Мцндярижат

FƏLSƏFƏ:

HUMANİTAR, İDEOLOCİ VƏ EVRİSTİK

ASPEKTLƏR

Son illərdə ölkəmizdə fəlsəfi fikir elə bil ki, yenidən doğulur və bu yeni nəfəsin səbəbi, heç şübhəsiz, yeni əsrdə və ya yeni minillikdə deyil, müstəqillik amilində axtarılmalıdır.

Lakin nə qədər təəccüblü olsa da, müstəqilliyin ilk illərində fəlsəfi fikirdə inkişaf əvəzinə, bir tənəzzül və durğunluq müşahidə olunmağa başladı. İqtisadiyyatda, elmdə, təhsildə azadlıqdan sui-istifadə, qərarlaşmış strukturların dağıdılması halları fəlsəfədən də yan ötmədi. Bir sıra başqa istiqamətlərdə olduğu kimi, fəlsəfə də də konturları görünməyən bir azadlıq dəryasına qərq oldu. Uzun illər ərzində fikirləri məngənədə saxlayan, yaradıcı fantaziyaya meydan verməyən ideoloji qəliblər sındırıldıqdan sonra azad və nə­ha­yətsiz fikir dünyasına qədəm qo­yarkən keçirdiyimiz sevinc hiss­ləri tezliklə dibi görünməyən, sərhədləri müəy­yən­ləşməmiş bu nəhayət­sizliyin doğurduğu əsrarəngiz bir qorxu ilə müşayiət olun­du. Həmişə nədənsə yapışmağa məcbur olan, divarları özünə bə­ləd­çi seçən kor adam sərhədsiz, geniş meydanda oriyentiri itir­di­yi kimi, azadlığa çıxmış fəlsəfi fikir də büdrəməmək üçün yenidən köh­nə qəliblərin qırıntılarından yapışmağa çalışdı.

Müasir Azərbaycanda fəlsəfənin inkişafı üçün, bir tərəfdən Qərb fəlsəfi fikrinin açdığı geniş asfalt yolla getmək, digər tərəf­dən, əsasən qonşu müsəlman ölkələrindən daxil olan dini fəlsəfi biliklərə yiyələnmək kimi əlavə imkanlar açılmışdır. Üçüncü bir yol isə kommunist ideologiyasından əl çəkmiş Rusiya ilə elmi-fəl­səfi əlaqələri bərpa etməkdən ibarətdir ki, əhalinin rus dilini bilməsi və rusdilli fəlsəfi kitabların və dövrü mətbuatın Azərbay­can­da geniş yayılması bu yolun imkanlarını xeyli artırır.

Lakin biz ona görə müstəqillik əldə etməmişik ki, yenə də kimləri isə təqlid edək. Azərbaycan fəlsəfi fikrinin öz siması, öz problematikası, öz dəst-xətti olmalıdır. Mütləq ruha gedən yol milli ruhdan keçməlidir. Lakin bunun üçün əvvəlcə milli özünüdərk tələb olunur ki, bu vəzifənin də ictimai miqyasda yerinə yetirilməsi milli fəlsəfi fikrin inkişafından kənarda mümkün deyil.

Cəmiyyət boşluğu sevmir və yaranmış sosial-idraki vakuum həqiqi fəlsəfi fi­kir­lə dolana qədər bura çoxlu psevdofəlsəfələr, saxta «tədqiqatlar» daxil ol­du. Azərbaycan elminin strukturunda fəlsəfə üçün ayrılmış yeri tutmaq, kvo­ta­ya yiyələnmək üçün müxtəlif çeşidli cəhdlər göstərildi. Bu sahədə yazılan dis­ser­tasiya işlərini və kitabları nəzərdən keçirsək yaranmış real vəziyyəti daha ay­dın təsəvvür edə bilərik. Qərbə pəncərə açılmasına baxmayaraq, dil baryeri hə­lə də qaldığından Qərbi Avropanın fəlsəfi həyatına daxil olmaq bir yana dur­sun, müvafiq fəlsəfi ədəbiyyatın orijinal­dan tərcüməsinə də hələ ki, rast gəlinmir.

Azərbaycanlı filosofların, şübhəsiz, planetin hər bir sakini kimi ümum­bə­şəri ideyaların, dünya fəlsəfi fikrinin inkişafında iştirak etməyə, beynəlxalq fəlsəfi ictimaiyyətin birgə tədqiqatlarına qoşulmağa mənəvi haqları vardır. Lakin bunun üçün əvvəlcə müva­fiq elmi-fəlsəfi mühit yaranmalıdır. Əgər biz həqiqətən Qərb dəyərlərinə, o cümlədən Qərb fəlsəfi fikrinə yiyələnmək istəyi­rik­sə, fəlsəfə klassiklərinin əsərləri Azərbaycan dilinə tərcümə olunmalı və onların şərhi və təhlili istiqamətində tədqiqatlar aparılmalıdır.

Düzdür, dəqiq elmlər sahəsində Azərbaycan alimləri dünya elmində ge­dən proseslərə, qismən də olsa, qatıla bilirlər. Çünki riya­­ziyyat və təbiət­şü­nas­lıq bütün dünyada eynidir. Hər bir xalqın, hər bir ölkənin öz riyaziyyatı, öz el­mi ola bilməz və qapılar hamı üçün açıqdır. Burada dil baryeri də xeyli zəifdir; çünki riyazi dil və elmi terminologiya universal olduğundan, dəqiq elmlərdə tər­cümə­lər daha adekvat olur. Fəlsəfədə isə problematika fərqi ilə, milli men­ta­litet fərqi ilə yanaşı, dil baryeri də olduqca mühüm bir amilə çevrilir. Fəlsəfəyə azca da olsa bələd olanlar dilin nə dərcədə ağır olduğunu, yəqin ki, bilirlər. İnsanlar, hətta öz dilində də fəlsəfənin mürəkkəb üslubuna uyğunlaşmaqda çətinlik çəkirlər. Belə olduğu halda, milli fəlsəfə tədqiqatçılarının dünya fəlsəfi fikrinin inkişaf prosesinə qatılması xeyli çətinləşmiş olur.

