191
Anri
Berqson
(1859-1941)
– Fransa filosofu,
intuitivizmin nümayəndəsi, ilk növbədə zaman anlayışının
psixoloji izahını verməyə çalışmışdır. Eyni zamanda zamanın
mexanistik izahını tənqid edirdi. “Sürəklilik” “həyat
çoşğunluğunun”, “fövqəl şüurun” atributu olaraq, Kainatın
əsasını təşkil edir. Bunu intellekt vasitəsilə yox, yalnız birbaşa
təəssüratlanarkən, irrasional intuisiya əsasında qavramaq
mümkündür.
Berqson öz etik nəzəriyyəsini “Din və əxlaqın iki
mənbəyi” (1932) əsərində izah etməyə çalışmışdır. Berqson
insanların sosial əlaqələrini insan bədənində hüceyrələrin
qarşılıqlı əlaqəsinə uyğun izah edir: instinkt insandan birmənalı
bütövə tabe olmasını (necə ki, arı pətəyin maraqlarına tabedir)
tələb edir. Bu, təbii (“qapalı”) əxlaqdır. Onun hökmləri ehkam
mahiyyətli və simasızdır (zəruridir, çünki lazımdır); onun
mıəqsədi milləti hücuma olmasa da, müdafiəyə, özü də
müharibə şəraitində hazırlamaqdır. İki ehkam: “insan insana
allahdır”, “insan insana yağıdır” asanlıqla barışdırılə bilər:
birinci halda həmvətənlər, ikinci halda isə xarici işğalçı nəzərdə
tutulur. Zabitəlilik əslində bütün tarixi mərhələlərdə,
sivilizasiyalarda özünü göstərir, çünki onun mənbəyi insanın
bioloji təbiətidir.
Berqson
öz əxlaqi ideyalarını həm də dinin “statik”
nəzəriyyəsi ilə tamamlayır. Mənəviyyatın ali növü – “açıq”
əxlaqdır. Bunun mənbəyi – intuisiyadır. İntuisiya yalnız seçmə
“qəhrəmanlara” xas olaraq, onlara bioloji əxlaqı aşmaq, “həyat
çoşğunluğu” məkanına qoşulmaq, bütün bəşəriyyətə qarşı
mistik sevgi bəsləmək imkanını verir.
Berqsonun fikrincə, bu sevgi allahın öz yaratdığına olan
sevgi ilə üst-üstə düşür. “Açıq əxlaqa” “dinamik” din uyğun
gəlir. Yalnız dahilər, müqəddəslər və mistiklər insan nəslinin
təbii ləngliyini aradan qaldırıb ona tərəqqi yolunu göstərə
bilərlər. Digər tədqiqatçı, pravoslav filosofu Nikolay
Berdyayev (1874-1948) hesab edirdi ki, azadlıq allahdan qabaq
192
əmələ gəlmiş və ilahi “heçnə”də sığınacaq tapmışdır. Dünya
şərinə cavabdeh olan azadlıq həm də mənəvi “sonsuz
potensiya”dır. Azadlığın hesabına ruh allahdan ayrılır; təbiətdə
və tarixdə obyektivləşən (gerçəkləşən) ruh özgələşir. Fərdi
ümumidə itir, sosiallaşma hər hansı bir fərdi təkrarsızlığı məhv
edir. Burada əzabkeşlik, düşmənçilik və zorakılıq “qanunu
əxlaqı” hökm sürür. Bu qanun xeyir və şərin xarici fərqini
müəyyənləşdirir, insanları yaxşı və pis olarlara bölür, cəza
qorxusu isə fanatizmə gətirib çıxarır. Əslində burada formalizm
və riyakarlıq hökm sürür.
Allahın çağırışına insan yalnız İsa Məsih tərəfindən
bəyan edilən “fəzilət əxlaqı” (hamının xilas edilməsi,
günahların yuyulması) və “yaradıcılıq əxlaqı” əsasında cavab
verə bilər. Tarix boyu allah azadlığı və insan azadlığı arasında
sintez əmələ gəlir. Sintezin son mərhələsi axirət dünyasıdır.
Berdyayevin bu yanaşması əslində xristian təliminin
dəstəklənməsi deməkdir.
