Мцгяддимя

291 
 
möhtəşəm  və  mömin  o  şəxsiyyətdir  ki,  özünü  sevə-sevə 
başqalarını da eynilə sevir”
1
. 
O,  müxtəlif  hərəkətlərin  obyektiv  sosial  əhəmiyyətinə 
əsaslanır.  Qiyməti  daha  ümumi  əxlaqi  təsəvvürlər,  məsələn, 
əxlaqi keyfiyyətlər, prinsiplər, ideallar, xeyir və şər anlayışları, 
sosial nəticələrin təhlili əsasında vermək olar
2
. 
Qısqanclıq  bir  insanın  digərinə  münasibətdə  olan 
düşmənçilik  və  qeyri-səmimi  münasibətidir.  Bunun  əsasında 
digərinin  nailiyyətləri,  əldə  etdiyi  imkanları  və  yaxud 
populyarlığıdır.  Öz  məzmununa  görə  qısqanclıq  egoizmə  çox 
yaxındır:  qısqanc  adam  istəyər  ki,  əldə  edilən  uğurlar, 
başqalarının rəğbəti, səmimiliyi yalnız onun özünə ünvanlansın. 
Qısqanclıq  eqoizmin,  özündən  razılığın,  digər  adamların 
uğurlarına yaranan paxıllıq hissinin nəticəsidir. Cinslər arasında 
yaranan  qısqanclıq  hissinin  təbiəti  isə  bir  qədər  başqadır. 
Burada  sevgi  iki  insanın  bir-birinə  olan  təbii  meylinin  əsası 
olduğu  üçün  qısqanclıq  da  yaranır.  Lakin  bu  cür  qısqanclığın 
son  həddə  çatdırılması  qarşılıqlı  hörmətsizlik,  şəxsi  azadlığın 
məhdudlaşdırılması,  zülmkarlıq  və  inamsızlıq  ilə  gərək 
nəticələnməsin. 
Özü-özünə  hörmət  insanın  ləyaqət  üzərində  qurulan 
özünü  qiymətləndirilməsini  bildirən  əxlaqi  hissdir.  Fəxr 
hissində  olduğu  kimi  özünəhörmət  insanın  özündəşüurun 
ifadəsi  olaraq  onun  hərəkətlərini  istiqamətləndirir,  eyni 
zamanda  fərdi  şüur  sahəsi  olaraq  sırf  insanın  özünə  aid  edilir. 
Özünəhörmət  insana  müxtəlif  vəziyyətlərdə  çətinlikləri  fəth 
etməyə  köməklik  göstərir,  onu  öz  ləyaqətini  qorumağa  sövq 
edir.  Özünə  hörmət  bəzən  əsası  olmayan  təfəkkürə,  lovğalığa 
çevrilir,  onda  insan  tənqidi  qəbul  etmir,  öz  hərəkətlərinə 
obyektiv  qiymət  verə  bilmir  və  vəziyyətdən  çıxış  yolunu 
görmür. 
 
                                                 
1
 Мейстер Экхарт. Проповеди и рассуждения. М., 1913 
2
 Freyd Z. Bir illüziyanın gələcəyi. E.Fromm. psixoanaliz və din. 
E.Fromm.Sevmək sənəti. Bakı: 2013 

---

292 
 
  Həmrəylik  (latınca  “solidar”,  yəni  möhkəm  deməkdir) 
və  yaxud  solidarlıq  ümumi  məqsədlərin  yerinə  yetirilməsi 
işində ümumi maraqlara əsaslanan qarşılıqlı yardım və dəstək, 
əqidə və hərəkətlərinin vəhdəti deməkdir. Həmrəy olmaq tələbi 
hansısa  tarixi  dövrün  xüsusi  mərhələsində  meydana  gəlir  ki, 
bunun  əsasında  mühüm  tarixi  vəzifələr  öz  həllini  tapır. 
Həmrəyliyin bir çox növləri var, məsələn, inqilabi, sinfi, milli, 
partiya və s. Millik həmrəyliyə vətənpərvərlik hissi yaxındır. 
Təəssübkeşlik 
(cürbəcür) 
insansevərliyin, 
yəni 
humanizmin  ifadə  formalarından  biridir;  burada  bir  insan 
tərəfindən  digər  insanın  tələbatları  və  maraqlarının  qanuni 
olmasının  qəbul  edilməsi  ideyası  vurğulanır.  Can  yandıran, 
yəni  təəssübkeş  digər  insanların  hisslərini  və  fikirlərini  dərk 
edir,  onun  arzu  və  meyllərinin  reallaşmasına  köməklik 
göstərməsinə  hazır  olmasını  nümayiş  etdirir.  Bu  əxlaqi  hiss 
vasitəsilə  insanların  eqoizmi  məhdudlaşdırılır,  hər  bir  kəs 
özünü  başqasının  yerində  təsəvvür  edə  bilir.  Dini  əxlaqda  da 
təəssübkeşliyin, mərhəmətin öz “yaxının”a göstərilməsi tövsiyə 
olunur.  Bir  insan  digərinin  buraxdığı  səhvlərə  dözümlü 
olmalıdır  ki,  son  nəticə  etibarilə  axirət  günü  hamının  xilas 
olunması mümkün olsun. 
Qorxu  insanda  real  və  yaxud  uydurulmuş  təhlükə 
üzündən yaranmış qısamüddətli emosiya və yaxud sabit hissini 
bildirir.  Psixoloji  hadisə  kimi  qorxu  özünü  narahatçılıqda, 
halsızlıqda, 
panika 
vəziyyətində, 
əzabkeşlikdə, 
təəssüratlanmalarda,  həm  də  kortəbii  və  yaxud  şüurlu,  özünü 
qorumağa  istiqamətlənmiş  hərəkətlərdə  ifadə  edir.  Qorxunun 
əksi,  yəni  insan  tərəfindən  qorxu  hissinin  fəth  edilməsi 
cəsarətdir.  Qorxu  hər  ayrılıqda  götürülmüş  insanın,  həm  də 
müxtəlif  sosial  qrupların,  hətta  cəmiyyətin  psixi  durumu  kimi 
yaşana  bilər  (məsələn,  2012-ci  ilin  sonunda  gözlənilən 
dünyanın sonu qorxusu; proqnoz özünü, təbii ki, doğrultmadı). 
Təbiət hadisələri qarşısında acizliyindən, bilməzliyindən əmələ 
gələn qorxu kortəbii xarakter daşıyır.  

