Мцндярижат

İnsan–Dünya, İnsan–Təbiət, İnsan–Cəmiyyət prob­lem­lərini ən ümumi şəkildə qoymur. Lakin bununla belə bədii ədəbiyyat üçün mü­əyyən ümumiləş­dirmə (tipikləşdirmə) səciyyəvidir. Burada Aristotelin poe­zi­ya haqqında məşhur fikrini xatırlamamaq mümkün deyil“. ...Poeziya tarix­dən daha fəlsəfi və daha ciddidir: poeziya daha çox ümumidən, tarix xüsusidən bəhs edir.”¹

Lakin bədii ədəbiyyat, poeziya nümunələri ümumilik də­rəcəsinə görə müxtəlifdir. Bədii əsər tarixdə olduğu kimi konkret bir hadisənin təfərrüatını, spesifikasını, tək­rarlan­maz­lığını, unikallığını də əks etdirə bilər. Daha doğru­su, bədii əsər bunsuz mümkün deyil. Zira o, əslində yal­nız təkcəni və ya yalnız ümu­mini deyil, təkcə, xüsusi və ümuminin vəhdətini əks etdi­rir. Dəqiq ünvanlı tə­biət gu­şələrinin, konkret tarixi hadisələrin və ayrı-ayrı şəx­siyyətlərin bədii tə­rən­nümünə həsr olunmuş əsərlər çox vaxt məhz fərdilikdən, təkrarlan­maz­lıq­dan, özünəməxsusluq­dan çıxış edir ki, bu da həmin əsərləri məhz tarixlə ya­xın­laşdırır. Məsələn, Ho­merin poema­la­rı, “Dədə Qor­qud”, “Manas” və s. bəl­kə də bədii nümunə olmaqdan da­ha çox ta­rixi informasiya mən­bəyi ki­mi, həmin dövrün adət-ənənələri, hə­yat tərzi, tə­fəkkür üslubu və dil xüsu­siyyət­ləri haq­qın­da heç bir tarix kitabından ala bilməyə­cəyimiz dərə­cə­də məlumat ve­rən mə­də­ni-mənəvi irs kimi qiymətli­dir. Beləliklə, bəzi epos­lar, tarixi poema və ro­man­lar ic­timai həyatın müəyyən bir dövrünü daha dol­ğun əks etdir­məklə tarixi abi­­dəyə çevrilir. Digər tə­rəfdən, bədii for­mada yazılmış fəl­səfi əsərlər də bədii əsər kimi deyil, məhz fəlsəfi ba­xım­dan maraq doğurur. Mə­sələn, Luk­­retsi Ka­rın “Şeylərin təbiəti haq­qın­da” poeması, Şeyx Mahmud Şə­büs­tərinin “Gülşəni-raz” məsnə­visi...

Ədəbiyyat adı altında elə müx­tə­lif əsərlər palitrası əhatə olu­nur ki, bu­ra­da ifrat konkretlik və təsvirçilik­dən ifrat ümumi­ləş­dir­mə və mücərrədliyə qədər hər cür əsər tap­maq mümkündür. Bəli, poeziya tarixə nisbətən ümumi, fəl­sə­fə­yə nisbətən xüsusidir. Bu iki qütb arasındakı ge­niş sahədə isə ümu­mi­lik də­rə­cə­sinə görə bir-birindən ciddi surətdə fərqlənən müxtəlif əsərlər yerləşir. Onla­rın bir qismi tarixə, digər qismi isə fəlsə­fə­yə yaxındır. İfrat hallar yuxarıda dediyimiz kimi nəzmlə yazılmış ta­rix və nəzmlə yazıl­mış fəlsəfədir. Bunla­rın heç biri əs­lində poeziya deyil. Bun­ların heç biri elm də deyil. İstər elm, istərsə də bədii ədəbiyyat və in­cə­sənət tarixdən fəl­səfəyə, hadi­sələr dün­yasından mahiy­yət­lər dünyasına gedən yolun müxtəlif məntəqə­ləri­dir. Daha doğ­rusu, söhbət eyni başlan­ğıc­dan eyni sonluğa, nəticəyə aparan iki müx­təlif yoldan gedir. Bu yol­ların birini məntiq, digərini hiss şö­ləsi işıq­lan­dırır, bi­rində anla­yışlar, digə­rin­də his­si obrazlar bə­lədçidir.

Bəzən bədii əsərlər sin­kretik xa­rak­ter daşıyır və əsərin əsas qayəsi­nin, fəlsəfi konsep­si­yanın açı­lışına apa­ran bu iki yolun birindən o birinə mü­vəq­qəti ke­çidlər edilir. Məsələn, Ni­za­mi­nin poe­maları belə sinkretik­lik baxı­mından səciyyəvidir. Nəzm­lə ya­zıl­mış elmi ricətlər ümumi struk­tu­ra daxil olur. Müəllif ümu­mi fəlsəfi kon­­sep­siyanın açı­lışına gedən yol­la­rın hər iki­sini işıq­lan­dırmağa ça­lı­şır. “Xos­rov və Şi­rin”­də insani mə­həbbə­tin ümum­dünya cazi­bə­si kon­tekstin­də şərh olunması mə­nə­vi və maddi dün­yanın vahid qa­nunlara tabe olma­sı, dünya­nın vəhdəti və ahəng­dar­lığı, daxili tamlığı ideyasını ifadə edir. Be­ləliklə, sufi fəlsəfəsinin mü­hüm mə­qam­larından biri olan vəh­dəti-vücud təlimi, təbiət qanun­ları ilə mə­nə­viyyat qa­nun­­larının eyniyyəti ideyası Nizami yaradı­cılığında həm elm, həm poeziya və həm də fəlsəfi fikir vasitəsilə ifadə olu­nur. Nizaminin poemala­rın­da ümumi fəlsəfi qayənin açılışına xid­mət edən bədii təhkiyədən bir sıra kənaraçıxmalar, elmi şərhlər və bilavasitə fəl­səfi ricətlər vardır ki, bunlar mülki tarix, elm tarixi və fəlsəfə tarixi baxımın­dan maraq doğurur və ilk ba­xışda ümumi kontekstdən kənara çı­xır. Lakin diqqətlə ya­naşıldıqda bu ricətlər təh­kiyə ilə, süjetlə bi­la­va­sitə bağlı olmasa da, məhz ümumi fəlsəfi kon­tekstə uyğundur və bu baxımdan, əsərin daxili ahəngi və bü­töv­lüyü pozulmur. Nizami əsərlərinin belə sinkretik, çoxmərtəbəli quruluşu bu poemaları müxtəlif tədqiqat sahələrinin obyektinə çe­virir. Alim və mütə­fəkkir Nizaminin elmi və fəlsəfi fi­kirlərini bilavasitə ifadə edən nisbi müstəqil parçalar, beytlər elm tarixçiləri və filosoflar tərəfindən tədqiq olun­maq­dadır. Bu baxımdan, pro­fes­sor Camal Mustafa­ye­vin tədqi­qatları xüsusi diqqətə layiq­dir. Nizami poe­ziyasının mürəkkəb, sinkretik tərkibi alim Nizaminin, ta­rixçi Ni­zaminin, filosof Nizaminin və nəhayət, şair Nizaminin ayrı-ayrılıqda, hər bir sahənin öz tədqiqatçısı tərəfindən öyrənil­mə­sinə imkan verir. Lakin Nizami əsərlərinin bir spesifik cəhəti də var­dır ki, burada bədii ideya özü fəl­səfi ümumiləşmə səviyyəsinə qaldırılır, yəni bədiiliklə fəlsəfəlik vəhdət halında olduğundan təkcə filosof Niza­minin deyil, şair Nizaminin də filosoflar tərəfin­dən öyrənilməsinə ehtiyac yaranır.