Fransız Jak Mariten (1882-1971) katolik filosofu,
neotomizmin nümayəndəsidir. Mariten müasir dünyanın,
mədəniyyət və sivilizasiyanın böhranını dinin zəyifləməsində,
inamın azalmasında görür. O, dini əxlaqın əbədi və ən
mükəmməl olduğunu elan edir, çünki bu əxlaq insanı pak edir,
onun əməllərini və düşüncələrini allaha doğru istiqamətləndirir.
Məhz dini əxlaq əsil tərəqqiyə səbəb olur. İnsanın əsil azadlığı
allahla daha sıx əlaqənin yaradılmasındadır. Bunun üçün isə o,
gərək ciddi şəkildə, dönmədən dini əxlaqın norma və
qaydalarını gözləsin. Yalnız bu yolu gözləyərkən insan əbədi
rahatlığa, fərdi ölməzliyə və allahın diqqətinə layiq görüləcək.
Mariten həm də “inteqral humanizm” ideyasının
müəllifidir.
Ingilis filosofu Corc Eduard Mur (1873-1958) etikada
intuitivizm cərəyanının banisi hesab olunur. Etikada onun adı
həm də formalizm cərəyanı ilə bağlıdır. Mur etika tarixində
əxlaq nəzəriyyələri üzərində formal-məntiqi təhlil aparmışdır.
193
Müəyyən edilmişdir ki, burada xeyir anlayışının təyin
edilməsində məntiqi halqa var: xeyir dedikdə, onun tərifi üçün
istifadə olunan anlayışlar əslində elə xeyir keyfiyyətlərini,
yaxşılığı özündə daşıyırlar (həzzalma, xoşbəxtlik, maraq,
allahın iradəsi və s.). Mur buna “naturalist səhv” deyərək belə
bir nəticəyə gəlir ki, xeyir anlayışının mahiyyətini prinsip
etibarilə açıqlamaq mümkün deyil, buna tərif vermək olmur,
xeyiri ancaq intuisiya vasitəsilə dərk etmək mümkün olur.
Bununla da etikada intuitivizm cərəyanının əsası qoyuldu.
Mur əxlaqın ictimai-tarixi təbiətini inkar edərək, bunu
maddi dünyanın qanunlarından tamamilə təcrid olunmuş
şəkildə izah edirdi. Başlıca əsəri “Etikanın əsasları”dır (1903).
Alman filosofu Nikolay Hartman (1882-1950) müasir
aksiologiyanın
nümayəndəsi
və
fenomoloji
etikanın
banilərindən biri sayılır. Onun baxışları neokantçılığın Marburq
məktəbinin, sonradan isə E.Hüsserl və M.Şelerin təsiri altında
formalaşmışdır.
O,
öz
baxışlarını
“Etika”
(1925)
əsərində
əsaslandırmışdır.
Hartmanın
fikrincə,
dəyərlər
nə
qiymətləndirilən isimlərdən, nə də ki, qiymətləndirmə
prosesindən, halından asılı deyil; onlar obyektiv xarakter
daşıyır, baxmayaraq ki, cisimlərin real xassələri deyildir.
Dəyərlər və yaxud sərvətlər həm insanın subyektiv şüurunun,
həm də maddi reallığın o tayında yerləşir. Bunlar varlığın
xüsusi sahəsinə - “ideal mahiyyətlər” səltənətinə məxsusdur.
Bura isə məkan və zamandan kənarda olduğu üçün mütləq,
əbədi və dəyişilməzdir. Müəyyən mənada burada Platonun
idealizminin təsiri hiss olunur. Dəyərlər “reallığın yaradıcı
prinsipləridir”. Əxlaqi dəyərlərin mənası ondadır ki, onlar
reallığı borcla uzlaşdırılmasını tələb edir və dəyərli olanı
qoruyub saxlayır və təsdiqləyir.
Bununla belə dəyərlər reallığa çevrilmir, varlığı
dəyişdirə bilmirlər, yəni burada hər bir borcla bağlı hərəkət
məntiqə uyğun səbəb – nəticə qanunauyğunluqlarına əsasən baş
Dostları ilə paylaş: |