Lakin çətinlik bundan ibarət deyil. Ümumi fəlsəfi problem­lərlə yanaşı, mil­li fəlsəfi problemlər də vardır ki, onların ümum­bəşəri bilik kontekstində təd­qiqi ilə biz özümüz məşğul olmasaq, heç kim məşğul olmayacaq. Yəni fəl­sə­fə­də riyaziyyat və təbiətşü­nas­lıqdan fərqli olaraq, müəyyən avtonomluq da var­dır. Bu hal daha çox dərəcədə artıq fəlsəfədən ayrılaraq nisbi müstəqillik əldə etmiş konkret fəlsəfi elmlər sahələrində, sosiologiyada, politolo­giyada, fəlsəfə tarixində və s. özünü göstərir.

Fəlsəfi biliklər sisteminin öyrədilməsi, əslində gərək zaman oxunda, ta­ri­xi müstəvidə həyata keçirilsin. Əvvəla, insanlar ümu­miy­yətlə mədəniyyət tari­xi­nin tərkib hissəsi kimi dünya fəlsəfi fikrinin korifeyləri haqqında məlumata ma­lik olmalıdırlar. Necə ki, hər bir ziyalı musiqiçi olmasa da – Bethoven, Çay­kov­ski, Ü.Hacı­bə­yov haqqında, rəssam olmasa da – Rafael, Rembrant, Van Gog, Pikasso haqqında, ədəbiyyatçı olmasa da Homer, Nizami, Şekspir, Vik­tor Hüqo haqqında müəyyən məlumatlara malikdir, eləcə də Sokrat, Aristotel, Bəhmənyar, Con Lokk, Kant və onların ideyaları haqqında müəyyən bilgilərə malik olmaq «mədəni adam» olmağın əsas şərtləri sırasına daxildir. Digər tərəfdən, ideyaların inkişaf tarixini bilmədən sivilizasiyanın da tari­xini mənim­sə­mək mümkün deyil.

İkincisi, fəlsəfi biliklər elmdən fərqli olaraq zaman keçdikcə köhnəlmir. Əgər fizikada, riyaziyyatda hər bir yeni nəsl əvvəlki nəslin çiyinləri üzərində qə­rar tutursa, fəlsəfədə sonra gələnlər əvvəlkilərlə yanaşı dayanmaq məcburiy­yə­tindədir. Bu gün sıravi bir fizik Nyutondan daha çox bildiyi halda, fəlsəfə üzrə ən məşhur akademikin belə fəlsəfəni Aristoteldən daha yaxşı bildiyini düşünmək sadəlövhlük olardı. Biz bu gün də Platonu, Aristoteli, Hegeli çətinliklə başa düşür (əgər başa düşürüksə) və onların baş vurduğu dərinliyə girməyə cəsarət göstərmirik.

Fəlsəfə klassikləri bizim müasirlərimizdir. Görünür, ona görədir ki, fizika ilə məşğul olan alimlər özünə rahatca «fizik» deyə bilir, amma fəlsəfə ilə məşğul olanlar özü haqqında «filosof» deməyə çəkinirlər.

Fəlsəfə sahəsində tədqiqatlar aparmaq, yeni söz demək çox çətindir. Çün­ki burada birbaryer var. Hər fəlsəfə klassikinin düzəliş etməyə, başqasının sis­temi daxilində yeni söz deməyə isə sadəcə mənəvi haqqımız yoxdur. Yeni fəl­s­əfi sistem yaratmaq isə çox çətindir və bu baryeri ancaq fitrən filosof olanlar keçə bilərlər.

Fəlsəfənin rolu və əhəmiyyəti haqqında danışarkən müxtəlif fəlsəfi nəzəriyyələr haqqında məlumatla, fəlsəfi biliklərin sistemli təqdimatı ilə yanaşı, fəlsəfi düşüncə qabiliyyətinin formalaşdırıl­ması məsələsi nisbi müstəqil bir vəzifə kimi ayrılıqda nəzərdən keçirilməlidir. Belə ki, ola bilsin, müxtəlif fəlsəfi təlimləri öyrən­mək heç də hamıya lazım deyil. Lakin fəlsəfi düşüncə tərzi təfək­kür mədəniyyətinin arylımaz tərkib hissəsidir və hamı üçün faydalı ola bilər.

Fərdi fəlsəfi düşüncələr, insanın dünyadakı gözəllik və harmoniya təzahürləri qarşısındakı heyrətindən doğan suallar, insanın özü ilə və dünya ilə təkbətək söhbətləri – kamilliyə aparan yolun məqamlarıdır. Bu məqamlar özünü maddi dünyadan ayıran, fərqli bir mahiyyətin təmsilçisi olduğunu dərk edən və özündə dünyaya qarşı dura biləcək bir mənəvi güc, ideya qaynağı tapan və bu qaynaqdan müntəzəm surətdə bəhrələnərək daim kamilləşən, dünya ilə, cahan ilə tən gələn və nəhayətdə, bu «cahana sığmayan» insan-filosofun və ya sözün həqiqi mənasında insanın, böyük hərflə İnsanın həyat məqamları, idrakın əzablı və möhtəşəm addımları, mənəvi yüksəliş yaşantılarıdır. Heyrətdən başlanan id­rak yolunda əzab və sevincin, eşq və kədərin vəhdət məqam­ları…

Əsl böyük həyatın heyrətdən başlandığını etiraf edən Qərb fəlsəfi fikri, təəssüf ki, 500 il əvvəl Füzulinin poetik zirvəyə qaldırdığı heyrətdən başlanan məhəbbət və idrak fəlsəfəsindən hələ də xəbərsizdir. Azərbaycan fəlsəfi fikri Avropa üçün hələ də açıl­ma­mışdır. Nəinki Avropa, biz heç özümüz də vaxtilə yaratdıqları­mızı özümüzə qaytarmağa nail olmamış, onları inkişaf etdirmək bir yana dursun, sadəcə müasir fəlsəfi fikir kontekstində yenidən mənimsəyə bilməmişik. Təəssüf ki, heyrətdən başlanan, məhəbbət­dən keçən və fəlsəfi idraka yüksələn mənəvi-əqli inkişaf yolunda son mərhələni unutmuş, neçə əsrlər boyu elə məhəbbətdət də ilişib qalmışıq və bəzi rəmzləri hərfi mənada təfsir etdiyimzdən, uluları­mızın böyük ideyalarını da yarımçıq mənimsəmişik.