Bu gün sintetik təfəkkür ancaq tarix, poeziya, elm və fəlsəfə üçün deyil, ədəbi tənqid və publisistika üçün də zəruridir.

Ədəbi tənqid bədii ədəbiyyatı izləməklə məhdudlaşmırsa, onun önündə get­mək, ona yol göstərmək istəyirsə, onda gərək yal­nız ədəbiyyatdan deyil, so­sial-mənəvi gerçəkliyin məntiqi təhli­lin­dən, elmi-fəlsəfi fikirdən də bəhrələnsin.

Müasir dövrdə sintetik təfəkkürün ədəbi tənqiddə tə­zahürü özünü tənqidin sintetik funksiyasında: obrazlı tə­fəkkürlə məntiqi təfəkkürü üzvi surətdə birləşdirmək im­kanında tapmalıdır.

Lakin təəssüf ki, bu gün ədəbi tənqid sintetik təfək­kürə, fəl­sə­fi təhlilə deyil, publisistikaya meyl edir və ya publisistik düşüncə tərəfindən sadəcə sıxışdırılıb aradan çıxarılır.

Müstəqillik dövründə gerçəkliyin, ictimai həyatın bi­lavasitə inikası üçün şə­ra­it yarandığından publisistika sürətlə inkişaf etməkdədir. Lakin bu inkişaf əsasən ek­s­tensiv xarakter daşıyır. O qə­dər “bakirə” mövzular var ki, publisistika mövzu mey­danında at səyirdir. Lakin tez-tez atdan düşüb atlanır və ya bir yerdə fır­lan­dı­ğın­dan heç bir sahədə dərinə nüfuz edə bilmir, mahiyyətləri aça bilmir. Ona görə də müasir publisistika çoxlu problemlərə toxunsa da, əsasən təsvirçi səciyyə da­şıyır.

Yığılıb qalmış sosial, ekoloji, demoqrafik, mənəvi problem­lə­rin əsil ciddi bədii həllini vermək xüsusi sə­nətkarlıq axtarışları tə­ləb etdiyi kimi, onların elmi təhlili də o saat konkret nəticələrə gə­tir­mir. Lakin ədəbi prosesin istiqaməti elədir ki, müasir dövr üçün sə­ciyyəvi olan təsvirçilik meyli ciddi bədii və elmi axtarışlar müs­tə­vi­sinə keçdikdə ədəbi tənqid də sintetik təfəkkür sə­viyyəsinə yük­səl­mək imkanı əldə edəcəkdir.

* * *
Fəlsəfə elmlə müqayisədə milliliyi, sənətlə müqayisədə ümum­­­­­­­­bəşəriliyi ilə fərqlənir.

Milli fəlsəfi fikir dövlətçiliyin təməl daşlarından biridir. Özü­nü dərk etməyən xalqın Vətən idealı ola bilməz.

Torpaq, ərazi o zaman vətənə çevrilir ki, o milli ideyanın da­şı­yıcısı olsun.

Empirik bilik və ibtidai duyğu səviyyəsindəki vətəndaşlıq və vətən sevgisi dayanıqlı ola bilməz. İnsan xarici ölkələrə səfər edər­kən şüurlu olaraq və ya təhtəlşüur səviyyəsində öz yetişdiyi mühit­lə, artıq içində olanlarla yeni gördükləri arasında müqayisə­lər apa­rır. Müqayisə apara bilmək, özünü məhz öz ölkəsi timsa­lın­da fərq­lən­dirə bilmək üçün, heç şübhəsiz, əvvəlcə milli Məni, Vətə­ni həm duyğu, həm də təfəkkür səviyyəsində tanımaq tələb olunur. Özün­dən (öz ölkəsindən) ayrılmaq, başqa diyar, başqa ölkə ilə ta­nış­lıq duyğu səviyyəsində bir nisgil, vətən həsrəti yaradırsa, tə­fək­kür sə­viyyəsində özünə kənardan baxmaq şansı verməklə özünü­dərk üçün obyektiv şərait yaratmış olur.

Əks halda doğma və yadı fərqləndirmək, sənə məxsus olanı başqalarına məxsus olandan ayırmaq mümkün olmaz. Təəssüf ki, əksər adamlar özünü (öz milli varlığını) ya heç fərqləndirə bilmir, ya da ancaq duyğu səviyyəsində fərqləndirir. Öz ölkəsi üçün darı­xır, vətənini sevir, lakin bunun səbəbini dərk etmir. Öz vətəni, öz xal­qı üçün nə isə etmək istəyir, lakin məhz nə etməli olduğunu bil­mir. Əlbəttə, kimə isə elə gəlir ki, bilir; lakin bilmədiyini dərk et­mək bildiyini zənn etməkdən yaxşıdır. Çünki müxtəlif adamların ayrı-ayrılıqda, öz ağlı ilə, öz vətən modeli əsasında gördüyü işlər, va­hid bir istiqamətə yönəlməyərək, bir-birinin üzərinə toplanmaq əvəzinə, çox vaxt bir-birinə qarşı dayanır.

