97
edə bilər. Ağılsız insan suda batan gəmiyə bənzəyir. Quruda
duran insan ona heç cürə köməklik edə bilməz.
Bütövlükdə Yeni dövrün əxlaqı insanı cəmiyyətdə, bəzən
yabançı bir mühitdə yaşamağı öyrədir, ona eqoizm və
ümumbəşəri qaydalar arasında əlaqənin yaradılmasında
köməklik göstərməyə çalışır.
4.2. Sen-Simon və Helvetsinin fəlsəfi - əxlaqi baxışları
Sen-Simon Klod Anri de Ruvrua (1760-1825) Fransa
mütəfəkkiri, sosioloqu və sosializm haqqında utopik ideyaların
müəlliflərindən biridir. Sen-Simon ictimai elmlər sisteminə
təbii-elmi metodları tətbiq etməklə rasional, insanlara daha çox
xeyir verə, cəmiyyətin yaradılmasına xidmət edərək,
cəmiyyətin aləti ola biləcək fəlsəfi sistem yaratmağa
çalışmışdır. XVIII əsrin rasional fəlsəfə nümayəndələri kimi o
da hesab edirdi ki, “İnsan haqqında elm” və yaxud “Sosial
fiziologiya” gərək ilk növbədə cəmiyyətdə insan ağlının rolunu
qiymətləndirməyi bacarmalıdır. Elmi, ilk növbədə fəlsəfi, dini-
əxlaqi baxışları tarixilik baxımından qiymətləndirmək lazımdır.
Sen-Simonun fikrincə, cəmiyyətin inkişafında yaradıcı
mərhələ dağıdıcı mərhələ ilə əvəz olunur ki, nəticədə yeni, daha
yüksək ictimai quruluş yaradılır. Bunun üçün həm də yeni
fəlsəfi və əxlaqi ideyaları tətbiq etmək lazımdır. Onun bəyan
etdiyi ictimai ideala doğru yol məhsuldar qüvvələrin tətbiqi
istiqamətindədir. Həmin prinsiplərə hakim siniflərin tüfeyli
həyatına son qoymaq, cəmiyyətin bütün üzvləri üçün icbari
məhsuldar əməyi tətbiq etmək, hər bir insana öz bacarıq və
qabiliyyətlərini tətbiq etmək üçün bərabər imkanlar yaratmaq,
siyasəti istehsal haqqında pozitiv elmə çevirmək, dövləti isə
insanları idarə etmək aləti kimi yox, istehsalı təşkil edən
“şeyləri idarə edən” alət kimi istifadə etmək kimi məsələlər
daxildir. Varlı siniflərin eqoist maraqlarına qarşı mübarizə aləti
vahid dövlət planı olmalıdır. Onun ali arzusu və məqsədi fəhlə
98
sinfinin azad olunması və firavan yaşaması olmuşdur. Sen-
Simonun “yeni xristianlıq” konsepsiyası dini – etik mahiyyət
daşıyır və utopik səciyyə üzərində qurulurdu. Nəzərə çarpan
müsbət tərəfləri burada aşağıdakılardır: insan tələbatlarının
ödənilməsində asketik-bərabərçi yanaşmadan imtina edilməsi,
elmin və məhsuldar qüvvələrin tam inkişafı əsasında insanın,
şəxsiyyətin bütün tələbatlarının mümkün qədər dərin və tam
ödənilməsi, hər kəsin qabiliyyətinə görə prinsipinin
reallaşdırılması və s-dir.
Mandevilin bir çox ideyalarını qəbul edib davam
etdirənlərdən biri də Fransa filosofu Klod Adrian Helvetsi
(1715-1771) olmuşdur. “Ağıl haqqında” əsərində o, əxlaqın,
mənəviyyatın əsil prinsiplərini üzə çıxarmağa çalışmışdır:
“insanlar başa düşməlidirlər ki, xoşbəxt olmaq istəyi, burada
həzzalmaya və yaxud əzablara düşar olmaq imkanları əslində
mənəvi aləmin yeganə mühərrikidir və özünü istəmək, yəni
eqoist olmaq bacarığı yeganə əsasdır ki, bunun üzərində faydalı
mənəviyyat özəyini qurmaq mümkün olmuşdur”. Helvetsi qeyd
edir ki, duyğu qabiliyyəti emosional xarakter daşıyır,
emosionallıq isə öz növbəsində məqsədyönlü, məhsuldar bir
istəkdir. İnsan üçün əhəmmiyyətli olanı elə duyğulardır,
qalanlara qarşı o, biganədir. İnsan həyatdan, yaşamasından həzz
alır. Eyni zamanda insanlar sevmək və həzzalmaq meyllərində
bərabər mövqedə olmalıdırlar.