Fəlsəfə təbiət elmlərindən fərqli olaraq, maddi dünyanın obyektiv qanu­nauy­ğun­luqlarını öyrənməklə məşğul olmur. Düzdür, bir çox filosoflar fəlsə­fə­nin başqa elmlərdən fərqini sadəcə miqyasla izah etməyə çalışırlar. Yəni kon­kret elmlər dünyadakı hadisələrin bu və ya digər qismini və cəhətlərini öyrən­di­yi halda, fəlsəfə bütöv­lükdə dünyanı, onun ən ümumi qanunauyğunluqlarını öy­rənir­miş… Belə olduqda fəlsəfə son nəticədə yenə də elmlər sırasına daxil edilir. halbuki, fəlsəfə ümumiyyətlə elmdən fərqli olmaqla dünyanı (maddi dünya nəzərdə tutulur) öyrənmək vəzifəsini qarşı­sına qoymur. Fəlsəfənin pred­meti dünyadan kənara çıxır və özünü mənəvi bir varlın olaraq dünyadan ayırmış insanın dünya ilə münasibətini əks etdirir. Elm obyektiv dünyanı, insansız (mənsiz, mənəvi faktorsuz) dünyanı öyrəndiyi halda, fəlsəfə məhz insanlı dünyanı, insaniləşmiş, rəmziləşmiş dünyanı öyrənir. İncəsənət də dünyanı ifadə edir, bədii obrazlarla, rəmzlərlə «əks etdirir». Lakin burada söhbət elmdəki mənada inikasdan deyil, ideya-estetik yaşantıdan gedir.

Ədəbiyyat, incəsənət, elmə nisbətən fəlsəfəyə daha yaxındır. Elmdən fərqli olaraq ədəbiyyat və incəsənət bütün xalqın istifa­də­sinə verildiyi kimi, fəlsəfə də bütövlükdə xalqın dünya­görüşünün formalaşmasında əhəmiyyətli dərəcədə iştirak edir. Lakin burada fəlsəfənin iki müxtəlif səviyyəsindən söhbət getdiyi nəzərə alınma­lı­dır. Peşəkar fəlsəfə, elmi-fəlsəfi araşdır­malar, təbii ki, geniş kütlə­lər üçün nəzərdə tutulmur. Lakin fəlsəfi düşüncə tərzinin, ideya-mənəvi yaşantı vərdişlərinin bütün insanlara aşılanması çox önəm­li­dir. Hər bir insan özünü maddi dünyadan ayırmağı, cari hadisə­lə­rin fövqünə qalxmağı, həyata böyük ideallar mövqeyindən bax­ma­ğı öyrənməlidir. Həm də bunu başqalarının nəsihətləri şəklində de­yil, kənardan təsir kimi deyil, özünün fərdi mənəvi-psixoloji yaşantısı kimi mənimsəməlidir. Bizim məqsədimiz insanla­ra sadəcə fəlsəfi biliklər öyrətmək yox, fəlsəfi düşüncə tərzini mə­nimsət­mək­dir ki, hər bir insan öz mənəvi-intellektual potensia­lı­nın verdiyi imkan çərçivəsində filosoflaşa bilsin, İnsan­la­şa bilsin. Gənc­lə­rin mə­nəvi tərbiyəsini didaktikanın, pedaqogi­ka­nın öhdə­sinə burax­maq böyük sadəlövhlükdür. Əgər insanlar dünyanın ahən­gini du­ya bilməsə, təbii gözəllik qarşısında heyrətlənməsə, öz daxili mənəvi güc qaynağını kəşf etməsə, öz mənəviyyatını dünya ilə təmasda özünüdərk və refleksiya yolu ilə daim təkmilləş­dir­məsə, kənarda ülvi olan, gözəl olan nə varsa hamısının, əslində, öz daxilində olanların təzahürü, ikinci həyatı olduğunu dərk etməsə, yəni özünə genetik imkan şəklində təbiətən xas olan potensial mənəvi kamilliyi, müqəddəslik duyğusunu aktivləşdirməsə, canlandırmasa, özünün həyat tərzinə, fəaliyyət prinsiplərinə çe­vir­məsə – təkcə kənar bilikləri öyrənməklə kifa­yət­lənsə – insan bəlkə bilikli ola bilər, lakin kamil olmaz, alim ola bilər, lakin İnsan olmaz.

Mənəvi kamilləşmə yolunun, İnsanlaşma yolunun yeganə böyük bələdçisi olan fəlsəfi təfəkkür tərzinə necə yiyələnmək olar? Necə etmək olar ki, uşaqlara fitrən xas olan fəlsəfi düşüncə qabi­liy­yəti, mahiyyətə varmaq, cəsarətli suallar vermək cəhdləri stan­dart, normal təfəkkür qəliblərinə salınaraq sıradan çıxmasın, yaşlı nəslin təslimçi və praqmatik düşüncəsi uşaqların üsyankar idrak qanadlarını qırmasın? Gənclərimizin təlim-tərbiyəsini bu istiqa­mət­də necə yenidən qura bilərik? Min illər boyu ata-babaları­mız­dan bizə həm də genetik olaraq miras qalmış böyük mənəvi sər­vətləri kənardan öyrənməklə yanaşı, öz daxilimizdə necə aşkar edə bilərik? Özümüz mənən yüksəlmədən övladlarımızın tərbiyəsini «müasir tələblər səviyyəsində» necə qura bilərik?

Bircə şeyi nəzərə almaq lazımdır ki, bu gün Avropada aşkar şəkildə etiraf olunsa da, olunmasa da onların qazandığı nailiy­yətlərdə fəlsəfi düşüncə tərzinin rolu böyük olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, hələ Siseron fəlsəfəni xeyirxahlığın bələdçisi, həyat müəllimi adlandırırdı. Bütövlükdə antik sivilizasiya fəlsəfi düşüncə üzərində qərar tutmuşdu. Avropanın ikinci böyük inkişaf dövrü, renessans da fəlsəfi düşüncəyə qayıdışdan başlanır. Yeni dövrün bütün siyasi-hüquqi və mədəni-mənəvi dəyərlər sistemi də, demokratiya, insan haqları, beynəlxalq dəyərlər sistemi də, demokratiya, insan haqları, beynəlxalq hüquq normaları da fransız maarifçi filosoflarından, Con Lokdan, Kantdan qidalanır. Bu gün biz bu dəyərlər sistemini Avropadan hazır şəkildə götürməyə çalışırıq. Bu yaxşıdır. Lakin öz fəlsəfi fikir qay­naqları­mıza qayıtmaqla biz həmin dəyərlər sisteminə təfəkkürün təbii inkişaf yolu ilə də gəlib çıxa bilərik. Onda milli-ictimai şüurla demokratik dəyərlər sistemi arasında müşahidə olunan müəyyən ziddiyyətlər də təbii yolla aradan götürülmüş olar.