Dərk olunmuş vətənpərvərlik, təbii ki, daha dayanıqlı və daha faydalı olur. Vətəni, xalqı, milləti sevərəkdən və bəzən hətta məhz sevdiyinə görə ona zi­yan da vurmaq mümkündür. Vətənin, millətin nə ilə fərqləndiyini bil­mə­dik­də, onun ra­sional simasını görmədikdə, onun mənafeyini dərk etmədikdə, sa­də­cə sevgi notları üzərindəki fəaliyyətin fayda gətirmək şansı ziyan gətirmək şansına bərabər olur.

Vətənə şüurlu sevgi, milli özünüdərk və fərdi fəaliyyətlərin bu kontekstə sa­lınması tələbi hər bir adamın üzərinə ağır yük qo­yur. Və bunu hər bir adam­dan tələb etmək də düzgün deyil. Yəni, hər bir adam əvvəlcə filosof olub sonra fəa­liy­yət göstərə bilməz. Mil­lətin, vətənin elmi-fəlsəfi özünüdərk konsepsiyası bü­tün mil­lət­lər deyil, milli intellektin səfərbər olunması sayəsində, mil­li filosof­lar, icti­mai-siyasi liderlər tərəfindən işlənib hazırlan­ma­lı və geniş küt­lələrin sərəncamına ve­rilməlidir. Lakin elmi-fəlsəfi dil­də yox, elmi-kütləvi, fəlsəfi-publisistik, poetik dil­də, bədii ob­raz­lar vasitə­si­lə, ədəbiyyatın, sənətin, kütləvi informasiya vasi­tə­lə­ri­nin bütün müm­kün imkanlarından istifadə etməklə!

Milli ideologiyaya söykənməyən, vahid konsepsiyaya əsas­lan­ma­yan kor­tə­bii fəaliyyətlər, hətta sevgidən və millətçilik hisslə­rin­dən doğsa da son nə­ti­cə­də ancaq ziyan gətirə bilər. Deyilənlər bədii ədəbiyyat və sənət sahələrindəki fə­aliyyətə, habelə kütləvi in­for­ma­siya vasitələrinin, KİV-in fəaliyyətinə də aiddir.

Biz bununla heç də insanları fəaliyyətsizliyə, milli duyğula­rın, vətənpərvərlik his­sinin təsiri ilə atılan addımların məhdudlaş­dı­rıl­masına səsləmirik. Lakin əvvəlcə ölç­mək lazımdır. Əvvəlcə dü­şü­nül­müş bir konsepsiya lazımdır. Əvvəlcə milli ideo­lo­giya la­zım­dır. Və bu milli ideologiyanın da əsasında milli fəlsəfi fikir dayan­ma­lıdır.

Lakin həyat dayanıb gözləmir. İctimai proseslər hansı isə is­ti­qamətlərdə baş alıb gedir və baş-başa gəlir. Eyni sevgidən doğan müxtəlif hərəkətlər qarşılaşaraq bir-birinin təsirini heçə endirir.

Vahid milli ideyanın təsir sahəsinə düşüb istiqamətləndirilə bil­məyən, bir-biririni tamamlaya bilməyən, bir növ kortəbii pro­ses­lərə çevrilən fəaliyyət aktları özümüzün də xəbərimiz olmadan, qlo­bal miqyas kəsb etmiş başqa milli ideyaların ilk növbədə qlo­bal­­laşma qaydalarının təsir dairələrinə düşərək lokal güc mər­kəzləri yaradır.

Milli-mənəvi dəyərlərin, əxlaqın, adət-ənənələrin yeni nəslə çatdırılması, davam etdirilməsi üçün mədəni abidələrin, bədii ədəbiyyatın, milli fəlsəfi fikrin ro­lu böyükdür. Lakin milli ruhu qorumaq, inkişaf etdirmək və yeni nəsillərə çat­dırmaq üçün ən yax­­şı mühit milli dövlətçilik şəraitində yaranır. Milli dövlət an­caq əra­zinin, maddi sərvətlərin deyil, həm də milli-mənəvi dəyərlərin qo­run­ma­sına xidmət edir. Və bu zaman milli ruh həyat tərzinə çev­rilir. Dövlətçilik ideologiyası da milli ideologiya da eyni bir təməl üzərində – milli fəlsəfi fikir zəminində formalaşır.

Bir millət üçün canlı tarix haradasa qırılanda, onun inkişa­fı­nın daxili hə­rə­kətverici qüvvələri məhdudlaşdırılanda, inkişaf kənar qüvvələrlə məq­səd­yönlü surətdə başqa səmtə istiqamətləndi­riləndə milli genin heç olmazsa başqa ampluada, fövqəltarixi for­ma­larda; fikirlərdə, xatirələrdə, ədəbiyyatda, incəsənətdə yaşa­dıl­ma­sı zərurəti yaranır. Xalq başqa imperiyaların işğalı altında qal­dıq­da, başqa əqidələrin rəsmi təsir dairəsinə düşdükdə həqiqi bö­yük ziyalılar estafeti öz əllərinə alır və milli ruhu öz şəxsi həyatı ba­­hasına, diri-diri yandırılması, dərisinin soyulması hesabına da ol­sa yaşadaraq və bir əmanət kimi yeni nəsillərə ötürürlər. Dövlət xa­­dimləri, siyasətçilər, sərkərdələr öz tarixi ziyalılıq missiyasını ye­ri­nə yetirə bilməyəndə, milli ruh milli varlığın himayəsindən məh­rum olanda, qılınc qələmlə vaxtında birləşməyəndə bütün ağırlıq qə­lə­min, yaradıcı ziyalıların üzərinə düşür. Milli dövlətçilik kə­sil­məz bir proses kimi davam etsin deyə dövlətlərarası dövrdə kəsilməzliyi milli-mənəvi körpülər təmin etməli olur.

