207
II BÖLMƏ. MÜASİR ETİKA PROBLEMLƏRİ
Mövzu 7. Etikanın predmeti və cəmiyyətin mənəvi
həyatının əxlaqi əsasları
Etika əxlaqi normalar sistemi, əxlaqi davranış və
vərdişlər, əxlaqi münasibətlər haqqında elmdir. Əxlaqi
münasibətlərin başlıca elementləri insanların əxlaqi hərəkət və
davranışları, əxlaqi şüur və əxlaqi hisslər, əxlaqi məqsədlər və
əxlaqi ideyalardır.
7.1.
Etika nədir?
Etika (yunanca ethika – ethos – “adət” sözündən yaranan
termindir) əxlaqı öyrənən fəlsəfi elmdir. Etika fəlsəfənin ən
qədim tərkib hissəsi olan nəzəri fənlərdən biridir. İlk dəfə
mənəviyyat haqqında təlimi “etika” adı ilə Arsitotel adlandırıb.
Adi əxlaqi şüurdan fərqli olaraq etika cəmiyyətin mənəvi-nəzəri
fəaliyyətinin məhsuludur. Etikanın vəzifəsi insana praktik
olaraq mənəvi məsələlərin həllində köməklik göstərmək idi
(necə hərəkət etməli, xeyir nədir? şər nədir? və s.). Bu
səbəbdən
görə də hələ qədim dövrlərdən etikaya həm də “praktik fəlsəfə”
deyirdilər.
Etika, humanitar fənlərdən biri olaraq, borc, xeyir və şər,
eləcə də digər kateqoriyaları ideal şəklində, davranışın əxlaqi
prinsiplərini və normalarını, insanın müqəddəratı haqqında
təlimi, həyatın mənasını təhlil edir.
Etikada iki qrup problem fərqləndirilir:
1. insan necə hərəkət etməlidir (normativ etika);
2. əxlaqın mənşəyi və mahiyyəti ilə bağlı olan nəzəri
məsələlər (nəzəri etika).
Əxlaqi prinsiplər insanın sosial praktikası nəticəsində
əmələ gəlir. Burada insan nəsillərinin təcrübəsi ümumiləşdirilir.
208
Etika formalaşan prinsipləri nəzəri səviyyədə təhlil edir və
ümumiləşdirir. Etika vasitəsilə elmi cəhətdən əxlaqi prinsiplər
əsaslandırılır və nəzəriyyə şəklinə salınır. Etika predmetinin
əsasını təkil edir:
1.xüsusi sosial hadisə və ictimai şüur forması olan
əxlaqın təbiəti haqqında təlim;
2.cəmiyyətin həyatında əxlaqın rolu;
3.mənəvi təsəvvürlərin inkişaf qanunları, burada insanın
maddi həyat şəraitinin inikasının xüsusiyyətləri nəzərdə
tutulub.
Burada bir sıra daha konkret məsələlər də öyrənilir:
1.mənəvi
fəaliyyətin təbiəti;
2.əxlaqi
münasibətlər;
3. əxlaqi şüur.
Əxlaqi münasibətlərin, şüurun və fəaliyyətin əsas
elementləri
etik kateqoriyalarda əks olunur. Əxlaqi şüur
strukturunun öyrənilməsi xüsusi bir sahəni təşkil edir (
əxlaqi
dilin məntiqi). Bundan başqa, əxlaqi dəyərlər problemi də təhlil
olunur (
aksiologiya). Etika həm də müxtəlif cəmiyyətlərdə
əxlaq məsələlərin konkret-sosioloji tədqiqatlarını aparır
(
deskriptiv etika). Etikanın vəzifələrindən biri də
etik təlimlər
tarixinin təhlil etməsidir. Məlumdur ki, bu tarix olduqca
ziddiyyətli və zəngindir.
Əxlaqi təsəvvürlər obyektiv xarakter daşıyırmı? Bunlar
həqiqətdə mövcuddurlarmı? Bu suallara cavab vermək üçün
etika tarixini nəzərdən keçirmək lazımdır. Əksər tədqiqatçılar
bu suallara müsbət cavab verirlər. Bunula belə əxlaqi şüurun
inikas etdiyi reallıq müxtəlif şəkildə qiymətləndirirdi. Burada
mənəvi dəyərlərin mənbəyi dedikdə nəyi nəzərdə tutmaq
məsələsi də əhəmiyyətli idi. Bəzən əxlaqda idrakın mənbəyi
ilahi iradə və yaxud zəka, bəzən ədalətliliyin əbədi prinsipləri,
bəzən də dünyanın mənəvi qanunları və yaxud insanın
tarixilikdən uzaq “təbiəti” olmuşdur.
209
Həmin bu nəzəriyyələr bir-biri ilə ziddiyyətdə olan
əxlaqi mövqelərin yaranmasını heç də izah edə bilmirdi. Digər
yanaşma subyektiv – idealist xarakter daşıyırdı: belə fikir irəli
sürülürdü ki, əxlaqi təsəvvürlər obyektiv olanı özündə əks
etdirmir, mənəviyyat yalnız hər hansı bir özbaşnalığın ifadəsi
olaraq
müəyyən meylləri, seçimləri bildirir.
Müasir əxlaq nəzəriyyəsində əxlaqi naturalizm cərəyanı
nümayəndələri hesab edirlər ki, əxlaqi prinsipləri elmin köməyi
ilə əsaslandırmaq olar. İntuitivizm təmsilçiləri isə hesab edirlər
ki, əxlaqi birliklər unikal xarakter daşıyır və elmi metodlarda
dərk edilə bilməzlər. Neopozitivistlər isə əxlaqi təsəvvürlərdə
biliyin, həqiqətin olmasını tam inkar edirlər.
Nəzərə almaq lazımdır ki, əxlaq sosial hadisə olduğu
üçün onun kökləri cəmiyyətdədir. Əxlaq tarixi xarakter daşıyır,
tarixi zərurət və təsadüf baxımından qiymətləndirilməlidir.
Əxlaqi təsəvvürlərin formalaşmasında həm kortəbiilik, həm də
zəruri inkişaf meylləri var.
Etika haqqında təsəvvürlərin tarixi mərhələləri və
təkamülü müxtəlif şəkildə təsvir edilirdi:
1.
Əxlaq vahid ümumikosmik, borc anlayışı üzərində
qurulan prinsipdir.
2.
Əxlaq mədəni hadisə olaraq insanlararası ictimai
münasibətləri bildirir. Bu zaman o, həm insanın ictimai
(fövqəltəbii), həm də dəyişkən, özü-özünü yaradan ikinci
təbiətdir.
3.
Əxlaq şəxsiyyəti digər insanlarla harmonik münasibətləri
yaratmaq, birgə yaşamaq qabiliyyətinə malik olan varlıq kimi
səciyyələndirir. Burada əxlaq ictimai varlıq olan insanın
kamilliyini ifadə edən fəzilətlər məcmusudur.
4.
Əxlaq insanın daxili borcunun xüsusi, ali mərhələsidir.
Bunun məzmunu real həyat tərzi, real motivlər və dəyərlərə
münasibətdir. Əxlaqı bu mənada dəyərlər dəyəri, motivlər
motivi adlandırmaq olar.