Fəlsəfi düşüncə tərzi fərdi-mənəvi inkişaf üçün, insanın kamilləşməsi üçün nə dərəcədə lazımdırsa, fəlsəfi biliklər sistemi, elmi-fəlsəfi tədqiqatlar da cəmiyyət üçün, dövlət quruculuğu üçün, ictimai-siyasi və sosial-mədəni təşkilatlanma üçün bir o qədər vacibdir.

Ölkə miqyasında subyekt kimi ayrı-ayrı fərdlər deyil, dövlət çıxış edir. Başqa sözlə, dövlət sadəcə müəyyən inzibati funksiyaları həyata keçirən siyasi qurum olmayıb, həm də düşünən, öz fəa­liyyətini müəyyən bir ideya əsasında quran və bu ideyanın müəllifi, daşıyıcısı və icraçısı olan bir qurumdur. Yəni, dövlət sadəcə siyasi subyekt olmayıb, həm də fəlsəfi subyektdir. Xalqın, millətin stra­teji inkişaf konsepsiyasının hazırlanması, milli maraqların bey­nəlxalq miqyasda təmsil olunması və qorunması, bundan öncə isə milli maraqların məhz nədən ibarət olduğunun müəyyənləşdi­ril­məsi bu fəlsəfi subyektin əsas funksiyalarıdır.

Bütün ölkələrdə dövlətin müxtəlif sahələrdəki mövqeyini, və­zi­fələrini mü­əyyən edən, onun ideya təminatçısı olan xüsusi qu­rum­larla (strateji inkişaf ins­titutları və s.) yanaşı, nisbi müstəqil fəlsəfi tədqiqatların aşkar və qeyri-aş­kar milli dövlətçilik yönümü daşıması və nəticə etibarı ilə bütün xalqın int­el­lek­tual potensialının da bu məqsədə xidmət etdiyi şəksizdir. Lakin bu xidmət təş­kil olunmalıdır. Məhz buna görədir ki, milli fəlsəfi fikrin dövlətçiliyə xidmət et­məsi əslində ictimai təşkilatlanma dərəcəsindən asılıdır. Avropa ölkələrində bu proses artıq ictimai şüur səviyyəsində öz əksini taparaq qeyri-aşkar müs­təviyə keçmişdir. Azərbaycan da Avropalaşma prosesində bu yolu keçməlidir. Lakin biz bu yolu kiminsə yedəyində, başqalarının ideyasını, buyruğunu sadəcə yerinə yetirməklə yox, bu ideyanı özününküləşdirməklə, daha doğ­rusu, «Avropa evi» ideyasının milli ideya ilə vəhdətinə nail olmaq­la keçmək istəyirik. Birlik, vəhdət proseslərin sonunda, icra mər­hələsində deyil, ideya təməlində, fəlsəfi məfkurə səviyyəsində əldə edilməlidir. Bu baxımdan, sivilizasiyaların qarşılıqlı özünü­dərki, Şərq və Qərbin özünəməxsusluğu və sintezi, düşüncə tərzləri ara­sın­dakı eyniyyət və fərqin üzə çıxarılması çox önəmlidir.
Dünya zaman-zaman yeniləşir və yeni dünya məntiqini aç­maq və ahən­gi­ni duymaq üçün dünyaya yeni baxışlar sistemi for­ma­laşır, yeni fəlsəfi təlimlər yaranır.

İs­tər iqtisadi, istər sosial, istərsə də idåoloji sa­hə­lərdəki yeni­ləş­mə meyl­lə­ri bir tərəf­dən öz fəlsəfi iza­hını gözləyir, digər tərəf­dən də ciddi elmi-fəlsəfi zÿ­mèn olmadan, bu yeniləş­mə­lərin uğurla hə­yata keçirilməsi sadəcə olaraq mümkün deyil.

Fəlsəfə yalnız o zaman öz başlıca məqsədinə və metoduna sa­diq qalmış olur ki, o, ya­radıcı xarakter daşısın, zamanla ayaq­laş­sın və onu qa­baqlaya bilsin. Əks təqdirdə, ictimai şüur ictimai var­­lıqla əlaqəli olduğu üçün, real həyatdakı təbəddülatlar fəl­sə­fə­yə də sirayət edir. İctimai həyatda canlanma baş verən kimi, fəl­sə­fə də ehkam çərçivəsindən kənara çıxaraq bu canlanmanı, bu yeni­ləşmə prosesini əks etdirmək və proã­nozlaşdırmaq möv­qe­yi­nə keçir və fəlsəfəyə yenidən ya­radı­cılıq ab-havası gəlir. O, özünə qayıdır.

Lakin özünə qayıtmaq istəyən fəlsəfə, ilk baxışda nə qədər təəccüblü görün­sə də, ic­timai mühitin müqavimə­tinə rast gəlir. Mə­sələ burasındadır ki, neçə illər ər­­zində fəlsəfənin öz həqiqi möv­qe­yindən uzaqlaşması onun nüfuzu­nun itməsi ilə nə­ticələnib. Fəl­sə­fə haq­qın­da səhv təsəvvür yaranıb və qurunun oduna yaş da yan­ma­lı olub. Fəl­səfi tə­fəkkür pub­li­sis­tik düşüncə və siyasi de­ma­qo­qiya tərəfindən sıxışdı­rılıb.

Müa­sir mər­hələdə bütün qüvvələr cəmiyyətin yenidən qu­rul­­ması (lakin hansı ideya əsa­sında?) uğrunda müba­rizəyə qoşul­du­ğu bir vaxtda, sözdən işə keçmək, real quruculuq mə­sələləri ilə məşğul olmaq zəru­rəti dönə-dönə təkrar olunduğu bir məqamda yenə də yük­sək materiyadan da­nışmağa, klassik irsə qayıtmağa, bir daha Zərdüştə, So­krata, Bəhmən­ya­ra, Hegelə üz tutmağa, marksizmi yeni­dən nəzərdən ke­çirməyə guya ehtiyac qalmayıb. Mark­sizmlə birlikdə bütövlükdə fəlsəfəni də atmaq, yığılıb qalmış problemləri elə fəlsəfəsiz äÿ həll et­mək xülyası beyinləri iflic edib.

