Мцгяддимя
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
243 Təbii-coğrafı mühitdə biz həm də poeziyamızın köklərini axtarmalıyıq: uzun müddət bu poeziya yalnız müəyyən janrlar həddində romantik, lirik, fəlsəfı ümumiləşdirmələr səviyyəsində inkişaf edirdi. Təbiətlə bağlı daha bir təfəkkür xüsusiyyəti var: insana «müsbət» mənalı sözlərdən ad tapıb verməklə onu ucaltmağa, təbiətin ahəngdarlığına, idealına çatdırmağa çalışırıq. Məs., «Kitabi dədə Qorqud» əsərində adlar öz daşıyıcısının müəyyən xüsusiyyətlərini əks etdirir (Buğac, Dəli Domrul, Qaraca Çoban və s.), lakin sonradan başqa bir meyl üstünlük təşkil etməyə başlayır: uşaqlara, görkəmli şoxsiyyətlərin adlarını verirlər; qızlarda ad daha çox onların zərifliyini, oğlanlarda isə - onların cəsarətliliyini, comərdliliyini təcəssüm etməlidir (məs.. Kəmalə, Mehriban, Sevinc, Natiq, Elçin, Səbuhi, Nizami və s.). Etnik təfəkkürdə ictimai amilləri birmənalı qiymətləndirmək çətindir. Burada şüur böyük rəngarəngliyə malikdir. Kütləvi şifahi mədəniyyətin daşıyıcıları: kəndlilər (əkinçilər, maldarlar), tacirlər, sənətkarlar, ruhanilər, digər sosial təbəqələr (bu siyahını müasir dövrə qədər uzatmaq olar) olublar. Əhalinin ən geniş təbəqələrində, müxtəlif dövrlərdə, insan, etnos, tarixdə bunların yeri haqqındakı təsəvvürlər müxtəlif cürə formalaşırdı. Bunun üç səbəbini göstərmək olar: 1) tarixi yaddaşın daşıyıcılarının arasındakı sosial fərqlər, 2) məkan (yəni müəyyən ərazidə) və zaman (yəni tarix boyu) həddlərində sosial informasiyanın (məlumatın) saxlanılması və mənimsənilməsi mexanizmlərinin müxtəlifliyi; 3) müxtəlif dövrlərdə mədəniyyətin müəyyən sahələrinin həcmlərinin nisbətində olan fərqlər (incəsənətin növləri və janrları, memarlıq, din, elm, əhalinin savadlılığı, əmək bacarıqlarının inkişafi və s.). Əməyin fıziki və əqli sahələrin inkişafı etnik təfəkkürün formalaşmasının yeni mərhələsinə təkan verdi: buraya mədəniyyətin işarələr sistemləri ilə ifadə olunan növləri də təsir 244 etməyə başladı (yazı, memarlıq, heykəltaraşlıq, məişət əşyaları, texnika və s.). Əvvəlki dövrlərdə etnik şüur daha çox kollektiv xarakter daşıyırdı; burada insan haqqındakı kosmoloji təsəvvürlər (sonradan yaranmış mifoloji və dini təsəvvürlərlə yanaşı), məs., maldarlar arasında mərasim mahnıları («Saya», «Sayalı» burada Saya - işıqlı başlanğıc, Tanrı, müdrik ağsaqqal, xalqın özü, yaradıcıdır; insan, dünya, kainat, yaradıcı qüvvə, onun müdrikliyi, paklığı və sadəliyi ilə eyniləşdirilir) geniş yayılmışdı. О zaman antropomorfoloji (insanın psixik keyfıyyətlərinin heyvanlara və cisimlərə ötürülüməsi) vo zoomorfoloji (allahların heyvanlar şəklində təsəvvür edilməsi) təsəvvürlər geniş yayılmışdı; indiki dövrdə bu təsəvvürbr «Kosa-kosa», «Səməni» mərasimlərdə, sehrli sayılan bir sıra inanclar və nişanələrdə yaşayır. Çoxlu atalar sözlərində, zərb-məsəllərdə, mərasim oyunlarında ifadə olunan ən müdrik, aparıcı ağsaqqala pərəstiş bizim şüurumuzda indi böyüklərə, valideynlərə, qonaqlara hormət formasında yaşayır: həm məişətdə (böyüklərin qarşısında ayağa qalxmaq, onların huzurunda yeməmək, içməməк, siqarət çəkməmək. uşağı qucağa götürməmək, söz güləşdirməmək, səbrli və nəzakətli olmaq, onlardan qabağa getməmək, onların maraqlarını öz marağından üstün