УДК 1 (09)
KBT 86.4
Səadət ŞIXIYEVA
AMEA, Ak.Z.Bünyadov ad.
Şərqşünaslıq İnstitutu
Xülasə
Məqalədə Şərq fəlsəfi düşüncə tarixində mühüm bir yerə sahib olan hürufili-
yin öyrənilməsində nəzərə çarpan ənənəviləşmiş yanlışlar təhlil edilir. İndiyədək
hürufiliyin fəlsəfi bir təlim və siyasi məqsədli hərəkat kimi fəaliyyəti, məram və
məqsədləri və s.-nin bəzi aspektləri təhrifli şəkildə təqdim olunmuşdur. O yanıltma-
lar içərisində hürufiliyin bir təlim olaraq leqal fəaliyyətə başlaması, Fəzlullahın
sağlığında və onun edamından sonra hürufilərin siyasi iqtidarlarla ittifaqa girmə
cəhdləri və s.-nin dəyərləndirilməsi də yer alır. Bu məqalədə haqqında bəhs etdiyi-
miz həmin təhriflər, onların yaranmasına təkan verən qaynaqlar, tarixi hadisələri
yanlış anlamalar və s. dəyərləndirilərək, tarixi gerçəkliklərin üzə çıxarılmasına
cəhd edilir. Məqalədə hürufilik mətnləri əsasında bir neçə mübahisəli məsələnin
aydınlaşdırılmasına xüsusi diqqət yetirilir.
Bundan başqa, məqalədə hürufi üsyanları ilə əlaqədar faktlar təfərrüatlı öy-
rənilərək təhriflə gerçəkliyin sərhədləri müəyyənləşdirilmiş, xüsusilə Şahruxa sui-
qəsdlə bağlı ziddiyyətli məqamlar təhlilə cəlb edilir. Bu araşdırmalar nəticəsində
təkcə hürufiliyin tarixi ilə bağlı bir sıra hadisələrin gedişatı, səbəb və nəticələrində
təhriflərin olması deyil, həm də bir sıra qaynaq və araşdırmalarda haqqında bəhs
olunan bəzi şəxslərin uydurma olması da üzə çıxarılır.
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, shikhiyevas@gmail.com.
1
1780-1789-cu illərdə alman filosofu F.H.Jacobi (1743-1819) tərəfindən təşkil edilən
“Panteizm disputları” (Pantheism controversy) nəticəsində fəlsəfi ədəbiyyata daxil olan spi-
nozizm termini altında ümumilikdə, B.Spinozanın fəlsəfi sistemi nəzərdə tutulur: Goetschel
W. Spinoza’s Modernity: Mendelssohn, Lessing, and Heine. Wisconsin: The University of
Wisconsin Press, 2004. Alman klassik fəlsəfəsinin nəhənglərindən hesab olunan G.V.F.He-
gel (1770-1831) isə, spinozizmi akosmizm (laməkan) kimi başa düşürdü: Hegel G.W.F.
Lectures on Logic. Bloomington: Indiana University Press, 2008, s. 49.
Hürufiliyin tarixi:
ənənəviləşmiş təhriflər,
unudulan gerçəkliklər...
65
Metafizika – Cild 1, Say 2, 2018
Açar sözlər: hürufilik, təlim, tarix, üsyan, təhrif, gerçəklik
Giriş
İslam Şərqinin fəlsəfi düşüncə tarixində mühüm bir mövqeyə sahib olan hü-
rufilik təlimi ilə bağlı istər Qərb, istərsə də Şərq alimlərinin araşdırmalarında mü-
əyyən anlamda ənənəviləşmiş bir sıra qənaətlər mövcuddur. Lakin hürufilik qay-
naqlarına müraciət etdikdə bu məsələlərdən bir qisminin fərqli ifadə və inikasına
rast gəlirik. Qeyd etməliyik ki, hürufi müəlliflərin əsərlərindən təlimin təkcə fəlsə-
fi-dini görüşləri deyil, tarixi ilə bağlı bəzi məlumatları da əldə etmək mümkündür
və bu qaynaqların həmin çevrələrdə qələmə alınması onları daha etibarlı mənbə
saymağa əsas verir. Hürufilik mətnləri təkcə bu fəlsəfi-fikri axının tarixi deyil, həm
də təlimin bu və ya digər dərəcədə bağlandığı ölkələrin (Azərbaycan, İran, Türkiyə,
Suriya, Misir, Özbəkistan və s.) siyasi tarixi ilə əlaqəli bir sıra məlumat və faktlar
baxımından da əhəmiyyət kəsb edir.