Nə etmək olar ki?! Görünür, biz keçmişin təfəkkür üsulun­dan hələ yaxa qur­tara bil­mə­­mişik. Ən qorxulusu isə budur ki, biz bu­nu çox vaxt unamı­rıq və tə­fəkkür üsulunun ro­lunu lazımınca qiy­mətləndir­mirik. İndi biz ictimai həya­tın iqtisadi və sosial sa­hə­lə­­rində kök­lü dəyişikliklər etməyə çalışsaq da, idarə­et­mə for­ma­la­rı­nı, rəhbərlik üsulunu yeni­ləş­dir­mə­yə təşəbbüs göstərsək də, bun­lar heç də həmişə arzu və təşəbbüs səviyyə­sindən o tərəfə keçmir. Görülən təd­bir­­lər bəzən hətta öz əksliyinə çevrilir. Səbəbi isə, biz­cə, məhz düşüncə tər­zin­dədir.

“Bizə söz yox, mühakimə yox, iş lazımdır” prinsipi məhz keç­mişdən: re­pre­s­siya illə­rin­­dən, «yetkin sosializmdən» miras qa­lıb. O vax­tdan ki, cəmiyyətə dü­şünənlər yox, icra­çı­lar lazım idi, çün­ki kon­kret düşüncəni ideologiya əvəz edirdi. Düzdür, bu prinsip İ.V.Götenin “Faust” əsərindəki müha­ki­mə­lərə za­hi­rən uyğun gə­lir. Orada Faust sözü, zə­kanı və əməli mü­qa­yisə edərək üsòünlüyü əmələ verir. Belə hesab edir ki, hər şeyin baş­lanğıcında iş, əməl dayanır. Lakin məqsəd işin, əməlin heç də yal­nız baş­­lanğıc ol­duğunu dərk etmək deyil. Məqsəd işin, əməlin həm də nə­ticə olduğunu dərk etməkdir. İnsan fəaliyyə­tində zəka əmə­li qa­baqlaya bilməlidir. Praktika bir tərəfdən idra­kın əsa­­sı­dır­sa, digər tərəfdən onun məqsədi və nəticəsi­dir. Elmə əsaslanmayan praktika fayda verə bilməz. Ekoloji və demoqrafik böhra­nın kəs­kin­ləşməsi, təbii, sosial və mənəvi ahəngin po­zulması – bütün bun­lar əslində yetərincə düşünmədən işləmək möv­qeyinin bəh­rələridir. Ziyalıların ictimai həyatda rolunun məhdud­laş­dırıl­ma­­sının, cəmiy­yət­şünas alimlərin ictimai praktika­dan uzaqlaşdı­rıl­ma­sının nəti­cəsi­dir.

Maddi həyatın ilkinliyini qəbul etmək heç də mənəvi həya­tın rolunu heçə endirməyə gətirib çıxarmama­lıdır. Unutmaq ol­màz ki, bütün fəlsəfi təlimlər içəri­sində na­danlığa ən çox yaxın olan kor­tə­bii materializim­dir. Bu gün də materializm dialek­ti­ka­dan ayrı­lan­da öz mütərəqqi məzmununu itirir və cəhalətə qo­vu­şur. Dialek­tika isə tə­fəkkür üsuludur və ona yiyələnmək yüksək fəlsəfi mədəniyyət tələb edir.

Nəzərə almaq lazımdır ki, zəkada, mənəviyyatda dönüş ya­rat­madan, mad­di həyatın yenidən qurulması mümkün deyil. Nə qədər ki, insan özü də­yiş­mə­yib, yaşadığı icti­mai mü­hiti də dəyişə bilməz. Bu – bir tərəfdən. Digər tə­rəf­dən isə, əksinə, nə qədər ki, ic­timai mühit dəyişməyib, sağlam sosial-mənəvi iq­lim yaran­ma­yıb, insanların da ye­niləş­məsi, mənəviy­yat­ca saflaşması mümkün de­yil. Çünki insan həm də ictimai mühitin məhsuludór. İlk ba­xış­da həll­olun­maz paradoks kimi görünən bu vəziyyət əslində insan ilə ic­timai mühitin dialektik vəhdətini əks etdirir. Ona görə də in­san ilə mühitin, mənəviyyatla iqtisadiyyatın dia­lektika­sını mü­kəm­məl surətdə mənimsəmədən bu qapalı hal­qadan çıxış yolu tap­maq və cəmiyyəti uğurla yenidən qurmaq mümkün deyil.

Məsələnin fəlsəfi tərəfinə dair bircə bunu qeyd edək ki, fərdi şüurun ic­ti­mai şüur sər­həd­lərini və de­məli, mövcud ictimai mühi­tin qoyduğu məh­du­diy­yət­ləri aşıb keç­məsi üçün bir mühöì vasitə var­dır ki, bu da babaların mad­di­ləş­miş, ictimai məzmun kəsb et­miş ruhu – milli mədəniyyətdir. Çünki zaman hü­dudu keçiləndə mü­­hit hüdudu da keçilmiş olur. Lakin sovet dövründə ruhun il­kin­liyi ma­te­rialist təlim tərəfindən rədd edildiyi üçün, çoxları hər eh­timala qarşı ümumiyyətlə hər cür ruhu və idealı rədd etməyi, bü­tün mənəvi körpü­ləri uçurmağı üstün tutur və bununla guya ma­­­terializmə daha sadiq olduqlarını isbata yetirirdilər. Bu “sə­da­qət” yarı­şında insan-mühit paradok­su­nun həlli mümkün deyildi və yaranmış qapalı halqadan çıxa bilməmək qa­nu­na­uy­ğun surət­də durğunluğa gətirməli idi.

Əlbəttə, soruşula bilər ki, məgər repressiya və òîòàëèòàð ñîñèà­ëèçì äþâðön­d­ə fəlsəfə təd­­ris və təbliğ olunmurdu? Bəs nÿyə görə min illərin inkişaf Qanu­na­uy­ğunluqlarını öy­rənə-öyrənə yaşa­dı­ğı­mız dövrün ziddiyyətlərini, dialekti­ka­sını aşkara çıxara bil­mə­dik? Niyə fəl­sə­fə öz sözünü deyə bilmədi, karımıza gəlmədi?

