200
Belə “simasız” olandan azad olmaq, mövcudluğu öz
şəxsi varlığı, özünəməxsus olanı kimi qəbul etmək üçün insan
öz mənəvi aləminin xüsusi durumunu yaratmalıdır.
Bunu da o, apriori verilən hisslər, duyumlar vasitləsilə
(qorxu, qayğı, nigarançılıq, tənhalıq hissi, vicdan çağırışı və s.)
edə bilər. Yalnız bu subyektiv sahədə insan bütün
özünəməxsusluğunu nümayiş edə bilər, əsl əxlaqlı şəxsiyyət
kimi çıxış edərək öz əməllərinə məsuliyyət daşıya bilər.
Hər bir insanın fərdi taleyi, həyatının əvvəli və sonu var.
Fani dünyaya gələn insanın gələcəyə meyli atır, çünki burada
onun üçün açılan bir çox imkanlar var və o, onları fəth etmək
istəyir. Haydegger burada pessimist bir nəticə çıxarır: insan
həyatı əslində “ölüm üçün” bir varlıq, ekzistensiyadır. Ölüm
qorxusu insana öz varlığını bütün “çılpaqlığı” ilə dərk etməyə
köməklik edir. Haydegger öz yaradıcılığının son mərhələsində
insan varlığının yox, abstrakt varlığının öyrənilməsini önə
çəkmişdir. İnsan müqəddəratı bu varlığın sirrlərinə bələd
olmaq, praktik olaraq ona tabe olmaq və qovuşmaqdan
ibarətdir. Əsas əsərləri: “Varlıq və zaman” (1927), “Metafizika
nədir?” (1927), “Humanizm haqqında məktub” (1947), “Yanlış
yollar” (1950), “Metafizikaya giriş”dir.
Yaspers Karl (1883-1969) alman ekzistensializminin
nümayəndəsidir. Fəlsəfənin mühüm vəzifələrindən birini o,
əxlaqi məsələlərin həlli hesab edirdi. Fəlsəfənın məqsədi gərək
insan və onu əhatə edən aləm haqqında biliklər sistemini
yaratmaq yox, insanı xilas etmək vasitəsini axtarıb tapmaq
olmalıdır ki, texnikanın gur inkişafı dövründə insana özü-
özünün olduğu kimi qalmağa köməklik göstərsin. İnsan təbiətin
və cəmiyyətin birgə yaratdığı adi nəticə deyil. İnsan bütöv,
özünəməxsus, təkrarsız bir varlıqdır, onun daxili mahiyyəti
azadlıqdır.
Xüsusi
“ekzistensial
vəhy”
nəticəsində,
“həmsərhəd” tənqidi vəziyyətdə insandan bütün qüvvələrinin
səfərbər olunması tələb olunur. Məhz belə anlarda insan
gündəlik problemlərdən azad olunur və öz daxili aləminə
201
müdaxilə edir. Bu daxili aləmlə bağlı azadlığın əhəmiyyəti və
mənası var.
İstənilən halda insan gərək öz əqidəsindən dönməsin,
səmimi olsun, öz əhvalına, təəssüratlarına, meyllərinə sadiq
qalsın. Yaspersə görə əxlaqi seçim “naməlum sahəyə sıçrayış”
kimi baş verir. Ona görə də insan davranışı gərək ümumi əxlaq
prinsipləri baxımından qiymətləndirilməsin. Öz əməllərinə görə
o yalnız özü-özünün qarşısında cavabdehdir və daxili
təcrübəsində bütün mənəvi dəyərlərin yaradıcısı kimi çıxış edir.
Etik relyativizmdən uzaqlaşmaq məqsədilə K.Yaspers
kommunikasiya və transsendensiya anlayışlarını irəli sürür.
Kommunikasiya zamanı fərdlər arasında abstrakt emosional-
mənəvi ünsiyyət əmələ gəlir.
Nəticədə İnsan “Mən”-i digərlərində inikas olaraq özü-
özlüyünə qayıdır. Şəxsiyyət, həm də ilahi mütləqə nisbətdə
özü-özünü təsdiq edir (transsendensiya): Yalnız həmin
transsendensiya müqabilində insan varlığı (ekzistensiyası)
mümkündür. İnsan mütləqə müraciət etsə də, onu dərk edə
bilməz (bunu yalnız seçmə adamlar edə bilər). Qalanların
qismətinə simasız həyat sürmək qalır. Əsas əsərlər: “Dövrün
mənəvi durumu” (1931), “Fəlsəfə” (1931), “Zəka və
mövcudluq”
(1935),
“Mövcudluq
fəlsəfəsi”
(1938),
“Günahkarlıq problemi” (1946), “Fəlsəfəyə giriş” (1950).
Şveytser Albert (1875-1965) həyat fəlsəfəsinə yaxın bir
mövqedə olan teoloq, həkim və musiqiçi olaraq, “həyatın
səcdəsi” prinsipini irəli sürmüşdür. Bu əxlaqi prinsip
yaşamağın əsas qanunu və şərtidir. “Həyatın səcdəsi” prinsipi
həm bəşəriyyətin mənən yeniləşməsi, həm də universal kosmik
normaların yaradılması üçün bir əsas olmalıdır. A.Şveytser
sərbəst və mənəvi cəhətdən yetkin şəxsiyyət ideyasını müdafiə
edirdi. Bununla da o, konkret-fərdi olanın üzərində ümuminin
hökmranlığına qarşı çıxış edirdi. Şveyster həyatın iki prinsipini
ekzistensializm mövqeyindən qarşı-qarşıya qoyurdu: 1. iradə
(insanın azad və əxlaqlı mahiyyətini ifadə edir); 2. bilik (anlam,
202
bunun əsasında xarici zərurətə tabe olma durur). Onun fikrincə,
dünyanın dərki, başa düşülməsi sivilizasiyanın mənəvi iflasını
bildirən skeptisizm ilə nəticələnir. Mədəniyyət və sivilizasiyanı
qarşı-qarşıya qoyan Şveyster “texnoloji dövranı” və “xarici
tərəqqini” tənqid atəşinə tuturdu. Etika mədəniyyətlə üzvi
vəhdət təşkil etməlidir. Mədəni inkişafin səviyyəsi meyarı
cəmiyyətin əldə etdiyi humanizm dərəcəsi ilə ölçülür. Elə bir
nəzəriyyəni, dünyagörüşünü yaratmaq lazımdır ki, nəticədə
insan şəxsiyyəti dirçəlsin və öz yaradıcı fəallığını bərqərar
etsin.
Müstəqil iş
Suallar
1. XX əsrin etik nəzəriyyələri (özünüreallaşdırma etikası,
neopozitivizmin
əxlaqi
nəzəriyyəsi,
neoprotestantizm,
neotomizm, praqmatizm, pessimizm, intuitivizm, irrasionalizm,
kosmik teologiya etikası)
2. E.Dürkheym, E.Hartman, N.Hartman və b. etik
baxışları.
3. A.Berqsonun etikası. J.Mariten. Q.Marsel.
4. Ekzistensializm etikası (M.Haydegger, K.Yaspers,
J.P.Sartr, A.Kamü).
5. Emosional etikasının neopozitivist nəzəriyyələri.
Praqmatizmdə etika (Ceyms, Dyui və b.).
6. A.Şvetserin bioetika ideyaları
Tapşırıqlar
M.ROKİÇİN “DƏYƏRLƏR ORİYENTASİYASI”
METODİKASI
Dəyərlər
oriyentasiyası
sistemi
şəxsiyyətin
istiqamətlənməsinin məzmununu ifadə edir və onun dünyaya
Dostları ilə paylaş: |