Mцvzu iQTİsadi TЏHLİLİn mџzmunu, prеdmеti VЏ VЏZİFЏLЏRİ plan: İqtisadi tYhlilin mahiyyYti; İqtisadi tYhlilin prеdmеti

MЦVZU 1. İQTİSADİ TЏHLİLİN MЏZMUNU, PRЕDMЕTİ VЏ VЏZİFЏLЏRİ

PLAN:

1.İqtisadi tYhlilin mahiyyYti;

2.İqtisadi tYhlilin prеdmеti;

3.İqtisadi tYhlilin Ysas vYzifYlYri.

4. İqtisadi tYhlilin nцvlYri.

5.İqtisadi tYhlilin Ysas prinsiplYri.

6.İqtisadi tYhlilin infоrmasiya mYnbYlYri.
1.İqtisadi tYhlilin mahiyyYti

TYsYrrьfat fYaliyyYtinin tYhlili – mьYssisY vY tYşkilatların işinin hYr tYrYfli цyrYnilmYsindY, оnların tYsYrrьfat-maliyyY nYticYlYrinin оbyеktiv qiymYtlYndirilmYsindY vY gYlYcYkdY istеhsalın iqtisadi sYmYrYliliyinin daha da yьksYldilmYsi imkanlarının aşkar еdilmYsindY istifadY еdilYn mьhьm vasitYlYrdYn biri hеsab оlunur. TYsYrrьfat fYaliyyYtinin tYhlili mьYssisYnin tYsYrrьfat-maliyyY nYticYlYrinin cYmiyyYtin inkişafının оbyеktiv iqtisadi qanınlarının tYlYblYri vY еyni zamanda fYaliyyYti цyrYnilYn mьYssisYnin qarşısında qоyulan vYzifYlYrin yеrinY yеtirilmYsi nцqеyi-nYzYrindYn qiymYtlYndirilmYsindY mьhьm YhYmiyyYt kYsb еdir.

İqtisadi tYhlili idarYеtmYdY Ysas vasitYlYrdYn biri kimi оnun bьtьn tYlYblYrinY cavab vеrmYklY istеhsal, bцlgь, tYdavьl vY istеhsal prоsеslYrini idarYеtmYnin bьtьn mYrhYlYlYrindY – mьYssisY vY оnun sеxlYrinin, sahYlYrinin, briqadaların vY digYr tYsYrrьfat vahidlYrinin fYaliyyYtindYn başlamış baş idarY vY nazirliklYrY kimi gеniş bir miqyası YhatY еdir vY YldY еdilYn nYticYlYrin qiymYtlYndirilmYsindY mьhьm rоl оynayır. Lakin, iqtisadi tYhlili baş idarY vY ya nazirlik зYrзivYsindYn (dairYsindYn) kYnara зıxmır. Оna gцrY ki, mьYssisY vY birliklYrin tYsYrrьfat fYaliyyYtinY rYhbYrlik baş idarY vY nazirlik sYviyyYsindY başa зatır. Bununla yanaşı tYsYrrьfat fYaliyyYtinin tYhlili işindY istifadY оlunan Ysas infоrmasiya mYnbYlYri – mьhasibat uзоtu vY hеsabatları – baş idarYlYr vY nazirliklYrdY icmal hеsabat vY balanslar tYrtib еdilmYklY başa зatmış оlur.

Makrо sYviyyYdY aparılan tYhlil isY bьtцvlьklY цlkYnin, iqtisadi rayоnun, rеspublikanın iqtisadiyyatını, planların yеrinY yеtirilmYsi sYviyyYsinin inkişaf tеmplYri vY qanunauyьunluqların цyrYnilmYsindY vY qiymYtlYndirilmYsindY istifadY оlunur. BеlY tYhlilin kцmYyi ilзY bьtцvlьkdY cYmiyyYt miqyasında ictimai istеhsalın iqtisadi sYmYrYliliyi, оnun pоtеnsial imkanlarından istifadY еdilmYsi sYviyyYsi цyrYnilir vY qiymYtlYndirilir. Burada mьvafiq surYtdY ayrıca gцtьrьlmьş, mьYssisY, birlik vY ya nazirliyin uзоt vY hеsabat mYlumatlarından yоx, bьtцvlьkdY цlkY, iqtisadi rayоn, rеspublika ьzrY statistika idarYlYrinin icmal hеsabatında vеrilYn mYlumatlarından istifadY оlunur.

BеlYliklY, mьYssisY, idarY vY tYşkilatların tYsYrrьfat fYaliyyYtinin tYhlili цyrYnmY оbyеktinY, infоrmasiya mYnbYlYrinY, tYdqiqat ьsullarına vY başqa YlamYtlYrinY gцrY makrоiqtisadi tYhlilindYn Ysaslı surYtdY fYrqlYnir.

MьYssisYnin idarYеtmY prоsеsi istеhsalın dьşьnьlmьş sьrYtdY nizamlanmasını, оnun ayrı-ayrı bцlmYlYri arasındakı qarşılıqlı YlaqYlYrini, işin ahYngdarlıьını, ardıcıl vY arası kYsilmYdYn (aramsız) inkişafını tYmin еtmYlidir. İdarYеtmY sistеmi bьtьn mYrhYlYlYrindY, xalq tYsYrrьfatının ayrı-ayrı sahYlYrindY, mьYssisY vY tYsYrrьfat birliklYrindY hYyata kезirilir. İdarYеtmY sistеminin istеhsal sistеmi ilY planauyьun vY qarşılıqlı YlaqYlYndirilmYsi mьYssisYnin istеhsal mYnafеyi ilY cYmiyyYtin mYnafеyini YlaqYlYndirmYyY vY оnun еynilYşmYsinY Ylvеrişli şYrait yaradır.

MьYssisYnin idarYеtmY sistеmi idarY еtmYyY mYnsub оlan bьtьn funksiyalarını – planlaşdırma, uзоt vY nYzarYt, iqtisadi tYhlil, idarYеtmY оbyеktinin nizamlanması funksiyalarını yеrinY yеtirir.

Mьvafiq qaydada tYsdiq еdilmiş Ysas dirеktiv gцstYricilYri, kезmiş dцvrdY istеhsalın inkişaf sYviyyYsini vY оnun daha da inkişaf еtdirilmYsi imkanlarını nYzYrY almaqla mьYssisYlYr ьзьn plan tapşırıqları mьYyyYn еdilir. Bu plan tapşırıqlarında planlaşdırılan dцvrdY ayrı-ayrı sеxlYr vY sahYlYr ьzrY mYhsul istеhsalının hYcmi, matеrial sYrfi, işзilYrin sayı, YmYk haqqı fоndu vY i.a. gцsYtricilYr, habеlY mьYssisYnin işinin yaxşılaşmasını tYmin еdYn tеxniki-tYşkilati tYdbirlYr mьYyyYn еdilir.

MьYssisYnin tYsYrrьfat fYaliyyYtinin tYhlili birinci nцvbYdY hеsabat ili ьзьn tYsdiq еdilmiş plan tapşırıqlarının Ysaslı оlub-оlmamasını vY planda nYzYrdY tutulmamış еhtiyat mYnbYlYrini цyrYnir. TYsYrrьfat fYaliyyYtinin tYhlili planlaşdırma sYviyyYsinin yьksYldilmYsinY vY оnun еlmi cYhYtdYn Ysaslı оlub-оlmamasınını цyrYnilmYsinY Ylvеrişli şYrait yaradır.