Bütün məsələ də bundadır ki, o dövrlərdə maddi və mənəvi hə­yatın baş­qa sahələri kimi, fəlsəfə də deforma­siya olunmuş, öz nis­bi müstəqilliyini itir­miş, yuxarıdan gələn siya­sə­tin təbliğatçısına çev­rilmişdi. Ardıcıl ma­terialist tə­lim olan marksist-leninçi fəlsəfə ob­yektiv ictimai münasibətləri əks etdirmək əvə­zinə, bu münasi­bət­­­ləri kiminsə iradəsinə uyğun şəkil­də şərh etmək məcbu­riy­yə­tin­də qalmış və əslində həm materializmdən, həm də dialektika­dan ay­rı düş­müşdü. Marksist-leninçi fəlsəfə­nin ümumi müddəaları, prin­sipləri kitab­lar­d­a dəyişməz şəkildə saxlansa da, onları ìöàñèð döv­rə tətbiq etmək daha müm­kün deyildi. Çün­ki cari ùÿéàòûí el­mi-fəlsəfi müzakirə obyektinə çevrilməsi bir növ qadağan edilmiş­di. Bu isə “yaradacı təlimin” ehkamlar sistemi ilə əvəz olun­masına gətirmişdi.

Gərək fəlsəfə ictimai problemləri nəinki əks etdirə bilsin, həm də onları qabaqlaya bil­­sin, onların önündə get­sin ki, tətbiq də oluna bilsin. Sxemə salınmış, ehkama çevrilmiş bir təlim heç vaxt günün real problemlərini üzə çıxara bilməz. Problemlər, ziddiyyət­lər ay­dın­laşdırılmadan, pozitiv və neqativ sosial proseslərin əsl hə­rə­kətverici qüvvələri üzə çıxa­rıl­madan cəmiyyətin elmi əsas­larla ida­rə edilməsi, məqsəduyğun surətdə dəyişdirlməsi müm­kün deyil.

Məlumdur ki, təbiət elmlərində gerçəkliyi öyrənmək­dən məq­səd əldə olunan bilikləri tətbiq eləməkdir; elmi bilikləri texnoloji biliklərə, onları da bilavasitə əməli fəaliyyətə çevirmək­dir. Cəmiy­yət­şünaslıq da analoji məq­sədə xidmət edir: cəmiyyətin öyrənil­mə­si və dəyiş­dirilmə­sinə. Kiçik miqyaslı konkret ictimai hadisələrin öyrənil­məsi empirik sosiologiyanın, tarixin, iqtisadi elmlərin və s. pred­metiíÿ daxildir. Cəmiyyətin ən ümumi inkişaf qa­nuna­uy­ğun­luq­­la­rı isə öz əksini fəlsəfədə tapır. Bu gün ölkəmizdə həyata keçi­ril­­ìÿëè îëàí sosial-iqti­sa­di reforma heç də yalnız ayrı-ayrı ictimai ha­­disələrə aid olmayıb, həm də bütövlükdə insa­na münasibətin, Ènsan-Æəmiyyət, Ènsan-Äünya əlaqələrinin yeniləşməsini tələb etdi­yin­­dən fəlsə­fənin özündə də yeniləşməyə ehtiyac yaranmışdır. Həm də fəlsə­fədə yeniləşməni belə başa düşmək olmaz ki, əvvəl­lər o öz funksiyasını əsasən yerinə yetirirdi, amma sadəcə nə­lər­sə yad­dan çıxmışdı və ya bir az başqa cür izah olu­nurdu, indi bi­zim məq­sə­dimiz unudu­lan­ları nəzərə almaq, düzəlişlər verməkdir. Təəssüf ki, be­lə bəsit ”islahatçılıq” meylləri geniş yayılmışdır. Məsələn, in­san amili unu­dul­muşdu və guya indi insan amilini də əlavə edəndə və bu ifadəni qa­lın-qalın ki­tabların başlığına yazanda hər şey ye­ri­nə düşəcək, fəlsəfədə ahəng yara­na­caq. Amma bütün məsələ də elə bun­dadır ki, əgər insan amili unudulmşdusa bu­rada fəlsəfədən heç söhbət gedə bilməz. Unudulmuş duz­ları ay­rıca yeməklə xörək dönüb dadlı olmaz.

Sovet dövründə fəlsəfə özü üçün şeyə çevrilmişdi. Tədris müəssisə­lərində o, mükəl­lə­fiyyət kimi öyrədilir, ictimai həyatın ida­rə olunmasında isə nəzərə alınmırdı. Əməli işdən ta­màìèëÿ êÿ­íàð­äà qalmasınlar deyə “filosoflar”, fəlsəfə müəllimləri par­tiyanın prak­tik fəaliy­yət proqramlarının, müxtəlif cari partiya sənədlərinin təb­liği ilə məşğul olurdular. Əsl fəlsəfə sıxışdırılmış, “rəsmi filo­sof­lar” isə siyasə­tin nökərinə çevrilmişdilər.

Fəlsəfənin lazımsızlığını rəsmi şəkildə heç kim demirdi, o ye­nə də bütün ali mək­təb­lərdə tədris olunur, onun ekstensiv inkişafı üçün yenə də dövlət xəzinəsindən pul buraxı­lır­dı, amma çoxları bu pul­ların havaya sovrulduğunu, tələbələrin vaxtının havayı sərf olundu­ğu­nu düşünürdü. Və bu cür münasibətin obyektiv əsası da yox deyildi. Doğrudan da, fəlsəfə eh­kama çevriləndən, sxemə salı­nan­dan sonra, ictimai praktikadan, günün real problem­lə­rin­dən ayrı düşəndən sonra onun belə geniş miqyasda saxlaíması lüzum­suz görünürdü.

Yəqin buna görədir ki, kütləvi informasiya vasitələri, mət­buat, televiziya fəlsəfi fikrə etinasızlıq göstərməyə başlamışdı. “Fəl­sə­fəçilik”, “mücərrədçilik“ kimi damğalar da həmin dövrlərdə ya­­ran­mışdı və təəssüf ki, bu gün də istifadÿ edilməkdədir. H.Cavid, S.Vurğun ki­mi görkəmli filosof-sənətkarların “fəlsəfə­çi­lik­də”, “mü­cər­rədçilikdə”, real həyatdan ayrı düş­­mək­də təqsir­lən­di­rilməsi heç də məhz həmin sənətkarlara münasibət deyildi. Əs­lin­də bü­töv­lük­də fəlsəfi fikrin özünə münasibət idi. Bədii ədə­biy­yat­da, poe­zi­ya­da fəlsəfi fikri real prak­tik çıxışı olan və ya konkret emo­sional tə­siri olan “əsl fəlsəfi­liklə” əvəz etmək meyli ya­ran­mış­dı. Təsvirçi tən­qidçilik meyli ədəbi tənqiddə fəlsəfi araşdırmaları bir növ qada­ğan et­miş, filosof-tənqidçiləri çap olunmaq hü­qu­qun­dan məhrum elə­mişdi. Fəlsəfəyə heç bir dəxli ol­mayan tamam başqa təfəkkür formalarını əsl fəlsəfi tə­fəkkür kimi qələmə vermək və bu­nun­la əs­lin­də fəlsəfədən “xilas olmaã” meyli bu gün də davam etməkdədir.