Müstəqillik və milli dövlətçilik ona görə lazımdır ki, dövlət quruculuğu və sosial təşkilatlanma artıq hansı isə başqa bir sub­yek­­tin deyil, xalqın, millətin öz maraqları istiqamətində yönəldilə bilsin, ümummilli ahəng üstündə köklənsin. Yəni bütün daxili po­ten­sial; təbii sərvətlərdən tutmuş intellektual gücə, mədəni-mənəvi də­yərlərə qədər bütün imkanlar elə səfərbər edilməli və elə is­ti­qa­mət­ləndirilməlidir ki, hər bir vətəndaş ümummilli tərəqqi kon­tekstində öz şəxsi maraqlarını da realizə edə bilsin.

Lakin kütləvi siyasiləşmə və ifrat siyasi qarşıdurmalar təbii ki, qüv­və­lə­rin vahid amal uğ­runda səfərbər edilməsinə, ümummilli tərəqqiyə xidmət et­mir. Müstəqillik əldə etdikdən son­ra daxili enerjinin quruculuq işlərinə deyil, baş­qa səmtə yönəldilməsi, görü­nür, kimlərəsə la­zım imiş. Qondarma Dağlıq Qa­ra­bağ prob­lemi də bu siyasiləşməni gücləndirmək və azadlığa çıx­mış xalq­la­rın milli tərəqqisinə mane olmaq üçün törədilən məqsədyönlü aksiyalardan biri idi. Lakin biz hələ də böyük dövlətlərin coğrafi-strateji planla­rın­dan doğan siyasi burulğandan çıxa bilmirik.

Bax, belə bir şəraitdə siyasi təbəddülatların fövqünə yüksəl­mə­yə, fəaliy­yətlərin ümum­mil­li tərəqqi naminə yönəlməsinə böyük ehtiyac vardır. Nə yaxşı ki, hələ sovet dövründə də kommunist ideo­­lo­giyasının yaratdığı labirintlərdən məharətlə keçərək, milli mə­dəniyyətin tərəqqisi, xalqın maarifləndirilməsi, ədəbi-bədii və fəl­­səfi təfəkkürün inkişaf etdirilməsi sahəsində böyük xidmətlər gös­­tərən ziyalılarımız bu gün də cari problemlərin cazibə dairəsinə düş­­mədən, heç bir konyukturaya uymadan bəşəri və milli-mənəvi də­yərlərimizi tədqiq və təbliğ etməklə ümummilli tərəqqiyə xidmət edirlər.

Bu gün siyasiləşmiş cəmiyyət və qütbləşmiş təfəkkür öz eh­ti­yac­larına uyğun yeni ədəbiyyat tələb etdiyi üçün klassik ədəbiy­ya­tın və klasik mədəni-mənəvi dəyərlərin ön plana çəkilməsi heç də müqavimətsiz qarşılanmır. Lakin, bizcə, siyasiləşmiş təfəkkürün tələblərinə uyğun yeni ədəbiyyat axtarışına çıxmaqdansa, siyasi dü­şüncənin özünü ümumbəşəri və milli dəyərlərin prioritetliyi kon­tekstinə yönəltmək cəhdləri daha əhəmiyyətlidir.

Etnik-milli təfəkkürdən milli dövlətçilik şüuruna gedən yol milli və ümumbəşərinin sintezindən keçir. «Milli» anlayışı iki fərqli məzmun yükünə ma­lik­dir. Birincisi, hər bir millət üçün spesifik olan, onu fərqləndirən xüsusiyyətləri, ikin­cisi, fərqli cəhətlərlə ümumi cəhətlərin vəhdətini ehtiva edir.

İnsan müəyyən bir millətə mənsub olmazdan əvvəl insandır. Və milliyyə­tin­dən asılı olmadan bütün insanlar üçün ümumi, zə­ru­ri olan cəhətlər vardır. «Etnik-milli» anlamı müxtəlif qrupların in­san­larını fərqləndirən cəhətləri əhatə etdiyinə görə məzmunca kA­sıb­dır, solğundur. Sözün geniş mənasında «milli» anlamı isə hər bir insana məxsus zəruri şərtləri də əhatə etdiyindən, zəngin və daha tutumludur.

İnsanı səciyyələndirən keyfiyyətlərdən çoxu, onun maddi eh­ti­yac­ları, in­tel­lekti, bilik və əməli vərdişləri ümumbəşəri səciyyə da­şı­yır. Əsrlər boyu əvvəlki nəsillərin fəaliyyəti ilə yaranmış elm və texnologiya, maddi-texniki sərvətlər bütün insanlar üçün ünvan­lan­mışdır. Lakin bu və ya digər millətə mənsub olan adamlar müəy­yən dildə danışır, müəyyən adət-ənənələri qoruyub saxlayır­lar. Bunlar etnik-milli xüsusiyyətlərə aiddir. Milli dildən fərqli ola­raq riyaziyyatın dili, kompüterin dili, texnikanın dili qlobal səciyyə daşıyır. Daha doğrusu, bu dilləri bilən insanlar da millətlər kimi qruplaşıb öz aralarında ünsiyyətə girirlər.

Bu baxımdan, biz artıq elə bir dövrə qədəm qoymuşuq ki, yeni ictimai birlik normaları yaranır və onlar hətta «etik» birliklərə nisbətən daha daya­nıq­lı ola bilərlər. Xüsusən, qloballaşma şərai­tin­də internet və s.-nin açdığı məkan məh­dudiyyətindən azad olan be­lə yeni birliklərin formalaşması və bəşəriyyətin elə bil ki, çal­xa­la­nıb yeni strukturlar kəsb etməsi olduqca əlamətdar proseslərdir və bunlara biganə qalmaq olmaz.

Bu yeni rakursdan baxdıqda «milli» anlayışının da yenidən dəyər­ləndiril­mə­si­nə, onun məzmununa daxil olan yeni məna çalar­la­rına xüsusi diqqət yetiril­mə­li­dir. Ona görə də, yenidən «fərdi Mən», «milli Mən» və «ümumbəşəri Mən» anla­yış­la­rına qayıtmaq, «mil­li» anlamının mahiyyətinə də yenidən nəzər salmaq tələb olunur.