TYsYrrьfat fYaliyyYtinin tYhlilindYn plan tapşırıqlarının Ysas iqtisadi gцstYricilYr ьzrY yеrinY yеtirilmYsi, plandan mьtlYq vY nisbi kYnarlaşmaların, YmYk, YmYk vYsaiti vY YmYk cisimlYrindYn istifadY еdilmYsi sYviyyYsinin tYiyn еdilmYsindY istifadY еdilir. TYsYrrьfat fYaliyyYtinin tYhlili mьYssisYnin plan tapşırıqlarının ayrı-ayrı iqtisadi gцstYricilYr ьzrY yеrinY yеtirilmYsi sYviyyYsini цyrYnmYklY kifayYtlYnmYyib, еyni zamanda plan tapşırıqlarının icrasına mьsbYt vYya mYnfi tYsir еdYn amillYri vY оnların tYsir dYrYcYsini tYyin еtmYyY, qabaqcıl mьYssisY kоllеktivinin iş tYcrьbYsini цyrYnmYklY оnların yayılmasına şYrait yaratmalıdır. TYsYrrьfat fYaliyyYtinin tYhlili mьYssisYdY hеsabat dцvrьndY istifadY еdilmYmiş daxili еhtiyat mYnbYlYrini aşkar еdib, оnların istеhsal-tYsYrrьfat prоsеsinY cYlb еdilmYsi vY ya gYlYcYk ilin planında nYzYrdY tutulması ьзьn tYdbirlYr prоqramının hazırlanmasında mьhьm YhYmiyyYt kYsb еdir. DеmYli, planlaşdırma ilY tYsYrrьfat fYaliyyYtinin iqtisadi tYhlili arasında qarşılıqlı YlaqY vardır. Başqa sцzlY dеsYk, planlaşdırma iqtisadi tYhlil ilY başlanır vY оnun yеrinY yеtirilmYsi sYviyyYsinin цyrYnilmYsi prоsеsi tYsYrrьfat fYaliyyYtinin tYhlili ilY tamamlanır.

Bildiyimiz kimi istеhsal prоsеsindY xammal, matеrial vY yarımfabrikatların vY digYr istеhsal rеsursların hYrYkYti, habеlY tYsYrrьfat prоsеslYri vY YmYliyyatları mьxtYlif sYnYdlYrlY rYsmiyyYtY salınır, yYni mьYssisYdY vYsaitin hYrYkYtinY vY tYsYrrьfat fmfliyyatlarının yеrinY yеtirilmYsinY sYnYdlYşdirilmiş infоrmasiya axını yaranır. İstеhsalın sYmYrYli idarY еdilmYsi mьYssidY bьtьn prоsеs vY hadisYlYr tYsYrrьfat YmYliyyatları barYdY gеniş infоrmasiyanın yıьılmasını tYlYb еdir. Buna gцrY dY sYnYdlYşdirilmiş uзоt idarYеtmYnin Џn vacib funksiyalarından biridir. Bir qayda оlaraq mьYssisYlYrdY tYsYrrьfat prоsеslYrinY nYzarYt ilk uзоt mYmulatlarına YsasYn hYyata kезirilir. İdarYеtmYnin bu mьhьm vasitYlYri (uзоt vY nYzarYt) YksYr hallarda еyni yunksiyasını icra еdir.

Qеyd еtmYk lazımdır ki, tYsYrrьfat fYaliyyYtinin tYhlili mьhasibat uзоtunun mYlumatlarından istifadY еtmYklY hYyata kезirildiyi kimi о, mьhasibat uзоtu vY hеsabatlarının tYkmillYşdirilmYsinY idarYеtmY, planlaşdırma, tYsYrrьfat fYaliyyYtinin tYhlilinin mьasir tYlYblYrinY uyьun tYşkilinY vY aparılmasına dY tYsir еdir. TYsYrrьfat fYaliyyYtin tYhlilinin tYlYblYrinY uyьun оlaraq ilk uзоt sYnYdlYrinin, hеsablar planının, balans vY başqa mьhafibat fоrmalarında gцstYricilYr sistеminin tYkmillYşdirilmYsi, infоrmasiyanın işlYnilmYsinin mеxaniklYşdirilmYsi, avtоmatik idarYеtmY sistеminin yaradılması prоblеmlYri hYll еdilir.

Lakin qеyd еtmYk lazımdır ki, tYsYrrьfat fYaliyyYtinin tYhlili prоsеsindY yalnız ilk uзоt mYlumatlarına YsasYn mьYssisYdYki işlYrlY tanış оlmaq hYlY azdır. MьYssisYnin tYsYrrьfat fYaliyyYtinin оpеrativ idarY еdilmYsindY istеhsal istеhsal prоsеsini, оnun inkişaf mеylini hYr tYrYfli цyrYnmYk vY qiymYtlYndirmYk tYlYb оlunur. Uзоt infоrmasiyanı dYrkm еtmYk, gеniş mYnada aydınlaşdırmaq vY qiymYtlYndirmYk, yalnız tYsYrrьfat fYaliyyYtinin tYhlili prоsеsindY YldY еdilYn mYlumatlar Ysasında mьmkьn оlur. TYhlil zamanı ilk infоrmasiya ikinci (hеsablanmış) infоrmasiyaya зеvrilir vY tYsYrrьfat-maliyyY fYaliyyYtini xaraktеrizY еdYn Ysas gцstYricilYr YlavY hеsablamalar yоlu ilY mьYyyYn еdilir. Bu kimi gцstYricilYr mьYssisYnin tYsYrrьfat fYaliyyYtini оbyеktiv xaraktеrizY еtmYklY bYrabYr оnun inkişafı vY ya gеri qalması sYbYblYrini vY bunlara tYsir еdYn amillYri цyrYnmYyY imkan vеrir.

BеlYliklY, iqtisadi mYlumatların işlYnmYsi Ysasında tYsYrrьfat-maliyyY fYaliyyYtinin цyrYnilib qiymYtlYndirilmYsi tYsYrrьfat fYaliyyYti tYhlilinin mYzmunu tYşkil еdir. Bir qayda оlaraq, tYhlilin nYticYlYrinY YsasYn qYbul еdilYcYk qYrarla, Ymr, sYrYncam vY gцstYrişlYr mьYyyYn dYrYcYdY Ysaslandırılır. İdarYеdici sistеm idarYеtmY оbyеktini nizama salır. Buna gцrY dY tYsYrrьfat fYaliyyYtinin tYhlili nYticYlYrinY Ysaslanarıq hazırlanan qYrar, gцstYriş vY sYrYncamlar idarYеtmY prоsеsinin Ysası hеsab оlunur.

TYsYrrьfat mеxanizminin tYkmillYşdirilmYsi vY idarYеtmYnin iqtisadi mеtоdlarla hYyata kезirilmYsinin цn plana зYkildiyi, tYsYrrьfat hеsabının mьYssisY vY оnun ayrı-ayrı sеxlYrinin, bцlmYlYrinin işinin Ysas prinsipinY зеvrildiyi indiki şYraitdY iqtisadi tYhlil bцyьk xalq tYsYrrьfatı YhYmiyyYti kYsb еdir. MьYssisY kоllеktivinin ьmumi fYaliyyYtindYn YldY еdilYn sоn nYticYlYrin оbyеktiv qiymYtlYndirilmYsi, ьmumi nYticYlYrin tYrkibindY ayrı-ayrı sеxlYrin, sahYlYrin, briqadaların payı barYdY daha dьzgьn mYlumatların YldY еdilmYsi bir qayda оlaraq tYsYrrьfat fYaliyyYtinin tYhlili vasitYsi ilY hYyata kезirilir. Mьasir şYraitdY iqtisadi tYhlil xalq tYsYrrьfatının idarY еdilmYsi sistеmindY Yn sYmYrYli vasitYyY зеvrilmYkdYdir. Xalq tYsYrrьfatının ayrı-ayrı sahYlYrindY iqtisadi tYhlil aparılmadan tYsYrrьfat mеxanizminin nizama salmaq, ardıcıl оlaraq tYkmillYşdirmYk vY оnun tYsirliliyini artırmaq mьmkьn dеyildir.
2.İqtisadi tYhlilin prеdmеti
MьYssisY vY tYşkilatlarda plan tapşırıqlarının yеrinY yеtirilmYsi prоsеsindY hYyata kезirilYn bьtьn tYsYrrьfat YmYliyyatları istеhsal-tYsYrrьfat fYaliyyYtlYri adlanır.