---

293 
 
Qorxu hissinin sosial kökləri də var: burada insan ictimai 
qüvvələr,  hadisələr  qarşısında  bəzən  aciz  olur.  Bir  çox  burjua 
filosofları  (Kyerkeqor,  Şopenhauer,  Nitsşe,  Şpengler  və  s.) 
qorxunu  insanın  təbii  vəziyyəti  olduğunu  hesab  edirdilər. 
Ekzistensializmdə  qorxu  insan  varlığının  əsil  ifadəsinin 
təzahürü  hesab  olunur;  qorxu  vasitəsilə  insanın  təbii  durumu, 
ilk  növbədə  tənhalığı,  yaşamağın  mənasızlığı  izah  olunur. 
Berqsonun  fikrincə,  qorxu  həyatın  əsasında  durur.  Kyerkeqor, 
Haydegger  və  digər  ekzistensialistlər  üçün  qorxunun  predmeti 
əslində “heçnədir”.  
İnsan  daima  hər  hansı  bir  məsələnin  həllinə  öz  üzərinə 
məsuliyyəti  götürmək  qorxusu  ilə  yaşayır.  Bu  zaman  ağıllı 
mühakimə  üçün  yer  qalmır.  Qorxu  hissi  cəmiyyətdə  insan 
davranışını  tənzimləyə  biləcək  vacib  qüvvə  və  vasitələrindən 
biridir  (cəzalandırma  qorxusu,  hakimiyyət  qorxusu  və  s.). 
Bəzən  qorxunu  əxlaqi  mənada  bir  təhrikedici  qüvvə  olduğunu 
da qeyd edirlər. Dini əxlaq insanları Allahdan, axirət günündən 
qorxmağa  dəvət  edir  ki,  bu  yolla  insanda  intizamlılıq  və 
itaətkarlıq  formalaşsın.  Cəmiyyətdə  insan  qorxuya  yox,  öz 
daxili əqidəsinə və vicdana arxalanaraq hərəkət etməlidir. 
Utanmaq 
hissi, 
utancaqlıq 
şəxsiyyətin 
əxlaqi 
özünüdərkin ifadələrindən biridir; burada insan öz hərəkətlərini, 
motivləri  və  əxlaqi  keyfiyyətlərini  tənbeh  edir.  İnsan  həmin 
hərəkətlərinin mənfiliyini ya müstəqil şəkildə özü dərk edir, ya 
da bunu ətrafdakıların təzyiqi altında edir. Utanmağın əksi fəxr 
etməkdir, bu da insanın özü-özünə olan müsbət münasibətidir.  
Vicdandan  fərqli  olaraq  utanmaq  hissi  daha  çox  xarici 
mühitlə əlaqəlidir: insan burada öz hərəkətlərini digərlərin gözü 
ilə  qiymətləndirir.  Utanmaq  hissi  şəxsiyyətin  vacib 
keyfiyyətidir. O, insanda  yalnız o zaman əmələ  gəlir ki,  insan 
özünü  artıq  kollektivdən  ayırır  (yəni  ibtidai  icma 
cəmiyyətində).  Xüsusi  mülkiyyətin  və  sinfi  bölgünün  əmələ 
gəlməsi  nəticəsində  utanmaq  hissi  təhrif  olunmuş  bir  formada 
özünü  yaşadır,  özünəməxsus  əxlaqi  əhəmiyyətini  itirir.  İnsan 

---