Milli fəlsəfi fikir dünyanın bir insanla münasibətini, bir insanın dünyaya şəxsi, fərdi münasibətini əks etdirməkdən fərqli olaraq milli Mənlə dünya arasındakı münasibəti ifadə edir. «Milli Mən» «fərdi Mən»dən və «ümum­bəşəri Mən»dən fərqli olduğu kimi onun dünyaya münasibəti də fərqlidir.

Bəs dünya milli Mən prizmasından necə görünür?

Əlbəttə, əsl böyük fəlsəfə fərdi Mənlə dünya arasındakı mü­nasibəti əks et­dirir. Belə ki, fərdi Mən ümumbəşəri və milli Mənləri ehtiva etmək imkanına ma­lik olduğundan, daha zəngin­dir. Lakin fərdi Mən heç də həmişə özünü dərk edə bilmir. Ayrı-ayrı fərdlərin özünüdərk yolu milli və ümumbəşəri özü­nü­dər­k­lə­­rin ancaq müəy­yən elementlərini ehtiva edir. Daha doğrusu, fərdi özü­nü­dərk­­də duyğu komponenti, intuitiv komponent, irrasional kom­po­nent daha bö­yük sahəni əhatə edir. Rasionallaşmış məqamlar isə azlıq təşkil edir. Bu ba­xım­dan, fərdi şüur daha zəngin olsa da, daha çox qeyri-müəyyəndir və ra­si­o­nal­laşmış hissənin faizinə görə geri qalır. Ümumbəşəri şüur, ümumbəşəri özü­nü­dərk əsrlər boyu insanların dünyaya münasibətinin rasionallaşmış ifadəsidir. Bu­ra­da duyğu­dan, emosiyadan (xatirədən, nisgildən və s.) daha çox koqnitiv bi­liklər əhatə olunur. Lakin insanın dünya haqqın­dakı bilikləri müxtəlif iye­rar­xik pillələrdə təzahür edir. Fəlsəfə məhz ən ümumi biliklər əsasında, ən ümumi qa­nunların dərki sayəsində dünyanın ümumiləşmiş mənzərəsini yaratmağa çalışır.

Hansı ölkədə yaşamasından, hansı milləti təmsil etməsindən asılı olmayaraq filosoflar dünyanı bir insan meyarı ilə, insan priz­masından, ümumbəşəri dəyərlər mövqeyindən dərk etməyə çalı­şır və dünyanın, insan–dünya münasibətlərinin müxtəlif modelləri­ni, konsepsiyala­rı­nı hazırlayırlar.

Lakin insan öz milli və fərdi prizmalarından dünyaya müna­si­­bətini bil­dirirsə burada da ümumiləşdirmək üçün yararlı olan rasional biliklər toplanır. Hər bir fərdin öz dünyası olduğu kimi öz fəlsəfəsi də var. Müxtəlif fərdlərin fəlsəfəsini yığıb, vahid ortaq məxrəcə gətirmək mümkün deyil. Daha doğrusu, fəlsəfənin özünə məxsus toplanma qaydaları vardır. Bu qaydalar elmi biliklərin toplanması və sənət əsərlərinin, bədii təəssuratların toplanmasın­dan fərqlidir.

Millətin fəlsəfi fikri onun hər bir üzvünün fəlsəfi fikrindən toplan­ma­ya­raq, milləti təmsil et­mək səlahiyyəti olan, milli ruhun daşıyıcısı olan, milli özü­nü­dərk baryerini keçmiş olan tək-tək şəxsiyyətlərin – filosofların fəlsəfi konsepsiya­la­rın­dan, bu konsep­si­ya­la­rın şəbəkəsindən ibarət olur.

Əlbəttə, emosiyadan, hissiyatdan təəssüratın irrasional mə­qam­­la­rın­dan azad olmuş rasional biliklər toplusu fəlsəfi duyumun, insanın dünyaya mü­na­si­bət mənzərəsinin tam təsfirini verə bilməz. Konkret münasibət, küll halında tə­əs­surat rasionallaş­dıqca kasad­la­­şır, solğunlaşır və informasiyanın çox cüzi his­sə­si sax­lanılmış olur. Lakin idrak prosesi də elmi səviyyədə bununla sə­ciy­yə­lə­nir ki, burada birinci fokus məsafəsindəki rasional biliklər ay­rı, ikinci fo­kus məsafəsindəki rasional biliklər ayrı və sair və s. yı­­ğılaraq son­radan toplana bilirlər. Və toplanmadan alınan mən­zə­rə hər biri ay­rılıqda sol­ğun olan informasiyaları gücləndirir, yeni­dən mü­rək­kəb ierarxik bir struk­tu­run rasional obrazı yaranır. Bu­rada bir növ interferensiyaya uyğun tamamlama gedir.

Milli fəlsəfi fikir dedikdə, ilk növbədə, hər bir ölkənin gör­kəm­­li filosof­ları, onların əsərləri yada düşür. Belə bir fikir for­ma­la­şıb ki, müasir dövrdə mil­li fəlsəfi fikrin formalaşması və təbliği üçün əsas vəzifə fəlsəfə tariximizin öy­rənilməsi və tədris edilmə­si­dir. Bu məqsədlə Bəhmənyarın, Nizaminin, Ş.Sührəverdinin, Şə­büs­tərinin, Nəiminin, Nəsiminin, Fizulinin, nisbətən yeni dövr­də A.Ba­kıxanovun, M.F.Axundovun, Mirzə Kazım bəyin fəlsəfə əsər­lə­rini və ya bədii yaradıcılıqlarındakı fəlsəfi fikirləri öyrənmək, nəşr etmək, yaymaq vəzifəsi ön plana çəkilir. Bizcə, bütün bunlar, əlbəttə, lazımdır. Lakin, ilk növbədə, məhz fəlsəfi fikir tariximizin öyrənilməsi baxımından.