Duyğular əslində insanda yaradıcı bir coşğunluğa səbəb
olur: “Ehtiraslar mənəvi aləmdə hər bir şeyi canlandırırlar:
onlar olmasaydı, hər bir şey ölmüş olardı”. Böyük ehtiraslar
sahibi tarixin böyük hadisəsidir. Helvetsi “Ehtirasların mənbəyi
haqqında” bölməsində mədəniyyət və siyasət sahələrində gedən
yaradıcı proseslərdən əmək sahəsinə keçir. İnsan, əmək
vasitəsilə ilkin tələbatlarını ödədikdə yeni arzuları formalaşır və
bununla “süni ehtiraslar” əmələ gətirmiş olur. Təbii insan
sivilizasiyalı şəxsə çevrilərkən öz emosional aləmini xeyli
zənginləşdirir: həzzalma və ağrı hissləri eqoizmə, eqoizm –
99
ehtiraslara, ehtiraslar isə sosial məziyyətlərə və qüsurlara
çevrilir. Duyğular insan üçün əhəmiyyətlidir, buna görə də
insana hörmət bəsləmək lazımdır. Hörmət prinsipi əslində
əxlaqi məsuliyyət, azadlığın meyyarıdır. Məhz bunun üzərində
insanın bütün imkanları və qüvvələri üzə çıxır.
Helvetsi, Hobbsun ardınca sübut etməyə çalışmışdır ki,
xeyir və şər, fəzilət və qəbahətlər haqqında mühakimələr
əslində vərdiş etdiyimiz, razılaşdırılmış qaydalardır. Bunların
obyektiv analoqu yoxdur. Təbii əxlaqi prinsiplərə cavab verə
biləcək cəmiyyət necə olmalıdır? Burada insanın eqoist
meylləri və ümumi ictimai maraqlar arasında harmoniyaya nail
olmaq lazımdır. Ümumi xeyir, ümumi fəzilət var ki, ümumi
marağı ifadə edir. İnsan təbiəti təxminən eynidir, deməli, ağıl
tərəfindən idarə olunan və təcrübəyə əsaslanan davranış
qaydaları da təxminən eyni olmalıdır. Əxlaq vərdiş
etdiyimizdir, vərdiş isə ağıl tərəfindən tənzimlənən davranışdır.
Ağıl insan üzərində təbii üstünlüyü necə qazanır? Bunun yolu
tərbiyə və qanun gücüdür. Bu üçlük, yəni əxlaq, ağıl, qanun
həm də Volterin, Didronun, Holbaxın, Russonun da
yaradıcılığında daim diqqət mərkəzində olmuşdur.
Helvetsi,
sensualist etikanın ənənələrini davam
etdirərək, ümumi, ictimai marağı eqoizm üzərinə qoymağa
çalışırdı: “Xalqın xoşbəxtliyi ya da bədbəxtliyi, görünür, yalnız
fərdlərin şəxsi maraqların ictimai maraqlarla üst-üstə
düşməsindən asılıdır”. Bu iki tərəf arasında əlaqələndirici kimi
düzgün anlaşılan, başa düşülən şəxsi maraq çıxış edir. İctimai
maraq bütün digər maraqlardan ucadır. Helvetsi dövlətin fövqəl
vəzifəsinə inanırdı. İnsanlar iki qrupa bölünür: sadə, eqoist
fərdlər və böyük şəxsiyyətlər (əsasən dövlət xadimləri) ki, şəxsi
marağın üzərində ucala bilir. O, hesab edir ki, insan haqqında
elm əslində hökümət haqqında elmdir.
Helvetsi hesab edirdi ki, əxlaqın əsasını “emosional
təəssüratlar, eqoizm, həzzalma və düzgün başa düşülən şəxsi
Dostları ilə paylaş: |