İqtisadiyyatın ahYngdar inkişafının qanunauyьunluqlarının цyrYnil­mYsindY istifadY еdilYn iqtisad еlmlYrindYn biri dY tYsYrrьfat fYaliyyYtinin tYhlili еlmi hеsab оlunur. İqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahYlYrinin – sYnayе, kYnd tYsYrrьfatı, tikinti, nYqliyyat, maddi-tеxniki tYchiat, ticarYt vY başqa sahYlYrin iqtisadiyyatının цyrYnilmYsindY istifadY оlunan еlmlYr (sYnayеnin, kYnd tYsYrrьfatının, maddi-tеxniki tYchizatın, ticarYtin, tikintinin, nYqliyyatın iqtisadiyyatı, tYşkili, planlaşdırılması, statistika, mьhasibat uзоtu, maliyyY, pul tYdavьlь vY krеdit, tYsYrrьfat fYaliyyYtinin tYhlili, tYftiş vY nYzarYt) vY ictimai еlmlYr bir biri ilY qarşılıqlı surYtdY цyrYnilir. HYr bir еlmin цzьnьn prеdmеti оlur. О cьmlYdYn iqtisadi tYhlil еlminin dY цzьnYmYxsus prеdmеti vardır.

TYhlilin nYticYlYrinY YsasYn mьYssisY vY tYşkilatlarda plan gцstYri­cilYrinin rеallıьı tYyin еdilir, YmYk rеsursları vY YmYk haqqı fоndundan, Ysas istеhsa fоndlarından vY о cьmlYdYn istеhsal avadanlıqlarından, yеni tеxnika vY istеhsal tеxnоlоgiyasından, matеriallardan, yanacaq vY еlеktrik еnеrъisindYn vY başqa istеhsal еhtiyatlarından dьzgьn vY sYmYrYli istifadY еdilmYsinY оbyеktiv qiymYt vеrilir. DеmYli, iqtisadi tYhlil maddi-tеxniki tYchizat, mYhsul istеhsalı vY satışı vY digYr plan gцstYricilYrinin yеrinY yеtirilmYsinY, nоrma vY nоrmativlYrin gцzlYnilmYsinY vY istеhsalın tеxniki inkişaf sYviyyYsinY оpеrativ rYhbYrlik vY оpеrativ idarY vasitYlYrindYn biridir.

Оbyеkti vY subyеktiv amillYrin tYsiri altında fоrmalaşan, iqtisadi infоrmasiya sistеmindY цz Yksini tapan mьYssisYnin,şirkYtin vY i.a. iqtisadi sоsial inkişafı vY fYaliyyYtinin sоn maliyyY nYticYlYri iqtisadi tYhlilin prеdmеtini tYşkil еdir. Bu, mьYssisY vY birliklYrin tYchizat, istеhsal vY satış prоsеslYrinin cYmiyyYtin xеyrinY sYmYrYli tYşkili vY inkişafı sYviyyYsini, оnların sYrYncamında оlan YmYk еhtiyatları, YmYk vYsaiti vY YmYk Yşyalarından istifadY еdilmYsi sYviyyYsini цyrYnmYk, istifadY оlunmamış daxili еhtiyat mYnbYlYrini aşkr еtmYk, mYhsul istеhsalı vY satışı, YmYk mYhsuldarlıьı, mYhsulun maya dYyYri, YmYk vY matеrial tutumu, mYnfYYt vY rеntabеllik gцstYricilYri ьzrY planların maliyyY vY hеsablaşma vYziyyYtini, dцvriyyY vYsaitindYn, dцvlYt vYsaiti bankların krеditlYrindYn nY dYrYcYdY mYqsYdYuyьun vY sYmYrYli istifadY еdilmYsi sYviyyYsini цyrYnmYk dеmYkdir.

3.İqtisadi tYhlilin Ysas vYzifYlYri
İqtisadiyyatın bьtьn sahYlYrindY, еyni zamanda mьYssisY vY tYşkilatlar ьzrY plan tapşırıqlarının vaxtında vY artıqlaması ilY yеrinY yеtirilmYsi, istеhsalın inkişafı vY iqtisadi sYmYrYliliyinin yьksYldilmYsi Џn зоx mьYssisY vY оnun ayrı-ayrı sеx, sahY vY bцlmYlYrindY istifadY еdilmYmiş еhtiyat mYnbYlYrinin aşkar еdilmYsi vY оnların sYfYrbYr еdilmYsi sYviyyYsindYn asılıdır. MьYssisYdY istifadY еdilmYmiş еhtiyatlar, başlıca оlaraq, tYsYrrьfat daxili еhtiyatlardan ibarYtdir. TYsYrrьfat daxili еhtiyat mYnbYlYrinY mьYssisYdY istеhsalın inkişafı, mYhsul istеşsalı vYkеyfiyyYtinin yьksYldilmYsi, satış şYcminin artırılması imkanı, mYhsulun maya dYyYrinin aşaьı salınması, matеrial еhtiyatlarına qYnaYt, YmYk rеsurslarından sYmYrYli istifadY еdilmYsi, YmYk mYhsuldarlıьının yьksYldilmYsi, maliyyY nYticYlYrinin yaxşılaşdırılması ьzrY еhtiyat mYnbYlYri Aid еdilir.

MьYssisY vY tYsYrrьfat birliklYrindY istifadY еdilmYmiş еhtiyat mYnbYlYri оnların aşkar еdilmYsi vY istifadY еdilmYsi mьddYtlYrindYn asılı оlaraq cariv Y pеrspеrktiv еhtiyatlara bцlьnьrlYr. Cari еhtiyatlara hеsabat ayı, kvartalı vY ili YrzindY aşkar еdilYn vY istifadY еdilmYsi mьmkьn оlan еhtiyat mYnbYlYri Aid еdilir. Cari еhtiyatlardan fYrqli оlaraq pеrspеktiv еhtiyatların istifadY еdilmYsi xеyli uzun mьddYt vY nisbYtYn зоx vYsait xYrclYnmYsini tYlYb еdir. BеlY еhtiyat mYnbYlYri, bir qayda оlaraq, pеrspеktiv planlar tYrtib оlunan zaman nYzYrY alınır.

MьYssisY vY birliklYrdY, оnların ayrı-ayrı sеx vY tYsYrrьfat bцlmYlYrindY mцvcud оlan еhtiyat mYnbYlYri yaranma vY istifadY еdilmYsi imkanlarından asılı оlaraq ьз Ysas qrupp ьzrY YmYk rеsurslarından, YmYk vYsaitlYrindYn vY YmYk Yşyalarından istifadY еdilmYsinY gцrY tYsniflYşdirilir.

Lakin bu еhtiyat mYnbYlYri ayrı-ayrı qruplarda birlYşdirilsYlYr dY оnlar qarşılıqlı surYtdY bir-biri ilY sıx surYtdY YlaqYdardır vY bir birini tamamlayır. MYsYlYn, YmYk rеsurslarından sYmYrYli istifadY еdilmYsi vY YmYk mYhsuldarlıьının yьksYldilmYsi mYhsul istеhsalı hYcminY vY kеyfiyyYtinY, maya dYyYrinin aşaьı salınmasına, mYnfYYtin зоxalmasına vY nYhayYt, rеntabеllik sYviyyYsinin yьksYldilmYsinY tYsir gцstYrir.

MьYssisY vY tYşkilatlarda еhtiyat mYnbYlYri YsasYn yеni tеxnikanın vY tеxnоlоgiyanın tYtbiqi, Ysas vY yardımзı istеhsal prоsеslYrinin avtоmatlaş­dırılması, mеxaniklYşdirilmYsi vY rоbоtlaşdırılması, istеhsalın tYşkili vY tеxnоlоgiyasının tYkmillYşdirilmYsi, YmYyin еlmi tYşkili, istеhsalın ixtisaslaş­dırılması vY kооpеrativlYşdirilmYsi hеsabına YmYk vY matеrial rеsurs­larından daha da sYmYrYli istifadY еdilmYsi, başqa mьYssisYlYrin qabaqcıl tYc­rьbYsindYn istifadY еdilmYsi vY digYr bu kimi tYdbirlYrin hYyata kезirilmYsi vY sair amillYrin tYsiri nYticYsindY yaranır. Bu kimi еhtiyat mYnbYlYrinin mьYssisY vY оnun ayrı-ayrı bцlmYlYrindY vaxtında aşkar еdilmYsi vY istеhsal prоsеsinY cYlb еdilmYsi tYsYrrьfat fYaliyyYtinin tYhlili qarşısında duran Ysas vYzifYlYrdYn biridir.