Milli fəlsəfi fikrimizin tarixi aspektləri, qaynaqları öyrənil­mə­li və yeni nəslə çatdırılmalıdır. Lakin təəssüflənməli haldır ki, çox vaxt bu qaynaqlar milli fəlsəfi fikirlə eyniləşdirilir, qarışıq salı­nır. Halbuki, müasir Azərbaycan fəlsəfi fikrinin bu qaynaqlarla əlaqəsi heç də həmişə adekvat deyil. İlk növbədə, ona görə ki, fəlsəfi fikir tarixi müasir milli fəlsəfəni müəyyən etmir, əksinə, fəlsəfə tarixində bizə aid olan, milli olan ünsürləri müəyyənləş­dirmək üçün müasir milli fikirdən çıxış etmək lazımdır.

XX əsrdə Azərbaycan ictimai-siyasi və fəlsəfi fikrinin öyrə­nil­mə­si sahəsində xeyli iş gö­rül­müşdür. Əsası Heydər Hüseynov tərəfindən qoyulan «Azərbaycan fəlsəfə tarixi» məktəbi bu gün də davam etməkdədir. Məhz Heydər Hüseynov ictimai-siyasi fikrin və klassik Azər­bay­can ədəbiyyatının fəlsəfi prizmadan öyrənilmə­si­nin əsasını qoymuş və «XIX əsrin Azər­bay­can ictimai-siyasi fikir tarixi» adlı sanballı monoqrafiyasında fəlsəfi fikir tariximizi peşə­kar sə­viy­yədə tədqiq etmişdir. Sonralar professor Camal Mustafa­yev Ni­za­mi Gəncəvinin, professor Ən­vər Əhmədov A.Bakıxano­vun, akademik Fuad Qa­sımzadə M.Fizu­li­nin, professor Şey­da­bəy Məm­mədov M.F.Axun­dovun, Azər­baycan EA-nın müxbir üzvü Zakir Məmmədov Bəh­mən­yarın, Süh­rə­vər­di­nin, professor Züm­rüd Quluzadə Nəiminin, Nəsiminin, professor İzzət Rüs­tə­mov Hə­sən bəy Zərdabinin fəlsəfi görüşlərini daha geniş araşdırmaqla Azər­bay­­can fəl­sə­fə tarixinin öyrənilməsində böyük xidmətlər göstər­miş­lər. Bu sahədə ha­belə Ə.Zəkuyevin, Z.Göyü­şo­vun, Ş.Cəfərovun, S.Rza­qu­luzadənin və s. təd­qi­qatçılarımızın böyük əməyi olmuşdur.

Lakin ayrı-ayrılıqda bu və ya digər alimin, ictimai-siyasi fikir sahibinin, fi­losofun əsər­lə­ri­nin şərhi bütövlükdə milli-fəlsəfi fikir haq­qında təsəvvür ya­rat­mır. Bu tədqiqatların toplusu da milli-fəl­sə­fi fikrin spesifikasını ay­dın­laş­dır­maq üçün kifayət deyil. Ona gö­rə ki, milli-fəlsəfi fikir ayrı-ayrı dövrlərdə ya­şa­mış və milliyyətcə azər­bay­canlı olan şəxslərin, onlar filosof olsalar belə, fi­Kir­lə­ri kimi ba­şa düşülə bilməz. Əvvəla, orta əsrlərdə, ümumiyyətlə islam fəlsə­fə­si da­xili tamlığa malik bir sistem kimi yayılmışdır ki, o dövrün Azərbaycan fəl­səfi fikri də da­ha çox dərəcədə onun tərkib hissələrindən biridir.

Milli-fəlsəfi fikir müəllifin etnik-milli mənsubiyyətindən daha çox fəl­səfi konsepsiyanın milli düşüncə tərzinə adekvatlığı ilə səciyyələnir.

Milli-fəlsəfi fikir anlayışının məğzində millətin düşüncə tərzi, milli men­ta­li­tet, milli ideallar və bu ideallara çatmaq uğrunda mü­ba­rizənin ideya əsasları dayanır. Keçmişimizdən bizə miras qalmış ən böyük sərvət fəlsəfi traktatlardan öncə yeni nəslin özüdür. Müa­sir azərbaycanlı milli fəlsəfi fikrin genetik daşıyıcı­sı­dır. Fəlsəfə el­mdən fərqli olaraq heç də biliklər sistemi olmayıb, in­sa­nın dün­yaya baxışının müəyyən üsulu, dünyanın modelləş­di­ril­məsi, insanla dünya arasında, millətlə dünya arasında körpüdür.

Milli-fəlsəfi fikir milli ruhun nəzəri-konseptual şərhidir. Ən əsas məsələ mil­li ruhun özünün mövcudluğudur. Elə xalqlar vardır ki, onların nü­mayən­də­lə­ri fəlsəfi traktatlar yazır, lakin onları sə­ciy­yə­ləndirən, özəlləşdirən, fərq­lən­di­rən ruh yoxdur. Onlar çoxdan başqa ruhlara qatışıb, onların içində itib-batıblar. Başqasına qatıl­maq, başqasında itmək heç də ilk baxışdan göründüyü kimi pis şey deyil. Bu, çoxlarının əqibətidir. Bütün kiçiklərin aqibətidir.

Bu böyük dünyada, böyük xalqların yaşadığı dünyada, bö­yük tarixlər yaradan və böyük nəzəriyyələr yaradan xalqlarla birgə yaşayıb onlara qatılmamaq, fərqli qalmaq asan məsələ deyildir.

Di­gər tərəfdən də, sual olunur ki, fərqlənmək lazımdırmı?

Son vaxtlar, xüsusilə müstəqillik əldə etdikdən sonra tez-tez sual olunur ki, «biz kimik?» və «bizim milli birliyimiz vardırmı?».