Hürufiliyin XIV-XV əsrlərdə yaşamış nümayəndələrinin (Fəzlullah, Nəsrul-
lah Nafəci, Əliyyül-Əla, Seyid İshaq, Əmir Qiyasəddin və başqaları) əsərləri bu tə-
limin yaranması, fəaliyyəti, yayıldığı coğrafiya, nüfuz etdiyi siyasi çevrələr, o cüm-
lədən tarixini öyrənmək baxımından daha mötəbər qaynaqlar sayılır. Bir sıra tədqi-
qatçılar hürufiliklə əlaqədar problemləri araşdırarkən bu qaynaqlara müraciət etsə-
lər də, təlimin tarixi ilə bağlı bəzi əhəmiyyətli məsələlər ya diqqətdən kənarda qal-
mış, ya da təhrif olunmuşdur. Qeyd etməliyik ki, çağdaş araşdırıcıların tarixi ger-
çəklik kimi qəbul etdiyi bəzi ənənəviləşmiş və qəliblənmiş yanlış mülahizələrin
çoxu orta çağ tarix kitablarından qaynaqlanır. Problemin araşdırılması nəticəsində
belə bir qənaətə gəldik ki, hürufiliyin tarixinə aid bir sıra məlumatlar orta əsrlər
müəlliflərinin əsərlərində ifadəsini tapdığı üçün onların isbatı və ya təhlilinə ehti-
yac olmadığı düşünülmüşdür. Halbuki ilkin hürufilik qaynaqları ilə müqayisə orta
çağ tarixçilərinin bu təlimlə bağlı bəzi hadisə və faktları təqdimində təhriflərə yol
verməsi və ya məlumatının natamamlığını üzə çıxartdı. Burada hürufilik mətnləri
əsasında bu geniş bəhsdən bir neçə məqama diqqət yetirəcəyik:
- hürufilik təliminin mərhələli “zühur”u;
- fəlsəfi-dini bir təlim kimi tarix səhnəsinə çıxan hürufiliyin siyasi
fəaliyyətə yönəlməsinin gerçək səbəbləri;
66
Səadət Şıxıyeva. Hürufiliyin tarixi: ənənəviləşmiş təhriflər,
unudulmuş gerçəkliklər, s.
65-96
- hürufilərin siyasi iqtidar sahibləri ilə münasibətləri;
- Fəzlullahdan sonra hürufilərin coğrafi məkan seçimindəki məramı və
mühacirətinin şəkli;
- hürufi sui-qəsdləri ilə bağlı təhriflər və s.
1. Hürufiliyin elanı ilə bağlı mübahisəli tarixlər
Araşdırmalarda hürufiliyin bir fəlsəfi cərəyan kimi fəaliyyətə başlamasının
tarixi olaraq, müxtəlif illər – h. 775 / m. 1373-1374
1
, h. 778 / m. 1376-1377
2
, h.
800 / m. 1397-1398
3
və s. göstərilməkdədir. Ümumilikdə h. 788 / m. 1386-1387-cı
ilin hürufiliyin elanı tarixi kimi qeyd olunmasına daha çox rast gəlinir.
4
Əslində bu tarix fərqliliyinin qaynağı hürufi mətnləridir. Fəzlullahın seçilmiş
xəlifəsi (
“xəlife-ye bərqozide”) olaraq tanınan Əliyyül-Əlanın
“Kürsinamə”sindən
hürufiliyin zühurunun mərhələli xarakterliliyi qənaəti hasil olur. Bu tarix çeşidliliyi
və onun səbəbinə, eləcə də təlimin fəaliyyətinin istiqamətləri, məram və məqsədləri
ilə bağlı bəzi mülahizələrdə uyğunsuzluq və ziddiyyətlərin mövcudluğuna digər
araşdırıcılar diqqət yetirməmişlər.
