqli sahələrin inkişafı etnik təfəkkürün 
formalaşmasının  yeni  mərhələsinə  təkan  verdi:  buraya 
mədəniyyətin işarələr sistemləri ilə ifadə olunan növləri də təsir 

---

244 
 
etməyə başladı (yazı, memarlıq, heykəltaraşlıq, məişət əşyaları, 
texnika və s.). Əvvəlki dövrlərdə etnik şüur daha çox kollektiv 
xarakter  daşıyırdı;  burada  insan  haqqındakı  kosmoloji 
təsəvvürlər  (sonradan  yaranmış  mifoloji  və  dini  təsəvvürlərlə 
yanaşı),  məs.,  maldarlar  arasında  mərasim  mahnıları  («Saya», 
«Sayalı» burada Saya - işıqlı başlanğıc, Tanrı, müdrik ağsaqqal, 
xalqın  özü,  yaradıcıdır;  insan,  dünya,  kainat,  yaradıcı  qüvvə, 
onun  müdrikliyi,  paklığı  və  sadəliyi  ilə  eyniləşdirilir)  geniş 
yayılmışdı. 
О 
zaman 
antropomorfoloji 
(insanın 
psixik 
keyfıyyətlərinin  heyvanlara  və  cisimlərə  ötürülüməsi)  vo 
zoomorfoloji  (allahların  heyvanlar  şəklində  təsəvvür  edilməsi) 
təsəvvürlər  geniş  yayılmışdı;  indiki  dövrdə  bu  təsəvvürbr 
«Kosa-kosa»,  «Səməni»  mərasimlərdə,  sehrli  sayılan  bir  sıra 
inanclar və nişanələrdə yaşayır.  
Çoxlu  atalar  sözlərində,  zərb-məsəllərdə,  mərasim 
oyunlarında ifadə olunan ən müdrik, aparıcı ağsaqqala pərəstiş 
bizim  şüurumuzda  indi  böyüklərə,  valideynlərə,  qonaqlara 
hormət  formasında  yaşayır:  həm  məişətdə  (böyüklərin 
qarşısında  ayağa  qalxmaq,  onların  huzurunda  yeməmək, 
içməməк,  siqarət  çəkməmək.  uşağı  qucağa  götürməmək,  söz 
güləşdirməmək,  səbrli  və  nəzakətli  olmaq,  onlardan  qabağa 
getməmək, onların maraqlarını öz marağından üstün tutmaq və 
s.),  həm  də  gündəlik  həyatda,  işdə.  Məhz  bu  fenomen  bir 
çoxlarını  heyrətə  gətirən  bir  vəziyyəti  də  izah  edə  bilər:  песə 
olur  ki,  bizim  bölgələrdə  inzibati-bürokratik  sistem  belə  dərin 
kök  atıb?  Çünki  rəhbər  və  icraçı  arasındakı  münasibətlər  bir 
çox  halda  yuxarıda  qeyd  olunan  və  az  qala  fitri  qabiliyyətə 
çevrilən  böyüklərə  hörmət  etmək  keyfiyyəti  üzərində  qurulur; 
rəhbər  dedikdə  avtomatik  şəkildə  müdriklik,  yetkinlik,  zəka 
nəzərdə  tutulur.  «Böyük»,  yəni  bürokrat,  təbii  olaraq,  bu 
vəziyyətdən sui-istifadə edir.  
Buraya həm də liderləri ideallaşdırmaq, onlarda cürbəcür 
ali  keyllyyətləri  görmək  kimi  xüsusiyyətləri  də  əlavə  etmək 

---

245 
 
lazımdır.  Şübhəsiz,  bütün  bunlar  -  tarixi  yaddaşın  izləridir; 
insanlar əfsanələri yaratmaq vərdişindən əl çəkə bilmir; rasional 
düşüncə  öz  yerini  mifoloji  təsəvvürlərə  verir;  buraya  dini 
etiqadları, 
müəyyən 
mənada 
«Şərq 
ləngliyi»ni 
də 
(Ş.Monteskye. F.Hegel) əlavə etmək lazımdır. 
Etnik  təfəkkürün  tərkibinə  həm  də  Azərbaycan  xalqının 
etnogenezi  də  təsir  göstərib:  bu  xalqı  formalaşdıran  əsas 
komponentlər  müxtəlif  dövrlərdə  müxtəlif  olub:  məs.,  е.ə.  I 
minilliyin  II  yarısında  albanlar  və  saklar,  erkən  orta  əsrlər 
dövründə  -  qıpçaqlar  və  peçeneqlər,  hunlar,  collar,  suvarlar, 
bulqarlar  və  xəzərlər  və  s.  Etnik  proseslər  xalqın  iqtisadi  və 
siyasi qüdrətilə, onun coğrafi vəziyyəti və sosial-siyasi statıısu 
ilə  six  əlaqəlidir.  Orta  Asiya,  Yaxın  və  Uzaq  Şərq,  Avropa 
xalqlarının, tayfalarının irticaçı siyasətinin nəticəsində şəhərlər, 
kəndlər  boşaldılır,  yer  üzündən  silinirdi,  sonradan  yenilər 
ucaldılırdı; tərəqqinin «dalğavari» hərəkətı, özündəşüurla bağlı 
olan  bir  sıra  tarixi  dəyərlərin  mənimsənilməsinə  səbəb  olur, 
dıgər  tərəfdən,  xalqın  tarixi  yaddaşında  bir  sıra  «boşluqların» 
əmələ gəlməsinə gətirib çıxarırdı.  
Vasitəçi rolunu burada din, hakim tayfalar, ittifaqların və 
yerli qəbilələrin danışıq dilləri  oynayırdı. Ən əhəmiyyətli  olan 
din  və  inanclar  ən  qədimləridir,  çünki  onlar  primitiv  şüura 
mühüm  təsir  göstərə  bilib;  bu  təsır  indi  də  özünü  ifadə  edir; 
söhbət  zərdüştlük,  xristianlıq  və  islamdan  gedir.  Dinin  təsirini 
birinci  növbədə  tarixi  özündəşüurda  qəhrəman,  qəhrəmanlıq, 
təmənnasızlıq,  borc,  təmənnasız  xeyirxahlıq  ideyaların 
yaradılmasında  görmək  olar.  Şübhəsiz,  qəhrəman  obrazı  lap 
əvvəl  mifoloji  şüurda  yaranıb  yaşayırdı.  Qəhrəmanın  təsvirini 
biz  daha  çox  şifahi  xalq  ədəbiyyatı  janrlarında  görürük. 
bununla belə qəhrəmanlıq, xeyirxahlıq ideyaları dini şüurda da 
yaşayır  (xüsusilə  ruhanilərin,  dini  xadimlərin  həyat  və 
yaradıcılıqla bağlı olan dini ideyalar və təsəvvürlərdə). 
Din  və  dil  nəsillərin  qarşılıqlı  əlaqələrini  ənənələrdə, 
adətlərdə,  siyasi  quruluşda  təmin  edirdi;  qəbilə-tayfa,  icma, 

---