Müasir azərbaycanlı üçün kim ideal ola bilər? Bəhmənyar, Fi­zu­li, yoxsa Koroğlu? Səməd Vurğun, Yusif Məmmədəliyev, yox­sa Həzi Aslanov? Əlbəttə, kimsə deyə bilər ki, müxtəlif sahələrdən olan adamları müqayisə etmək düzgün deyil. Haqlı fikirdir və bi­zim məqsədimiz heç də onları müqayisə etmək deyil. Əsas məsələ bun­dan ibarətdir ki, xalqın məhz hansı sahədən olan böyük şəx­siy­yət­lərə daha çox rəğbət bəsləməsi onun milli təfəkkürünün və duy_­ğu dünyasının struk­tu­run­da hansı sahəyə meylin güclü olduğunu aş­kar etməyə imkan verir. Məlik-Məm­mədin, Dədə Qorqudun, Ko­­roğlunun timsalında tərbiyə almış gənclik, Nizaminin, Füzu­li­nin, Vaqifin timsalında tərbiyə almış gənclikdən nə ilə fərqlənir? Bəs bunlar vəhdətdə götürüldükdə necə? Bəs muğamatın, sazın tə­si­­ri nə dərəcədədir? Məhz belə bir təsir dairəsi ola bilsin ki, bizi bir in­gilisdən, rusdan fərqləndirə bilər. Lakin onların da Şekspiri, Bayro­nu, yaxud Puşkini, Tolstoyu vardır. Onların da Robin Qu­du, Kral Arturu, yaxud İvan Qroznısı, İlya Murometsi, Suvorovu vardır.

Önəmli olan odur ki, hər hansı millətin formalaşmasında fəl­sə­fənin, elmin, şerin-sənətinmi, yoxsa ticarətin, yaxud müharibə­lə­rin­mi rolu böyük olmuşdur? Milli nağıllar, dastanlar, laylalar, mah­nılar insanlara nəyi daha çox təlqin etmişdir? Sevgini, şəfqəti, ya­xud cəsurluğu, qəhrəmanlığı, yoxsa tədbiri, hiyləni?

Hər bir millətin qəhrəmanlıq eposu da, sevgi dastanları da var­dır, milli Həm­zəsi də, milli Koroğlusu da vardır, satqını da, hiy­lə­gəri də, qəhrəmanı da vardır. Lakin Həmzələri müdrik sayanlar kim­dir, ona nifrət edənlər kimdir? Əsl sual bundan ibarətdir ki, milli şüurun strukturunda onların nisbi payı nə qədərdir? Fərdi millətçi şüurdan fərqli olaraq, statistik orta göstərici necədir?

Milli mentalitet də, milli şüur da, hətta milli-fəlsəfi fikir də bütün bu göstəricilərdən asılı olaraq formalaşır. Hər şey fərdi və sosial idealın yönümü ilə müəyyənləşir. Başqa cür ola da bilməz. Çünki həyatın mənasını arayan fəlsəfə bu mənanı milli idealın fövqündə tapa bilməz.

Digər tərəfdən, hər hansı bir xalqın keçmişini əks etdirən fəlsəfi fikir tarixi ilə həmin xalqın müasir düşüncə tərzi və milli idealı arasında tam bir uyğunsuzluq da ola bilər; müasir millətin öz tarixi sələflərinə nisbətən irəli get­mə­si, tənəzzülə uğraması, ya da başqa təsirlərə məruz qalması nəticəsində. An­tik fəlsəfi fikri orta əsrlərdə yunanlar deyil, ərəblər, yeni dövrdə isə almanlar ya­­şat­dılar. Deməli, fəlsəfi fikir nisbi müstəqilliyə malikdir və hər han­sı bir xalq­dan, millətdən ayrılaraq, başqaları tərəfindən əxz olun­maq və davam et­dirilmək və hətta, sosial ideala, həyat norma­sına çevrilmək imkanına malikdir.

Müasir millətlərin istifadəsində olan təkcə öz yaratdıqları de­yil. Bütün digər millətlərin həm elmi-fəlsəfi yaradıcılığı, həm də si­vi­lizasiyanın inkişafına olan digər töhfələri ümumiyyətlə bəşəriy­yə­tin istifadəsinə vermişdir. Ona görə də, tarix boyu ümumbəşəri fi­kir və mədəniyyət xəzinəsinə çox şey verib, indi onlar az fayda­la­nan­­­lar olduğu kimi, tarixi keçmişdə xidmətləri az olmasına bax­ma­­ya­raq, indi bu ümumi xəzinədən hamıdan çox faydalananlar da vardır.

Burada çox maraqlı bir məqamla rastlaşırıq. Milli mentali­tet­də nəyə isə yiyələnməyə, mənimsəməyə, yoxsa verməyə, xid­mət gös­tərməyə daha çox meyllilik bu məsələdə də, ümumxalq, ümum­mil­lət səviyyəsində özünü göstərir. Əl tutmaq, kömək etmək, xid­mət göstərmək istəyənlər özlərinin indi nə qədər geridə qaldıqlarını unu­daraq, yenə də başqalarına qarşı səxavət və qonaqpərvərlik nü­mayiş etdirməyə çalışırlar. Fərdi miqyasda həqiqətən çox gözəl olan bu keyfiyyət ümummilli miqyasda, xüsusən dövlətçilik mövqe­yin­dən yanaşdıqda çox mənfi nəticələrə gətirir.

Halbuki, öyrənməyin, mənimsəməyin də öz texnologiyası var. Bu özü bir mədəniyyətdir və ona yiyələnmədən müasir qlobal­laş­ma şəraitində ancaq ziyan çəkmək olar.

Bəli, qloballaşma şəraitində milli-mənəvi dəyərlərimiz həqi­qə­tən böyük təhlükələrlə üzlə­şir və milli-fəlsəfi fikrə istinad etmə­dən, milli ideologiyanın for­malaşmasını təmin etmədən və milli-sosial özünüqoruma şüuru forma­laş­dır­madan bu təhlükədən xilas olmaq çox çətindir.

Müasir dövrdə bütün dünya xalqlarının fəlsəfi fikrinin struk­tu­run­da Qərb fəlsəfəsi üstün yer tutur. Qloballaşma, qərbləşmə heç də sadəcə olaraq Qərb texnikasının, Qərb investisiyası­nın eks­pan­siyası ilə məhdudlaşmayıb, həm də Qərb fəlsəfəsinin, siyasi dü­şüncə tərzinin təca­vü­zü ilə səciyyələnir. Bir əli ilə müasirlikdən, Qərb­dən möhkəm-möhkəm yapışanlar o biri əlin­də Bəhmənyarın, Nə­si­minin ideyalarını saxlamağa çalışırlar. Lakin həyat yolunu se­çər­kən fəa­liy­yət proqramını müəyyənləşdirərkən aktiv düşüncə tər­zi olaraq məhz birinci əlindəkini seç­mə­li olurlar. Çünki formaca və bəl­kə həm də məzmunca arxaikləşmiş Şərq fəlsəfi fikri bizi əha­tə edən texnogen dünyasında kara gəlmir. Biz o biri əlimizdəkini an­caq bir rəmz kimi, bir ek­zo­tika kimi saxlayırıq.

