246
daha sonra - feodal münasibətləri şəraitində bütöv ictimai
orqanizmin, bütöv xalqın ruhunun formalaşması üçün belə
proses müsbət rol oynayırdı. Dinin əsas qüsuru - insan və
dünyanın, insan və insanın qarşılıqlı münasibətlərin
qiymətləndirilməsində ehkamçılıq mövqedən çıxış etməsidir.
Nəticədə dini ideyalar cəhalət və irticanın mənbəyinə, bu
ideyaların təbliğatçıları fanatizm və cəhalətin rəmzlərinə
çevrilir.
Islam dini azərbaycanlıların mənəvi və sosial həyatında
mühüm rol oynayır; biz, bir müsəlman olaraq, digər din
nümayəndələrinə qarşı tolerantlıyıq; islamçılıq ideyaların
ümumbəşəri və sinfı məzmunu var. Digər dinlərdə olduğu kimi,
islamda da dini ideologiya və praktika müəyyən mənada
ziddiyyətlidir. Bütün bunlar müxtəlif təriqətlərin yaranmasına
və yaşamasına səbəb olub. Insanların şüurunda dinə müsbət
münasibət formalaşıb.
Müsəlman olmaq ancaq müəyyən dini ibadətlərə riayət
etmək yox, həm də, yeri gələndə, bir xalqın, bir etnosun
nümayəndəsi olduğunu düşünmək, hansısa ümumbəşəri
normalara zidd olan hərəkətin qarşısını almaq deməkdir.
«Müsəlmançılıq» -borclu qalmamaq, yaxşılığa yaxşılıq etmək,
fayda götürmək deməkdir. Bir çox mənəvi keyfiyyətlərin
mövcud olması (həm qadınların, həm kişilərin davranışına xas
olan təmkinlik, ləyaqət, ciddilik, böyüklərə ehtiram) şəriətin
ciddi qaydalarına əsrlər boyu əməl edilməsi ilə bağlıdır.
Müəyyən
mənada
bu
keyfiyyətlər
həm
də
icma
münasibətlərinin, evcanlılığın, əcdadlara, nəslə hörmətin olması
ilə bağlıdır. Yadellilərə, əcnəbilərə qarşı hiddət və ya aqressiya
о zaman yaranır ki, bilavasitə etnik rahatlığa (dilə, əraziyə,
inama, ənənələrə) qarşı təhlükə yaransın.
Etnik təfəkkürdə hələ də çoxuşaqlılıq, erkən kəbinkəsmə
ənənəsi yaşayır. Bunım əsasında sosial-iqtisadi amillər durur
(əməyin xarakteri, aqlomerasiya tipi, üstəlik tez-tez baş verən
müharibələr, basqınlar, xəstəliklər və digər səbəblər). Tarixi
247
yaddaşda spirtli içkilərə mənfi münasibət də var; islamın
burada müstəsna rolunu qeyd etmək lazımdır; təəssüflər olsun
ki, xalqların həyat tərzi yaxşılaşdıqca, bir çox mənəvi ideallar, о
cümlədən qeyd olunan stereotip də itir.
Etnik təfəkkürdə «vasıtəçi» rolunu oynayan, ən
mürəkkəb işarələr sistemindən biri olan dilin rolu çox
böyükdür. Həm şifahi, həm yazılı formalarında dil, insanın özü-
özünə və dünyaya olan münasibətinə hiss edilmədən təsir
göstərir. Bir çox dillərdən, ləhçələrdən əmələ gəlmiş məlahətli,
melodik, anlaşıqlı fonetik struktura malik olan Azərbaycan dili
tezliklə poeziya, fəlsəfə və millətlərarası ünsiyyətin dilınə
çevrildi. Məlumdur ki, dünyaya göz açan körpə islənilən dili
öyrənə bilir; onun imkanları bu mənada tükənməzdir. Lakin, bir
dili öyrəndikdən sonra təfəkkürdə sanki «buxov» yaranır: başqa
dilləri öyrənmək imkanları məhdudlaşır. Məs., yapon dilinin
strukturu, məntiqi-obrazlı aparatı, yaponiyalılar tərəfindən
Avropa dillərin öyrənilməsi üçün bir əngələ çevrilir.