Fəlsəfəni elmiləşdirmək adı ilə onu elm çərçivəsinə salmışdı­lar. Elm isə insansız­laş­mış dünyanı öyrəndiyi üçün insana yaddır, hər cür emosionallıãdan, hər cür təəs­süratdan azaddır və ya məh­rum­dur. Soyuq ağılla, rasional düşüncə ilə əldə olunmuş biliklər, bu bi­lik­lərin müəyyən sxematik sistemi olsa-olsa yalnız ixtisas fəaliyyətində la­zım olar. İnsanın xa­rak­ter və mənəviyyatının for­ma­laş­ması prosesində bu biliklər bilavasitə heç bir rol oyna­mır.

Deməli, o vaxt ki, fəlsəfə elm normativləri çərçivə­sinə salın­mış­dı, o yalnız ixtisas fən­ninin metodologi­éası kimi faydalı ola bi­lərdi. Təəssüf ki, respublikamı­zın ali məktəblərində bu sahəyə fikir verilmir.

Əlbəttə, fəlsəfənin bütün əhəmiyyəti onun yalnız meto­doloji funksiyası ilə məhdud­laşmır. Onun ideoloji və dünyagörüşü funk­siyalarından da səmərəli surətdə istifadə etmək olar. Lakin təbiidir ki, sovet dövründə fəlsəfənin bu funksiyaları da sxematikləşdiril­miş və tədricən öz təsir gücünü itirmişdi.

İdeoloji funksiya sinfilik prinsipi ilə məhdudlaş­dırılmış və üs­tə­lik bu prinsip özü də ba­yağılaşdırıl­mış, metafizik bir hökm çər­çi­və­sinə salınmışdı: kapi­talizm cəmiyyətində nə varsa – pisdir, so­sia­lizm cəmiyyə­tində nə varsa – yaxşıdır. Fəlsəfə də hər vasitə ilə yal­nız buna xidmət etməli idi ki, sosializmin üstünlüklərini təb­liğ et­sin. Halbuki həqiqi dialektik möv­qe tədqiqat obyektlə­rinin hərtə­rəf­li öyrənilməsini, hər bir mütərəqqi hadisə­nin də daxili zid­diy­yət­lə­rinin üzə çıxarılmasını, habelə ümumən mənfi hesab olunan hər han­sı hadisədə onun mövcud­luğunu hər halda təmin edən, onu ya­şa­dan pozitiv baş­lanğıcı aşkara çıxar­ma­ğı nəzərdə tutur.

Başqa bir misal. İnsan mürəkkəb bio-sosial-mənəvi sistem­dir. Onu təşkil edən bu müx­təlif müstəvilərdən hər hansı birini ön plana çəkib, qalanları nəzərdən atsaq in­san haq­qında tam, bütöv tə­səvvür əldə etmək mümkün olmaz. Lakin bu yaxınlara qədər in­sa­na əsasən sinfilik priz­masından nəzər salınırdı, bütün yerdə qa­lan cəhətlər, insa­nın fiziki və mə­nəvi keyfiyyətləri isə kölgədə qalır­dı. İnsanın fər­diy­yəti, mənəvi təkrarlanmazlığı, unikallığı unudu­lur, eyni ictimai münasibətlərin məcmusu olan bütün insanlar eyni bir çərçivəyə salınırdı. Nəticədə bərabər­lik ideyası bərabərçilik prinsipinə çevrilir, unikal in­san fərdiy­yə­tinin yerini cəmiyyətin bir ünsürü, milyonlar­dan biri olan özgələşmiş sosial insanlar tuturdu. Stalinizm dövründə repressiyaya bir növ bəraət qazandıran “əvəz olunmaz heç kim yoxdur” ide­yası yaranır, guya cəmiyyə­tin səadəti naminə ayrı-ayrı insanların səadəti qurban verilirdi.

Burada biz şəxsi mənafeyi ictimai mənafeyə qurban verməyin necə təbliğ olóí­du­ğu­nu yada salmaya bilmərik. Çünki bu, cəmiy­yət ilə insan arasındakı zid­diyyətin açıq-aşkar bir­­tə­rəfli, ''metafizik'' həllinə ən yaxşı misaldır. Ayrıca in­sanlar, onların şəxsi mənafeyi bir qay­­da olaraq arxa plana keçirdi... Lakin su­al olunmurdu ki, bununla biz əslində son məqsədi qurban vermiş ol­muruqmu?

Cəmiyyət həddindən artıq mücərrədləşdirilir və əs­lində insa­nın əksliyinə çevrilirdi. Hal­bu­ki sosialist in­qilabının əsas məqsədlə­rin­dən biri məhz bu əks­li­yi aradan qaldırmaq, bir tə­rəf­dən şəxsi mə­nafelərin ictimai məna­feyə, digər tə­rəf­dən də ictimai mənafeyin şəxsi mə­nafe­lərə uy­ğunluğunu təmin etmək idi. La­kin təəssüf ki, mövcud sosial-iqtisadi münasi­bətlərin struk­tu­run­da bu ikinci is­ti­qamət arxa plana keçmiş, insanın cəmiyyət qarşısındakı məsu­liyyə­tin­dən gen-bol söhbət getdiyi halda, cəmiyyətin insan qarşısında məsuliyyət da­şı­ması yaddan çıxmışdı.