Əgər saxlayırıqsa!?

Bəs çıxış yolu nədədir? Milli-mənəvi dəyərlərimizi bir rəmz edərək real proseslərə formal surətdə əlavə etmək, yoxsa milliliklə müasirliyin məzmun müstəvisində vəhdətinə nail olmaq?!
* * *
Poeziya da, şifahi xalq ədəbiyyatı da, mahnılarımız da, epik düşüncə və siyasi təfəkkür də – dillə sıx surətdə bağlıdır. Dil ümu­mi­liyi həmin dildə yaradılmış mədəni sərvətlərin də ümu­miliyinə, bə­dii-estetik düşüncənin də vəhdətinə səbəb olur. Təsadüfi deyildir ki, türk xalqları öz mədəniyyətləri, ədəbiyyatları ilə də sıx surətdə bağ­­lıdırlar. Bir sıra hallarda eyni bədii-es­tetik abidələrə ma­lik­dirlər. “Də­də Qorqud”, “Koroğlu”, aşıq ədəbiyyatı və s. buna mi­sal ola bilər.

Dil nə qədər böyük rol oynasa da, milli birliyin yeganə göstə­ricisi deyil. Burada təfəkkür tərzi, ictimai şüurun səviyyəsi, adət-ənənə, dini etiqad, həyat tərzi mədəni-mənəvi abidələrin, xü­su­sən yazılı ədəbiyyatın, fəlsəfi fikrin siyasi və iqtisadi təfəkkür mə­də­niyyətlərinin də nəzərə alınması lazımdır.

Coğrafi şərait, iqlim və relyeflə bağlı həyat tərzində özünü gös­tə­rən xüsusiyyətlər və bunlardan irəli gələn rituallar, məra­simlər, bayramlar və s. də az əhəmiyyətli deyil.

Əslində həyat tərzinin, zövqün, bədii-estetik, hətta mifik və fan­­tas­tik düşüncənin, müqəddəslik duy­ğu­sunun, düşüncədə ra­sio­nal­­lı­ğın dərəcəsinin, kütləvi təd­birlərin, etnik xüsusiyyətlərin, ənə­nə­vi ge­yimlərin, mu­­siqilərin, rəqslərin – bütün bunların qərarlaş­ma­sı, ənə­nəviləşməsi və ictimai şüurla vəhdəti ərazi ilə, iqlim şəraiti ilə, üstün təsərrüfat növləri ilə, texnoloji inkişaf səviyyəsi ilə də bağ­lıdır. Lakin coğrafi amil, ərazi də, et­nogenez də milli müəyyən­lik məsələsində əsas kimi gö­türülə bilməz. Ziya Göyalpın dediyi ki­mi, millilik müasir vəziyyətə görə və ilk növbədə kültür və mədə­niy­yət ümu­miliyi əsasında təyin edilməlidir.¹

Düşüncə tərzi, mənəvi mədəniyyət, əxlaqi nor­malar bütöv­lük­də nisbi müstəqilliyə malik olduğu üçün bir ərazidən başqa əra­ziyə keçdikdə insanlar əvvəlki maddi mühitin təsiri ilə formalaşmış mənəvi keyfiyyət­ləri, bayramları, ritualları və s. özləri ilə daşıyırlar ki, bu da maddi mühitlə mənəvi keyfiyyətlər arasında uyğun­suz­luqlar yarada bilir.

Din coğrafi bölgələrdən asılı olmadan yayılır və hamı üçün eyni olan ehkamların, ayinlərin ümumi­ləş­dirici rolu özünü gös­tərir. Şəriət də ərazidən asılı olma­dan əsasən saxlanılır.

Dil də insanlar bir yerdən başqa yerə köçərkən o saat yaddan çıx­mır və uzun bir dövr ər­zində lokal mü­hitlərdə, ailələrdə saxlan­maq­da davam edir. Başqa öl­kəyə köçmüş insanlar üçün rəsmi dil, işlək dil dəyişsə də, ana dili məhz mədəni-mənəvi irsin açarı kimi qo­­runub saxlanılır.

Coğrafi məkan dəyişilir, siyasi məkan dəyişilir, vətəndaşlıq də­­yi­şi­lir, ixtisas, təsərrüfat fəaliyyəti, ra­sional düşüncə, peşə vər­diş­lə­ri və s. – bütün bunlar də­yişilir, mənəviyyat isə uzun müddət sabit qa­lır. İnsan ya­şa­dığı yeni ictimai mühitin əxlaq normalarına, yeni me­yarlara, ilk növbədə hüquq normalarına riayət etmək məc­bu­riy­yətində qalır. İctimai münasibətlərdə bir cür, özü ilə ünsiy­yət­də isə başqa cür olur. Qürbət eldə be­yinin tələbləri ilə qəlbin tə­ləb­ləri, ra­sional düşüncə ilə hissiyyat arasında yaranan uyğun­suz­luq, daxili mənəvi mühitlə, xarici ictimai mühitin tələbləri ara­sın­da­kı mü­cadilə insanın tam xoşbəxt olmasına mane olur. İnsan özü ilə bir nisgil, vətən həsrəti daşıyır. Hüquqi-siyasi vətənlə milli-mənəvi vətən arasındakı fərq insanı iki­ləşmək, özgələşmək təhlü­kəsi qar­şı­sın­­da qoyur. Lakin insan xarici ölkədə də yaşasa, əgər o, öz daxili mə­nəvi mühitini qoruyub saxlayıbsa, bu mühitin böyük miq­yaslı pro­obrazı ilə – Böyük Vətənlə əlaqə saxlamaq, vətənə xidmət etmək imkanı bu faciəni kompensasiya etməyə, dəf etməyə şərait yaradır.