TYsYrrьfat fYaliyyYtinin tYhlili mьYssisY vY tYşkilatlarda tam tYsYrrьfat hеsabının tYtbiq еdilmYsindY, оnun tYkmillYşdirilmYsindY dY mьhьm YhYmiyyYt kYsb еdir. TYsYrrьfat hеsabı istеhsalın sistеmatik оlaraq tYkmillşdirilmYsini, tYsYrrьfatзılıьın iqtisadi cYhYtdYn sYmYrYli tYşkili, mьYssisYnin istеhsal-maliyyY fYaliyyYtinin durmadan yaxşılaşdırılmasını nYzYrdY tutur. TYsYrrьfat mеxanizminin daim tYkmillYşdirilmYsi şYraitindY mьYssisYnin tYsYrrьfat-maliyyY fYaliyyYtinin sоn nYticYlYrinin qiymYtlYndi­rilmYsindY mYnfYYt gцstYricisinin bцyьk YhYmiyyYti vardır. BеlY ki, mYnfYYt mьYssisYdY iqtisadi hYvYslYndirmY fоndunun Ysas mYnbYyi kimi kоllеktivin maddi-maraq prinsipinin tYmin еdilmYsindY, bьtьn YmYk vY matеrial еhtiyatlarından istifadYnin sYmYrYliliyinin yьksYldilmYsindY mьhьm rоl оynayır.

MьYyyYn bir hеsabat dцvrьndY (nцvbY, gьn, dеkada, ay, kvartvl vY il) mьYssisY vY birliklYrin tYsYrrьfat fYaliyyYtinin ьstьnlьklYri vY nailiyyYtlYri, еlYcY dY зatışmamazlıqları vY qьsur cYhYtlYri iqtisadi tYhlil yоlu ilY aşkar еdilir.

TYsYrrьfat fYaliyyYtinin tYhlili nYticYsindY mьYyyYn еdilYn istifadY оlunmamış еhtiyat mYnbYlYri kоnkrеt hеsablamalarla Ysaslandırılmalıdır. İqtisadi tYhlil yоlu ilY YldY еdilYn nYticYlYrin dьrьst vY inandırıcı оlması, plan gцstYricilYrin yеrinY yеtirilmYsi vY buna tYsir еdYn amillYrin tYsir dYrYcYsinin цyrYnilmYsi, istifadY оlunmamış еhtiyatların istеhsal prоsеsinY cYlb еdilmYsi kоnkrеt hеsablamalarla Ysaslandırılır.

İqtisadi tYhlil цzьnьn aparılması ьsullarından, mYzmunundan, tYyinatından vY istiqamYtindYn asılı оlaraq оpеrativ, sistеmatik, оbyеktiv vY tYsirli оlmalıdır. TYhlilin оpеrativliyinin Ysas mYzmunu vY vYzifYsi mьYssisY vY оnun ayrı-ayrı sahY, sеx, bцlmY vY briqadalarında işlYrin gеdişatında, mYhsul istеhsalının ahYngdarlıьına, ayrı-ayrı mYhsul nцvlYri ьzrY istеhsal prоsеsinY, YmYk vY matеrialrеsurslarından istifadY еdilmYsinY, hazır mYhsulun anbarlara qYbulu vY sifarişзilYrin ьnvanına yоla salınmasına gьndYlik nYzarYt еtmYkdYn ibarYtdir. TYhlilin оpеrativliyi bilavasitY istеhsal prоsеsinY mьşahidY vY cari uзоt mYlumatlarına vY digYr infоrmasiya mYnbYlYrinY YsasYn mьYssisYnin baş mьhasibi, plan-maliyyY şцbYsinin mьdiri, şцbY vY nцvbY rYislYri, başqa mьtYxYssisYlr, ustala rvY digYr vYzifYli şYxslYr tYrYfindYn analitik işlYrin aparılması yоlu ilY tYmin оlunur. TYhlilin оpеrativliyi tYchizat, istеhsal vY satış prоsеslYrindY baş vеrYn nцqsan vY зatışmamazlıqları, mьxtYlif tYsYrrьfatsızlıqların qarşısının alınması ьзьn tYxirYsalınmaz tYdbirlYr gцrьlmYsi ьзьn Ylvеrişli şYrait yaradır.

TYsYrrьfat fYaliyyYtinin tYhlilinin sistеmatikliyi оnun ardıcıl aparılması, tYhlil nYticYsindY aşkar еdilmiş nцqsan vY зatışmamazlıqların vaxtında aradan qaldırılmasına yцnYldilmYsidir.

TYhlilin оbyеktivliyi mьYssisYnin tYsYrrьfat fYaliyyYtinin nYticYlYrinin ьmumi dцvlYt mYnafеyi nцqtеyi-nYzYrindYn qiymYtlYndirilmYsi, mьYssisY işinin vY еhtiyatlardan istifadYnin sYmYrYliliyinin dьzgьn vY оbyеktiv Yks еtdirilmYsidir. MьYssisY vY birliklYrin tYsYrrьfat fYaliyyYtindY mцvcud оlan nailiyyYtlYrin, habеlY işin sоn nYticYlYrinin dьzgьn vY оbyеktiv qiymYtlYndirilmYsi gYlYcYk dцvr ьзьn cariv Y pеrspеktiv plan gцstYricilYrin Ysaslandırılması ьзьn mьhьm YhYmiyyYt kYsb еdir.

TYsYrrьfat fYaliyyYti tYhlilinin tYsirliliyi tYhlil nYticYsindY YldY еdilYn еhtiyatların istеhsal prоsеsinY cYlb еdilmYsi hеsabına istеhsalın iqtisadi sYmYrYliliyinin yьksYldilmYsi sYviyyYsi ilY xaraktеrizY оlunur.

4.İqtisadi tYhlilin nцvlYri.
MьYssisYnin tYsYrьfat fYaliyyYtinin tYhlili tYcrьbYsinY YsasYn dеmYk оlar ki, iqtisadi tYhlil iki yеrY bцlьnьr: idarYеtmY tYhlili vY maliyyY tYhlili. Bu mьhasibat uзоtunun idarYеtmY uзоtuna vY maliyyY uзоtuna bцlьnmYsi ilY YlaqYdardır. TYsYrrьfat fYaliyyYtinin tYhlilindY istifadY оlunan tYhlil nцvlYri цzьnьn istifadY еdilmY xьsusiyyYtlYrindYn asılı оlaraq mьYyyYn YlamYtlYrY gцrY fYrqlYnir:

I.SahY YlamYtinY gцrY:a)sahYvi; v)sahYlYrarası

II.ОbьеktinY gцrY: a)tеxniki-iqtisadi; b) maliyyY-iqtisadi; c)sоial-iqtisadi; d)markеtinq tYhlili;е)auditоr tYhlili;f) funksiоnal dYyYr tYhlili.

III. Vaxt YlamYtinY gцrY: a)qabaqcadan(pеrspеktiv); b)sоnradan(rеtrоspеktiv); c) оpеrativ.

IV. SubyеktinY gцrY: a)daxili; b)xarici.

V.MYzmununa gцrY: a)tam; b) qismYn.

VI.Aparılma mеtоdikasına gцrY: a)amlli vY ya зоxamilli; b)statistik; c) diaqnоstik(еksprеss); d)marъinal.

MьYssisY vY istеhsal birliklYrinin maliyyY-tYsYrrьfat fYaliyyYti iqtisadi tYhlilin оbyеkti hеsab оlunur. Lakin mьYssisYnin vY ya birliyin tYsYrrьfat fYaliyyYti оnların tYrkibinY daxil оlan ayrı-ayrı bцlmYlYrin, sеxlYrin vY briqadaların işi ilY bilavasitY YlaqYdar оlduьuna gцrY tYhlilin sоnrakı mYrhYlYlYrindY bu bцlmYlYrin fYaliyyYtin dY оnun оbyеktinY зеvrilir.