Əgər insan müstəqil mənəvi sərvət kimi deyil, yalnız cəmiyyə­tin bir üzvü, hissəsi kimi yada düşürsə, deməli obyektiv ictimai hə­yat mənəvi insandan və ya insan mənəviyyatından “azad edilir”. Unu­dulur ki, mənəvi komponentdən “azad edilmiş” sosial ger­çək­lik daha fəl­sə­fənin predmeti ola bilməz. Çünki hər hansı bir prob­lem yalnız o zaman fəlsəfèlik sə­viy­yəsinə qalxır ki, o, insan taleyi ilə bağlanır, mənəviyyat prizmasından keçirilir. Fərddən kə­nar­da, fər­di mənəviyyatdan kənaräa götürülən ictimai pro­blemlər fəlsəfə­si­nin yox, sosio­lo­giyanın predmetinə da­xildir. Biz bu fərqi nəzərə alma­dı­ğımıza görə və xüsusi fənlərdən biri olan sosiologiyanın prob­lemlərini fəlsə­fəyə daxil elədiyimizə görə, fəlsəfənin predmeti əsassız surətdə genişləndirilmiş, meyar itmişdir. Nəticədə fəl­səfəyə dəxli var, ya yox, ictimai hə­yat­dan bəhs edən istəni­lən yazı fəlsəfi əsər kimi qiymətlənldirilmiş, bu əsər­lərə görə müvafiq ol­mayan elmi dərəcələr verilmişdir. Publisistikadan tutmuş konkret faktiki materialın empi­rik təhlilinə qədər hər nə varsa fəlsəfə adlandırılmış və “filosofların” sayı əsl fəlsəfədən heç xəbəri olmayan adamlar hesabına günü-gündən aròmışdır. Belə düşünmək olar ki, bu əsər­lər heç olmasa empirik sosiologiyanın in­kişafı üçün əhəmiyyətə malikdir. Lakin məsələ bu­ra­sında­dır ki, sovet dövründə yazûëàí «fəlsəfi» əsərlə­rin əksəriyyəti fəlsəfèlik tələblərindən uzaq olduğu kimi, elmilik tələblərindən də uzaq olmuşdur. Rəsmi məlumatlarla əsl vəziyyət arasında uçurum yarandığından cəmiyyətşünaslıq sahəsində yazılan əsərlər həyatın özünü yox, saxta statistikanı əks etdirirdi. Empirik sosioloji tədqiqatlar aparmaq məsləhət bi­lin­mirdi və ona görə də bizdə fəlsəfə ilə yanaşı sosiologiya elmi də çərçivəyə sa­lınmışdı. La­kin bu çərçivə daxilində aparılan “tədqi­qat­lar” əsl tədqi­qatdan çox uzaq olsalar da, onların bir “üstünlü­yü” var idi. Bu da həmin işləri yazmaq üçün heç bir tədqiqatın la­zım olmaması, xüsusi zəhmət çəkmədən “bol məhsul” vermək imkanı idi.

Fəlsəfi ümumiləşdirmələr yalnız o zaman mümkün ola bilər ki, əvvəlcə empirik və el­mi-nəzəri səviyyədə tədqiqatlar aparılmış olsun. Yalnız bundan sonra həmin problemlər fəl­səfi kontekstə daxil edilə bilər. Lakin heç empirik tədqiqatların da aparılma­dığı bir şəraitdə nəyin fəlsəfi ümumiləşdirilməsindən söhbət gedə bilər?

Bax, belə bir şəraitdə, elmi tədqiqatların yerini psev­dotədqi­qat­lar tutduğu bir za­man­da, əsl fəlsəfi fikir də “aktual mövzu­lar­da­kı” psevdofəlsəfə tərəfindən sıxışdı­rılırdı. (Təəssüf ki, bu meyl indi də davam etməkdədir).

Belə düşünmək olar ki, həmin dövrdə əsl fəlsəfə daha çox də­rə­cədə fəlsəfə tarixi tim­sa­lında saxlana bilərdi. Mərkəzdə, doğ­ru­dan da, dünya fəlsəfə klassikləri rus dilinə tərcümə olunur, fəlsəfə tarixinin şərhinə geniş yer ve­rilirdi. Nə qədər paradoksal görünsə də, qada­ğan­lar daha çox dərəcədə Qərb idealist fəlsəfəsinə deyil, rus idealist fəl­səfəsinə – Vl.So­lov­yov, N.A.Áerdyayev kimi klas­sik­lərə tətbiq edilirdi. Bu, əslində milli fəlsəfi fikri tarixi yad­daşdan silmək tə­şəb­büsü idi. Respublikamızda isə pro­letkultçuluq mey­li, manqurt­laş­dırma təä­birləri özünün zir­vəsinə qalxmışdı. Xalq özünün hətta mütərəqqi fəlsəfi fik­rin­dən ayrı düşmüş, milli fəl­səfə tarixinin yerini ictimai-siyasi və demokratik fi­kir tarixi tut­muş­du. Bi­rinci qaranlıqda qaldığından çoxları hələ indi də fəlsə­fə­ni ya maarifçilik və didaktika ilə, ya inqilabi-demokra­tik fikirlə, ya da hətta si­éa­si publisistika ilə qarışıq salırlar. Nəticədə Azər­bay­can fəlsəfi fikir tarixinin hü­dudları genişləndirilir və burada an­caq əsl fəlsəfəyə yer qal­mır. Səbəb­lərin­dən biri budur ki, əsl fəlsə­fə­ni şərh etmək təbliğatçılıqla elmi dərəcə almış rəs­­mi fəl­səfəçilərin intellektual imkanı xaricindədir. Deməli, bugünkü fəlsə­fəmizdəki vəziyyət keçmiş­də­ki fəlsəfi fikrimizin də üzə çıxmasına mane olur. Bu sahədəki tək-tük həqiqi tədqiqatlar isə “ak­tual mövzulardakı” cild-cild kitablar ara­sında itib-batır.

Ancaq marksizm fəlsəfəsini əzbərləyənlər, heç ona da yara­dı­cı və tən­qidi şəkildə yanaşa bil­mə­yənlər bu təlimin dünya fəlsəfi fik­ri ilə əla­qəsini, ümumi cəhətlərini görə bilmir, ondan kənarda nə varsa ha­mısına qara eynəkdən baxırdılar. Burada Aristotelin məş­hur fik­ri yada düşür: “Na­dan­lar ancaq fərqi, müdriklər isə həm də vəh­dət və ümumiliyi görürlər”. Xalq hikməti və klas­sik fəlsəfənin, o cümlədən Şərq klassik fəlsəfəsinin çox mühüm ümumilikləri var və hər hansı fəl­səfi təlim də yalnız bu ümumi fonda daha aydın dərk edilə bilər. Milli fəlsəfi fikirlə əla­qə­lən­dirilmədikdə, milli mə­də­­niyyətdən ayrı düşdükdə heç bir təlimin canlı təsir gücü ola bilməz.