tutmaq və s.), həm də gündəlik həyatda, işdə. Məhz bu fenomen bir çoxlarını heyrətə gətirən bir vəziyyəti də izah edə bilər: песə olur ki, bizim bölgələrdə inzibati-bürokratik sistem belə dərin kök atıb? Çünki rəhbər və icraçı arasındakı münasibətlər bir çox halda yuxarıda qeyd olunan və az qala fitri qabiliyyətə çevrilən böyüklərə hörmət etmək keyfiyyəti üzərində qurulur; rəhbər dedikdə avtomatik şəkildə müdriklik, yetkinlik, zəka nəzərdə tutulur. «Böyük», yəni bürokrat, təbii olaraq, bu vəziyyətdən sui-istifadə edir. Buraya həm də liderləri ideallaşdırmaq, onlarda cürbəcür ali keyllyyətləri görmək kimi xüsusiyyətləri də əlavə etmək 245 lazımdır. Şübhəsiz, bütün bunlar - tarixi yaddaşın izləridir; insanlar əfsanələri yaratmaq vərdişindən əl çəkə bilmir; rasional düşüncə öz yerini mifoloji təsəvvürlərə verir; buraya dini etiqadları, müəyyən mənada «Şərq ləngliyi»ni də (Ş.Monteskye. F.Hegel) əlavə etmək lazımdır. Etnik təfəkkürün tərkibinə həm də Azərbaycan xalqının etnogenezi də təsir göstərib: bu xalqı formalaşdıran əsas komponentlər müxtəlif dövrlərdə müxtəlif olub: məs., е.ə. I minilliyin II yarısında albanlar və saklar, erkən orta əsrlər dövründə - qıpçaqlar və peçeneqlər, hunlar, collar, suvarlar, bulqarlar və xəzərlər və s. Etnik proseslər xalqın iqtisadi və siyasi qüdrətilə, onun coğrafi vəziyyəti və sosial-siyasi statıısu ilə six əlaqəlidir. Orta Asiya, Yaxın və Uzaq Şərq, Avropa xalqlarının, tayfalarının irticaçı siyasətinin nəticəsində şəhərlər, kəndlər boşaldılır, yer üzündən silinirdi, sonradan yenilər ucaldılırdı; tərəqqinin «dalğavari» hərəkətı, özündəşüurla bağlı olan bir sıra tarixi dəyərlərin mənimsənilməsinə səbəb olur, dıgər tərəfdən, xalqın tarixi yaddaşında bir sıra «boşluqların» əmələ gəlməsinə gətirib çıxarırdı. Vasitəçi rolunu burada din, hakim tayfalar, ittifaqların və yerli qəbilələrin danışıq dilləri oynayırdı. Ən əhəmiyyətli olan din və inanclar ən qədimləridir, çünki onlar primitiv şüura mühüm təsir göstərə bilib; bu təsır indi də özünü ifadə edir; söhbət zərdüştlük, xristianlıq və islamdan gedir. Dinin təsirini birinci növbədə tarixi özündəşüurda qəhrəman, qəhrəmanlıq, təmənnasızlıq, borc, təmənnasız xeyirxahlıq ideyaların yaradılmasında görmək olar. Şübhəsiz, qəhrəman obrazı lap əvvəl mifoloji şüurda yaranıb yaşayırdı. Qəhrəmanın təsvirini biz daha çox şifahi xalq ədəbiyyatı janrlarında görürük. bununla belə qəhrəmanlıq, xeyirxahlıq ideyaları dini şüurda da yaşayır (xüsusilə ruhanilərin, dini xadimlərin həyat və yaradıcılıqla bağlı olan dini ideyalar və təsəvvürlərdə). Din və dil nəsillərin qarşılıqlı əlaqələrini ənənələrdə, adətlərdə, siyasi quruluşda təmin edirdi; qəbilə-tayfa, icma, Kataloq: w22 -> xeber%20sehifesi w22 -> Azərbaycan respublikasinin təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti w22 -> Азярбайъан республикасынын тящсил назирлийи w22 -> Microsoft Word Proqram sosial psixologiya doktorantura doc w22 -> Microsoft Word proqram-az doc xeber%20sehifesi -> Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti Sosial elmlər və psixologiya fakültəsi xeber%20sehifesi -> Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti Sosial elmlər və psixologiya fakültəsi Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|