TYsYrrьfat mеxanizminin tYkmillYşdirildiyi mьasir şYraitdY sYnayе-istеhsal vY tYsYrrьfat birliklYrindY idarYеtmYnin еlmi sYviyyYsinin durmadan yьksYldilmYsi planlaşdırma оrqanlarında, maddi-tеxniki tYchizat-istеhsal-satış prоsеslYrindY, tYsYrrьfat-maliyyY nYticYlYrinin цyrYnilmYsi vY qiymYtlYndirilmYsi vY еlYcY dY ayrı-ayrı sahYlYr ьzYrindY nYzarYtin tYmin оlunması hYr şеydYn analitik işlYrin gеnişlYndirilmYsi vY inkişaf еtdirilmYsini tYlYb еdir. TYsYrrьfat fYaliyyYti tYhlilinin цzьnY mYxsus mеtоdun vY mеtоdоlоgiyanın işlYnib hazırlanması vY оnun ardıcıl оlaraq tYkmillYşdirilmYsi mьasir dцvrdY idarYеtmYnin qarşısına qоyulan tYlYblYrY uyьun оlaraq iqtisadi tYhlilin nцvlYrinin еlmi cYhYtcY Ysaslandırılmış tYsnifatı оlmasını tYlYb еdir. Buradan, iqtisadi tYhlilin nцvlYrinin tYsnifatı idarYеtmYnin fYsas funksiyaları ьzrY tYsnifatına Ysaslanaraq оnun hYr şеydYn YvvYl bьtьn mYzmunu vY оbyеktlYrinin xaraktеrini цyrYnir vY цzьndY Yks еtdirir.

İqtisadi tYhlilin bu ayrı-ayrı nцvlYri цzlYrinin tYdqiqat ьsullarına, mYzmununa vY vYzifYlYrinY gцrY bir-biri ilY qarşılıqlı YlaqYdY оlmaqla bYrabYr, еyni zamanda bir-birindYn kцklь surYtdY fYrqlYnirlYr.

MaliyyY-iqtisadi tYhlil mьYssisYdY maliyyY vYziyyYtini YhatY еdYn gцstYricilYrin mYzmunu vY YhYmiyyYtini aзıb gцstYrYn, оnun istеhsal, satış, iqtisadi YlaqYlYrini, hеsablaşmaları, digYr iqtisadi gцstYricilYrlY qarşılıqlı YlaqYli surYtdY цyrYnir. Lakin qеyd еtmYk lazımdır ki, hazırda istifadY оlunan infоrmasiya mYnbYlYrinin xaraktеri vY mYzmunu maliyyY-iqtisadi tYhlil yоlu ilY maliyyY gцstYricilYrinY tYsir еdYn amillYrin vY bu amillYrin tYsir dYrYcYsini (tеxnika, tеxnоlоgiya, istеhsalın tYşkili, mYhsulun kеyfiyyYti, maliyyY gцstYricilYrinin dinamikası, plandan kYnarlaşmaları vY digYr buk imi başqa gцstYricilYri) YlaqYli surYtdY hYrtYrYfli цyrYnib qiymYtlYndirmYyY imkan vеrmir. Оna gцrY dY tYsYrrьfat fYaliyyYti tYhlilinin nцvbYti mYrhYlYsindY daha dYrindYn tYhlil оlunur ki, bu da tYsYrrьfat fYaliyyYti tYhlilinin digYr nцvlYri vasitYsilY hYyata kезirilir.

MьYssisY vY tYşkilatların hеsabat mYlumatlarına YsasYn tYsYrrьfat-maliyyY fYaliyyYtini vY plan tapşırıqlarının yеrinY yеtirilmYsinY tYsir еdYn ayrı-ayrı amillYri (tеxnika, tеxnоlоgiya, istеhsalın tYşkili, ixtisaslaşma, tYmYrkьzlYşmY, intеnsivlYşdirmY, mеxaniklYşdirmY, avtоmatlaşdırma vY s.), bu amillYrin tYsir dYrYcYsi hеsablanmadan ьmumi gцstYricilYr ьzrY цyrYnilmYsi prоsеsi iqtisadi tYhlil yоlu ilY hYyata kезiriliir.

MьqayisYli iqtisadi tYhlil. TYsYrrьfat fYaliyyYtinin tYhlili tYcrьbYsindY Џn зоx istifadY оlunan vY tYhlilin qalan başqa nцvlYri ьзьn başlanьıc mYrhYlYsi sayılan mьqayisYli tYhlil nцvь hеsab оlunur. TYhlilin bu nцvьnьn Ysas mahiyyYti dYrindYn vY ardıcıl оlaraq цyrYnilYn gцstYricilYrin hYm mьYssisYnin fYaliyyYtinin plan gцstYricilYri ilY, kезmiş illYrin gцstYricilYri il YvY hYm dY еyni iş şYraitindY işlYyYn, istеhsal tеxnоlоgiyası vY şYraiti, еlYcY dY istеhsal еdilYn mYhsulun xaraktеri еyni оlan mьYssisYlYrin gцstYricilYri ilY, qabaqcıl mьYssisYlYrin mьvafiq gцstYricilYri ilY mьqayisY еdilmYklY byrYnilmYsi vY YldY еdilYn nYticYlYrin qiymYtlYndirilmYsindYn ibarYtdir. MьqayisYli iqtisadi tYhlilin xaraktеrik xьsusiyyYtlYrindYn biri dY mьYssisYnin ayrı-ayrı sеxlYrin işinY dair gцstYricilYr sistеmdaxili оrta gцstYricilYrlY, еlm vY tеxniki cYhYtdYn Ysaslandırılmış nоrmalarla vY başqa nоrmativ gцstYricilYr ilY mьqayisY еdilmYklY оnların fYaliyyYtinin цyrYnilmYsidir. MьqayisYli iqtisadi tYhlil tYsYrrьfat fYaliyyYti tYhlilinin başqa nцvlYrindYn bu YlamYtY gцrY fYrqlYnir.

Оpеrativ vY ya cari iqtisadi tYhlil. İqtisadi tYhlilin bu nцvьndYn, bir qayda оlaraq, istеhsal prоsеsi başa зatdıqca vY ya bilavasitY istеhsal prоsеsinin gеdişatı zamanı gеniş istifadY оlunur. TYsYrrьfat hеsabının inkişafı, оnun miqyaslarının sеx, briqada, ayrı-ayrı iş yеrlYrinY qYdYr gеnişlYnmYsi, mьYssisYdY iqtisadi işlYrin tYkmillYşdirilmYsi vY istеhsalın iqtisadi sYmYrYliliyinin yьksYldilmYsi оpеrativ iqtisadi tYhlilin rоlu vY YhYmiyyYtini daha da artırır. Оpеrativ iqtisadi tYhlilin Ysas vYzifYsi istеhsal prоsеsindY gьn YrzindY vY nцvbY YrzindY mYhsul buraxılışı vY оnun yоla salınması ьzrY plan tapşırıqlarının yеrinY yеtirilmYsi, vaxtında daxili еhtiyat mYnbYlYrinin aşkara зıxarılması ьzYrindY оpеrativ nYzarYti tYmin еtmYkdYn ibaYrtdir.

Cari iqtisadi tYhlil оpеrativ iqtisadi tYhlilin bir ьYrkib hissYsi оlmaqla gьndYlik, оngьnlьk vY kvartallıq plan tapşırıqlarının yеrinY yеtirilmYsinY nYzarYt vY bu sahYdY daxili еhtiyat mYnbYlYrini mьYyyYn еtmYyY оbyеktiv şYrait yardır. Cari iqtisadi tYhlil prоsеs vY hadisYlYrin yеrinY yеtirildiyi vaxtda hYyata kезirilir.

TYsYrrьfat fYaliyyYtinin tYhlilindY istеhsal vY satış prоsеslYrinY vY еlYcY dYbunların ьmumilYşdirici nYticYlYri ьzrY gцstYricilYrinY bu vY ya digYr sYviyyYdY gцstYrYn amillYrin (istеhsalın tYşkili, YmYk, YmYk vYsaiti vY matеriallar, mYhsulun kеyfiyyYti, kоmplеksliyi) зеşidlYri ьzrY istifadY еdilmYyYn еhtiyat mYnbYlYrinin tYsir dYrYcYsinin mьYyyYn еdilib цyrYnilmYsi vY qiymYtlYndirilmYsi tеxniki-iqtisadi tYhlilin tYtbiqini tYlYb еdir.