5
Bir sıra araşdırmalarda isə müqayisə və təhlil
1
.292 ، 289 .ص (ه 1330 ،ناﺮﮭﺗ هﺎﮕﺸﻨﺗد تارﺎﺸﺘﻧا :ناﺮﮭﺗ) ﯽﻧﺎﮔﺮﮔ ﮫﻣﺎﻧ هژاو .ﺎﯿﻛ قدﺎﺻ
2
،ﯽﻧﺎﮔﺮﮔ ﮫﻣﺎﻧ هژاو .ﺎﯿﻛ قدﺎﺻ
.ص
289
،
292
؛
Зумруд Кули-заде. Хуруфизм и его представители в Азербайджане (Баку: Элм,
1970), s. 92.
3
bax:
.ﻖﯿﻓﻮﺗ ﺎﺿر
"
"،ﮫﯿﻓوﺮﺣ یﺎھ ﮫﺸﯾﺪﻧا رد ﯽﺸھوﮋﭘ
ﯽﻟﻼﺟ ﷲﺪﯾ ﺶﺷﻮﻛ ﮫﺑ ،ﯽﻤﯿﺴﻧ ﻦﯾﺪﻟادﺎﻤﻋ رﺎﻌﺷا و ﯽﮔﺪﻧز
،ﯽﻧ ﺮﺸﻧ :ناﺮﮭﺗ) یراﺪﻨﭘ
1993
.ص ،(
49
-
50
؛
"،ﻰﻨﺴﺣ ﮫﻟاﺎﻄﻋ ﮫﻤﺟﺮﺗ ،ﯽﻓوﺮﺣ ىﺎھ ﮫﺘﺷﻮﻧ" .نواﺮﺑ دراودا
،ناﺮﮭﺗ) ﻦﯿﻣز ناﺮﯾا ﮓﻨھﺮﻓ
1365
ﺪﻠﺟ ،(
26
.ص ،
219
.
Зумруд Кули-заде. Хуруфизм и его представители в Азербайджане, s. 92.
4
“Kürsinamə”də dolayısı ilə, “İstivanamə”nin nüsxələrindən birində isə açıq bir
şəkildə 1386-cı ilin hürufilik təliminin elanı tarixi kimi qeyd edilməsi (Hurufilik Metinleri
Katalogu. Hazırlayan: Abdülbaki Gölpınarlı (Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1989),
s. 3) bu barədəki qənaətləri qətiləşdirmişdir. Bu barədə bax: Fatih Usluer. Hurûfilik-İlk
Elden Kaynaklarla Doğuşundan İtibaren (İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2009), s. 39;
،ناﺮﮭﺗ) ﻦﯿﻣز ناﺮﯾا ﮓﻨھﺮﻓ "،ﮫﯿﻓوﺮﺣ ﮫﻗﺮﻓ زﺎﻏآ" .ﺮﺘﯾر تﻮﻤﻠھ
1341
ه
(.
،
ﺟ
،ﻢھد ﺪﻠ
.ص
350
؛
.ﺎﯿﻛ قدﺎﺻ
،ﯽﻧﺎﮔﺮﮔ ﮫﻣﺎﻧ هژاو
.ص
292
.
5
Hürufiliyin tarixi ilə bağlı mübahisəli məsələlər və təlimin nümayəndələrinin fəaliyyə-
tinin xarakterinə bəzi tezis və məqalələrimizdə münasibət bildirmişik: Səadət Şıxıyeva.
“Hürufilərin siyasi mübarizə tarixindən,” Dil və ədəbiyyat, 3 (1998), s. 126-129; Yenə
onun: “Hürufi müəlliflər Qaraqoyunlular haqqında,” Azərbaycan şərqşünaslıq elminin inki-
şaf yolları (akad. Vasim Məmmədəliyevin 70 illiyinə həsr olunmuş konfransın materialları)
(Bakı, 27-28 iyun 2013), s. 429-443; Yenə onun: “Hurufi Ayaklanmaları,” XVI. Türk Tarih
Kongresi. 3. Cilt. Selçuklu Devleti ve Beylikler Dönemi. (20-24 Eylül 2010, Ankara).
67