Azərbaycan dilinin bu mənada üslünlükləri çoxdur: əcnəbi
dilləri biz böyük asanlıqla mənimsəyirik.
Sözün mənası və mahiyyəti ilə bağlı olan obrazlar,
assosiasiyalar insan şüurunda uzun müddət yaşayır.
Azərbaycanlıların
yaşadıqları
ərazidə
dil
proseslərin
təkamülünü - tarixi şüurun təkamülü ilə üst-üstə düşüb və
əsrlərlə davam edib.
Türk, Ərəb, Iran, Slavyan, Qərbi Avropa dilləri -
Azərbaycan dilinə müxtəlif dövrlərdə təsir edib. Qeyd edilən
hər bir dil qrupu insanların dünyagörüşünə mühüm təsir
göstərib və göstərməkdədir.
Öz dilini itirən azərbaycanlı özünəməxsusluğunun bir
çox elementlərini itirir; o, dünyanın poetikcəsinə təsvir edə
bilmir, öz musiqisinə, tarixinə, şifahi xalq ədəbiyyatına,
məişətin adət və ənənələrinə biganədir. O, bədii ədəbiyyatın
obrazlarını və ideyalarını mənimsəyə bilmir, etnik düşüncə
tərzinin mahiyyətini başa düşmür. Dilin ölümü xalqın tarixi
248
özünüdərkinin ölümünə bərabərdir. Bu problemin düzgün həlli
etnik dilin dövlət səviyyəsində dirçəldilməsi və istifadəsi
siyasətindədir.
Şübhəsiz, qeyd olunan amillər azərbaycanlıların etnik
şüurunda baş verən proseslərin açıqlanması üçün kifayət deyil.
Kütləvi şüur səviyyəsində, bütün nəsillərdə tarixi həqiqətlərin
qavranılması prosesi gedir (mənim mənşəyim, mənim
mədəniyyətim, mənim dilim və s.). Təəssüf olsun ki,
azərbaycanlılarda öz tarixi keçmişi (həm uzaq, həm də ki, yaxın
olanı), öz adət-ənənələri haqqında çox məhdud təsəvvürlər var.
Bədii təxəyyül, bədii yaradıcılıq vasitəsilə də əxlaqi
dəyərlərin mahiyyəti açıqlanır, insan şüuruna, davranışına
təsirliliyi artır. Gəlin misallara müraciət edək. Ələsgər
Ziyatayın tərcüməsində görkəmli Qazax şairi Kalijan
Bekxojinin “Afaqnamə” əsərindən bir parçanı gətirək: Burada
böyük Nizami öz oğluna nəsihət verir:
Çeşmədi elm-içdikcə iç! Budur sənə vəsiyyətim.
Nə sənəti seçirsən seç: tapdanmasın heysiyyətin.
Boş-boşuna oturmaqdan hər peşənin adı xoşdur;
Cənnətdəki bekarlıqdan, cəhənnəmin odu xoşdur.
Şimşək kimi bircə kərə xoşdur yanıb parlayasan,
Nəinki boş-bica yerə şam tək yanıb his yayasan
1
.
Burada zəhmətkeşlik, ləyaqət, vicdanlılıq, namus,
şücayət kimi yüksək əxlaqi dəyərlər alqışlanır.
Nəhayət, müasir psixoloji tədqiqatlarda etik ideyaların
təhlili xüsusiyyətlərinə müraciət edək. Bunun üçün bir neçə
metodikanın burada əxlaqi dəyərləri, istiqamətlənmələri, hisslər
və emosiyaları necə öyrəndiyini izləyək. Belə bir, çoxdan
aprobasiyadan keçmiş Şubertin riskə hazirliq dərəcəsinin
diaqnostik metodikası var
2
. Bu metodikadan özünüz də istifadə
edə bilərsiniz.
1
Afaqnamə. B.: “MBM”, 2011. 318 s., s.79-80
2
Psixodiaqnostika. Metodlar və metodikalar. B.: 2014
Dostları ilə paylaş: |