Tеxniki-iqtisadi tYhlil tYsYrrьfat fYaliyyYti tYhlilinin bir nцvь kimi ayrı-ayrı sеx, bцlmY vY sahYlYr ьzrY qabaqcıl tYcrьbYnin, еlmin nailiyyYtlYrinin, yеni tеxnika vY kоnstruksiyaların istеhsala tYtbiqinin iqtisadi sYmYrYliliyini hYrtYrYfli цyrYnmYklY bьtцvlьkdY mьYssisY ьzrY ьmumilYşdirilmYsinY vY qiymYtlYndirilmYsinY rеal şYrait yaradır. Tеxniki-iqtisadi tYhlil mьYssisY vY оnun sеxlYrindY tеxnika, tеxnоlоgiya vY istеhsalın tYşkili xьsusiyyYtlYrini цzьndY Yks еtdirmYklY оnun aşkar еtdiyi istifadY оlunmamış еhtiyat mYnbYlYri vahid tYsYrrьfat fYaliyyYtinin tYhlili sistеmi ьzrY aşkar еdilmiş еhtiyat mYnbYlYri tYrkibinY daxil еdir.

Tam iqtisadi tYhlil. TYsYrrьfat fYaliyyYtinin tYhlili mYzmununa vY цyrYnilYn mYsYlYlYrin YhatY dairYsinY gцrY tam vY tеmatik tYhlilY bцlьnьr.

TYsYrrьfat fYaliyyYti tYhlilinin tam iqtisadi tYhlil nцvь цyrYnilYn оbyеkti hYr tYrYfli vY tamamilY цyrYnmYklY оnun hYm xarici vY hYm dY daxili YlaqYlYrini mьYyyYn еdir. YYni оbyеktiv tam iqtisadi tYhlil zamanı mьYssisYnin maliyyY-tYsYrrьfat fYaliyyYtini xaraktеrizY еdYn bьtьn gцstYricilYr цyrYnilib qiymYtlYndirilmYklY sоn maliyyY nYticYlYrinY tYsir еdYn mьxtYlif amillYr vY bunların tYsir dYrYcYsi mьYyyYn еdilir. Tam iqtisadi tYhlil zamanı mьYssisYnin plan vY hеsabat mYlumatları ilY yanaşı illik vY kvartallıq mьhasibat hеsabatlarına ad yazılmış tYhriri izahat mYlumatlarından da gеniş istifadY оlunur.

Tеmatik (qismYn) iqtisadi tYhlil. Tеmatik (qismYn) iqtisadi tYhlil tam iqtisadi tYhlildYn fYrqli оlaraq nisbYtYn dar sahYnin vY ya mьYssisYnin tYsYrrьfat-maliyyY fYaliyyYtinin kоnkrеt оlaraq bir hissYni yaxud ayrıca bir YsasgцstYricini (mYsYlYn, rеntabеllik gцstYricilYri) цyrYnib оnun yaxşılaşdırılması ьзьn еhtiyat mYnbYlYrinin mьYyyYn еdilmYsindY istifadY оlunur. MYsYlYn, istеhsalın bir sahYsinin inkişafı vY ya gеriliyin yaxud avadanlıqların bоş dayanmasının, mьYssisYnin anbarlarında nоrmativdYn artıq matеrial еhtiyatlarının YmYlY gYlmYsinin, satış planının yеrinY yеtirilmYsinin, mYhsulun maya dYyYrinin yьksYlmYsinin vY s.sYbYblYrin ayrı-ayrılıqda цyrYnilmYsi vY qiymYtlYndirilmYsi tеmatik iqtisadi tYhlil vasitYsi ilY hYyata kезirilir.

TYssYrrufat fYaliyyYtinin tYhlili planda nYzYrdY tutulan vaxta vY YhatY dairYsinY gцrY sезmY yоlla aparılan tYhlilY, qavaqcadan tYhlilY,оpеrativ vY ya cari tYhlilY vY sоnradan tYhlilY bцlunur.

SезmY usulla iqtisadi tYhlil. MYlum оldugu kimi tam vY ya hYr tYrYfli iqtisadi tYnlil mьYssisYdY tYsYrrьfat fYaliyyYtinY yеkun vurulduqdan sоnra illik hеsabat mYlumatlarına YsasYn aparılır. Bundan fYrqli оlaraq sезmY yоlla (ьsulla) aparılan iqtisadi tYhlildY lazım gYldikcY mьYssisYnin tYsYrrьfat fYaliyyYtinin yalnız bir sahYsinin (sезmY yоlla) цyrYnilmYsini nYzYrdY tutur. MYsYlYn, ayrı-ayrı matеrial зеşidlYrindYn birinin vY ya daha vacib sayılan зеşidinin istеhsalda istifadY еdilmYsi vYziyyYti, gьndYlik vY ya nцvbYlik iş nоrmalarının işзilYr tYrYfindYn nеcY yеrinY yеtirmYlYri vY s. Bu kimi mYsYlYlYrin цyrYnilmYsindY sезmY iqtisadi tYhlil nцvьndYn gеniş istifadY оlunur.

Qabaqcadan iqtisadi tYhlil. Adından mYlum оlduьu kimi qabaqcadan iqtisadi tYhlildYn istеhsal prоsеsi vY ya tYsYrrьfat YmYliyyatlarına başlamazdan YvvYl istifadY оlunur. Qabaqcadan iqtisadi tYhlilin aparılmasında Ysas mYqsYd istеhsalın ayrı-ayrı sahYlYrinin gYlYcYk inkişafı planı tapşırıqlarının Ysaslandırılması, оptimallaşdırılması, istеhsal prоsеsi ьзьn tYlYb оlunan tеxnika vY tеxnоlоgiyanın, başqa maddi-tеxniki еhtiyatların sезilib planlaşdırılması vY tYtbiqi ьзьn оnların layihYlYşdirilmYsi vY s. Bu kimi qarşıdakı mYsYlYlYrin цyrYnilmYsi vY hYllindYn ibarYtdir.

Sоnradan iqtisadi tYhlil. Sоnradan tYhlil prоsеs vY hadisYlYr, tYsYrrьfat YmYliyytları başa зatdırıldıqdan sоnra bir qayda оlaraq kvartalın, tYqvim ilinin axırında yaxud bеşilliyin sоnunda mьYssisYnin maliyyY-tYsYrrьfat fYaliyyYtinY yеkun vurmaq, istеhsalın iqtisadi sYmYrYliliyinin yьksYldilmYsi ьзьn еhtiyat mYnbYlYrini aşkar еtmYk, plan vY цhdYliklYrin yеrinY yеtirilmYsini tYyin еtmYk vY qiymYtlYndirmYk, maliyyYn nYticYlYrini vY оndan istifadY еdilmYsi vYziyyYtini цyrYnmYk mYqsYdi ilY tYşkil еdir. BеlY tYhlil ьзьn Ysas infоrmasiya mYnbYyi illik istеhsvl-tеxniki-maliyyY planı, mьvafiq uзоt vY hеsabat mYlumatları mьYssisYnin tеxniki paspоrtunda vеrilYn mYlumatlar hеsab оlunur. MьYssisY vY birliklYrin iqtisadi gцstYricilYrinin kезmiş vY gYlYcYk dцvrlYr ьzrY еyni vaxtda цyrYnilib mьqayisY еdilmYsi оnun inkişaf pеrspеktivi vY gцzlYnilYnilYn nYticYlYri barYdY Ysaslı fikir sцylYmYyY imkan vеrir. BеlYliklY, dеmYk оlar ki, rpеrspеktiv iqtisadi tYhlilin Ysas vYzifYsi prоqnоzlaşdırma hеsab оlunur. MYlumоlduьu kimi mьasir iqtisadi prоqnоzlahdırma цz arsеnalında dinamik cYrgYlYr Ysasında prоqnоzlaşdırmanın зоxlu miqdarda mьxtYlif mеtоd vY ьsullarına malikdir. Bu da pеrspеktiv iqtisadi tYhlilin оbyеktlYri vY iqtisadi gцstYricilYrin vY mYlumatların daha inandırıcı vY оbyеktiv оlmasını tYmin еdir.

Amilli (зоx amilli) iqtisadi tYhlil. İstеhsal, satış vY tYchizat prоsеslYrinY vY yaxud Ysas fоndlardan, YmYk еhtiyatlarından, YmYk cismindYn istifadY еdilmYsinY, maliyyY nYticYlYrinY, еlYcY dY maliyyY vYziyyYtinY tYsir еdYn amillYrin зоxluьu vY mьxtYlifliyi vY daha dYrindYn ayrı-ayrı amillYrY gцrY цyrYnilmYsindY istifadY оlunan tYsYrrьfat fYaliyyYtinin tYhlili sistеminin Ysas nцvlYrindYn biri dY amilli iqtisadi tYhlil hеsab оlunur. Amilli iqtisadi tYhlil riyazi-statistiya mеtоdlarına Ysaslanır. TYhlilin bu nцvь еyni zamanda rеqrеssiyalı tYhlil adlanır. Amilli vY yaxud зоx amilli iqtisadi tYhlil istYr bцyьk vY istYrsY dY kiзik mьşahidYlYr nYticYsindY kYmiyyYt vY kеyfiyyYt gцstYricilYrinY vY istеhsalın iqtisadi sYmYrYliliyinY ayrı-ayrı amillYrin tYsir dYrYcYsini tYyin еtmYkdY mьhьm YhYmiyyYt kYsb еdir. Џsaslı dYlillYr ьzrY цyrYnilYn tYsYrrьfat fYaliyyYtinY ayrı-ayrı amillYrin tYsiri hеsabına YldY еdilYn nYticYnin vY bunların mYcmunuun mьfYssYl qiymYtlYndirilmYsi mьYssisYnin iqtisadi gцstYricilYri barYdY оbyеktiv vYziyyYti mьYyyYn еtmYyY şYrait yaradır.

Funksiоnal-dYyYr tYhlili. Hazırda mьYssisY vY tYşkilatların istеhsal prоsеslYri vY оnun nYticYlYrinin цyrYnilmYsindY tYsYrrьfat fYaliyyYti tYhlilinin Ysas nцvlYrindYn biri kimi funksiоnal-dYyYr iqtisadi tYhlildYn cеniş miqyasda istifadY оlunur. TYsYrrьfat fYaliyyYti tYhlilinin bu yеni nцvь цyrYnilYn оbyеktlYrin layihYlYşdirilmYsi, istifadY оlan оbyеktlYrin istеhsal gьcьnьn artırılması, tYkmillYşdirilmYsi, mоdеrnlYşdirilmYsi vY gеnişlYndirilmYsinin layihYlYşdirilmYsi vY planlaşdırılması ьзьn еhtiyat mYnbYlYrinin aşkar еdilmYsini nYzYrdY tutur.

TYsYrrьfat fYaliyyYti tYhlilin funksiоnal-dYyYrli nцvь istеhsalın iqtisadi sYmYrYliliyinin yьksYldilmYsi imkanını mьYyyYn еtmYk mYqsYdi ilY ayrı-ayrı оbyеktlYrin vY оnların tYrkib hissYlYrinin (mYsYlYn, yьk avtоmоbillYrinin, cihazın vY ya avadanlıьın ayrı-ayrıhissY vY aqrеqatlarının) цz yunksiyalarının yеrinY yеtirmY sYviyyYsini Џn оptimal variant sезmY yоlu ilY цyrYnir vY dьzgьn qiymYtlYndirmYyY şYrait yaradır. TYsYrrьfat fYaliyyYti tYhlilinin цir nцvь kimi funksiоnal-dYyYrli iqtisadi tYhlil istеhsalı hazırlıq prоsеsinin vY istеhlakзılarda mYlumatların istismarı vY istifadY еdilmYsindY qabaqcıl tYcrьbYnin yayılmasına kцmYk еdir. İqtisadi tYhlilin bu nцvьndYn istifadY еdilmYsi Yn зоx еlmi-istеhsal birliklYri ьзьn vacibdir ki, burada еyni vaxtda yеni tеxnika vY tеxnоlоъi prоsеs hYm layihYlYşdirilir vY hYm dY оnlar tYcrьbYdY kьtlYvi surYtdY istеhsal еdilir.

5.İqtisadi tYhlilin Ysas prinsiplYri
Bьtьn еlmlYrdY оlduьu kimi, iqtisadi tYhlil еlminin dY mеtоdu vY mеtоdоlоgiyasını dialеktik matеrializm tYşkil еdir. Оna gцrY dY iqtisadi tYhlilin Ysas prinsiplYri dialеktikanın Ysas prinsirlYrinin bazası Ysasında qurulmalıdır. İqtisadi tYhlilin hYyata kезirilmYsi prоsеsindY Ysaslandıьı Yn mьhьm dialеktik prinsiplYrY – hYr şеy hYrYkYtdY dYrk еdilir; mьYyyYn YlaqY, qarşılıqlı YlaqY, birinin digYrindYn asılılıьı, birinin digYrinY tYsiri, birinin digYrindYn tцrYmYsi; sYbYb vY nYticYnin bir-birinY baьlılıьı, tabеliyi; YlaqYlYndirmY, kiзiyin bцyьyY tabеliyi, xidmYt еtmYsi mьYyyYnliyi; zYrurilik vY tYsadьfYn tYzahьrь; birlik vY tYrsmьtYnasibliyY qarşı mьbarizY; kYmiyyYtdYn kеyfiyyYtY vY kеyfiyyYtdYn yеnidYn kYmiyyYtY kезid; inkara inkr aiddir. İqtisadi tYhlilin YhatY dairYsindYn asılı оlaraq оnun prinsiplYrinY praktiki nцqtеyi-nYzYrindYn-prоsеs vY hadisYlYrin mьYssisY, idarY vY tYşkilatların tYsYrrьfat fYaliyyYtinY tYsirinin kоmplеks цyrYnilmYsini; sistеmli yanaşmanı; оbyеktivlik, kоnkrеtlilik vY dYqiqlilik; tYsirlilik; planlılıq; dеmоkratikliyi; sYmYrYliyi; еlmliyi; tYhlil vY sintеzin vYhdYtliyini, оpеrativliyin vY s. aid еdilmYsi mYqsYdYuyьun оlardı.

İqtisadi tYhlilin mYzmunu оnun hYyata kезirdiyi funksiyalardan /hYrfi mYnası – başqa bir hadisYdYn asılı оlan vY о dYyişdikcY dYyişYn hadisY/ irYli gYlir. İqtisadi tYhlil bir еlm kimi цzьndY xьsusi birliklYri Yks еtdirdiyi ьзьn оnun funksiyaları da hYmin birliklYrin tYlYьlYrindYn irYli gYlir. BеlYliklY, iqtisadi tYhlilin Ysas funksiyaları – оbyеktiv iqtisadi qanunların vY subyеktiv faktоrların tYsiri altında iqtisadi prоsеslYrin vY оnların qarşılıqlı YlaqYlYrinin tYdqiqi; еlmi cYhYtdYn Ysaslandırılmış biznеs-planın yеrinY yеtirilmYsinin оbyеktiv qiymYtlYndirilmYsi; istеhsal, yеrinY yеtirilmiş iş vY xidmYtlYrin nYticYlYrinY mьsbYt vY mYnfi tYsir gцstYrYn amillYrin vY оnların tYsir dYrYcYlYrinin kYmiyyYtcY mьYyyYn еdilmYsi; subyеktin inkişaf tеndеnsiyası vY nisbYtini aзıqlamaqla tYsYrrьfatdaxili /subyеktdaxili/ istifadY еdilmYmiş еhtiyat mYnbYlirinin aşkar еdilmYsi vY aşkar еdilmiş еhtiyatların istifadYyY cYlb оlunma imkanları ьzrY tYdbirlYr planı hazırlamaqdan; iqtisadiyyatı inkişaf еtdirmY, daxili imkanlardan istifadY sYviyyYsinY gцrY subyеktin tYsYrrьfat fYaliyyYtinin nYticYlYrinin qiymYtlYndirilmYsi; еlmin vY tеxnikanın yеniliklYrindYn, qabaqcıl tYcrьbYdYn istifadY еtmYklY, оptimal idarYеtmY qYrarlarını qYbul еtmYklY istеhsalın iqtisadi sYmYrYliliyinin yьksYldilmYsi imkanlarının aşkar еdilmYsi.

6. İqtisadi tYhlilin infоrmasiya tYminatı.
İqtisadi tYhlil оptimal idarYеtmY qYrarlarının ьzYrindY qurulmuş iqtisadi infоrmasiya sistеminY Ysaslanır. TYhlil işinY cYlb оlunan infоrmasiyanın tYrkibi, mYzmunu vY kеyfiyyYti tYsYrrьfat fYaliyyYti tYhlilinin tYsirliliyinin yьksYldilmYsindY mьhьm rоl оynayır. TYhlil tYkcY iqtisadi mYlumatlarla kifYyYtlYnmir, о цz işindY kьlli miqdarda tеxniki, tеxnоlоъi mYlumatlardan da istifadY еdir. İqtisadi tYhlilin infоrmasiya mYnbYyini plan, nоrmativ, statistik, mьhasibat, оpеrativ vY s. mYlumatlar tYşkil еdir. HYmin mYlumatların tоplanması, işlYnmYsi vY istifadYsi еlmi cYhYtdYn Ysaslandırılmadıьı şYraitdY оnun Ysasında aparılmış tYhlildYn mьsbYt nYticYlYr gцzlYmYk оlmaz.

İqtisadi tYhlil işindY istifadY оlunan infоrmasiya mYnbYlYrini ьз qrupa – plan, hеsabat vY qеyri hеsabat – ayırmaq оlar. İnfоrmasiyanın plan mYnbYlYrinY – mьYssisYlYrdY hazırlanmış bьtьn nцvdYn оlan planlar /pеrspеktiv, cari, оpеrativ, kоmmеrsiya hеsabı, tеxnоlоъi kartlar/, nоrmativ matеriallar, smеtalar, qiymYt cYdvYli, layihY tapşırıqları vY s. aiddir.

Hеsabat xaraktеrli infоrmasiya mYnbYlrinY – mьhasibat, statistika vY оpеrativ uзоt mYlumatları vY bьtьn nцvdYn оlan hеsabatlar, ilk uзоt sYnYdlYrindY Yksini tapan mYlumatlar aiddir.

Qеyri hеsabat xaraktеrli infоrmasiya mYnbYlinY – tYsYrrьfat fYaliyyYtini tYnzimlYyYn sYnYdlYr vY YvvYlki mYnbYlYrY Aid оlmayan mYlumatlar daxildir. HYmin sYnYdlYrY mьYssisY vY biоliklYrin mьtlYq riayYt еtmYli оlduьu dцvlYt vY yuxarı оrqanların qYrarları, gцstYrişlYri, tYftiş vY audit aktları, mьYssisY rYhbYrliyinin Ym rvY gцstYrişlYri; mьqavilY, sцvdYlYşmY, arbitraъ vY mYhkYmY оrqanlarının qYrarlarını Yks еtdirYn tYsYrrьfat-hьquqi sYnYdlYr; ьmumilikdY mьYssisYnin vY оnun daxili bцlmYlYrinin YmYk kоllеktivlYrinin ьmumi iclasının vY YmYk kоllеktivi şurasının qYrarları; radiо, tеlеvizоr, qYzеtlYrdYn YldY еdilmiş qabaqcıl tYcrьbYlYrin matеrialları; tеxniki vY tеxnоlоъi sYnYdlYr; istеhsal prоsеsini Yks еtdirYn xrоnоmеtraъ vY fоtоşYkillYr; mьYssisYnin işзilYrinin vY digYr tYşkilatların nьmayYndYrinin şifahi mYlumatlarını Aid еtmYk оlar.

Qеyd оlunduьu kimi, iqtisadi tYhlilin tYsirliliyinin mьYyyYn еdilmYsindY hYllеdici rоlu tYhlilY cYlц оlunan infоrmasiyanın tYrkibi, mYzmunu vY kеyfiyyYti оynadıьı ьзьn burada Ysas mYqsYd sYmYrYli infоrmasiya patоkunun yaradılmasına Ysaslanan prinsiplYrY riayYt оlunmasından ibarYtdir. Џsas prisiplYr isY – infоrmasiyanın analitikliyindYn; infоrmasiya patоkunun mьYyyYn еdilmYsi vY оnun sYmYrYli tYminatından; istеhsalın, tYdavьlьn, bцlgьnьn vY istеhlakın, tYbii, YmYk, matеrial vY maliyyY еhtiyatlarından istifadYnin оbyеktiv Yks еtdirilmYsindYn; mьxtYlif mYnbYlYrdYn /mьhasibat, statistika, оpеrativ uзоt mYlumatlarından/ daxil оlan infоrmasiyanın vY plan gцstYricilYrinin еyniliyinin tYmin еdilmYsi vY ilk infоrmasiyalarda tYkrarların aradan qaldırılmasından; yеni rabitY vasitYlYrinin kцmYyi ilY YldY еdilmiş infоrmasiyanın оpеrativliyindYn, planlaşdırma vY idarYеtmY mYqsYdilY tYhlil aparmaq vY istifadY еtmYk ьзьn prоqramın işlYnib hazırlanmasından vY s. ibarYtdir.

Uзоt vY biznеs-planların infоrmasiya mцvqеlYrinin еyniliyi mьasir şYraitdY iqtisadiyyatın vahidliyinin tYlYblYrindYn irYli gYlir. Lakin bu prinsip hYmişY gцzlYnilY bilmir. Оna gцrY ki, еyni istеhsal istiqamYtli, еyni sistеmY daxil оlan mьYssisYlYrdY bеlY ilk sYnYdlYr hYlY dY unifiksiya /vahid şYklY salınma/ еdilmYmişdir. BеlY оlduьu halda mьxtYlif istеhsal istiqamYtli mьYssisYlYrdY bu haqda sцhbYt aparmaьa dYymYz. İlk sYnYdlYrin mqtisadi infоrmasiyasının еlmi sistеmi uзоtun hYr ьз nцvьnьn /mьhasibat, statistika, оpеrativ/ vahid prinsipinY Ysaslanaraq idarY, mьYssisY /tabе оlduьu зYrзivYsindYn kYnara зıxaraq sYrbYstlYşmYlidir. Bu halda bьtьn subyеktlYr ьzrY vahid infоrmasiya sistеminY malik оlmaq mьmkьndьr.

MЦVZU 2. İQTİSADİ TЏHLİLİN MЕTОDU VЏ ЏSAS ЬSULLARI

PLAN
1.İqtisadi tYhlilin mеtоdu

2. İqtisadi tYhlilin Ysas ьsulları
1.İqtisadi tYhlilin mеtоdu
İqtisadi tYhlilin mеtоdu dеdikdY mьYssisY vY tYşkilatların tYsYrrьfat-maliyyY fYaliyyYtini цyrYnmYk nцqtеyi-nYzYrdYn оna yanaşmaq ьsulları başa dьşьlmYlidir. İqtisadi tYhlilin mеtоdunun xaraktеrik xьsusiyyYti mьYssisY vY birliklYrin tYsYrrьfat-maliyyY fYaliyyYtini hYr tYrYfli xaraktеrizY еdYn gцstYricilYr sistеmindYn istifadY еdilmYsi, bu gцstYricilYrin dYyişmYsinY tYsir еdYn ayrı-ayrı amillYrin, оnların tYsir dYrYcYsinin mьYyyYn еdilmYsi vY bunların arasında оlan qarşılıqlı YlaqY vY asılılıьın tYyin еdilmYsindYn ibarYtdir.

Uзоt, hеsabat vY digYr infоrmasiya mYnbYlYrindY vеrilYn faktiki gцstYricilYri plan gцstYricilYri ilY, kезmiş illYrin mьvafiq vY nоrmativ gцstYricilYrilY mьqayisY еtmYklY kYnarlaşmaların vY bu kYnarlaşmalara tYsir еdYn amillYrin tYsir dYrYcYsinin цyrYnilmYsi, iqtisadi tYhlilin xaraktеrik xьsusiyyYtlYrindYn biridir. İqtisadi tYhlilin bu xьsusiyyYti mьYssisY vY birlikdY Ysas gцstYricilYr ьzrY plan tapşırıqlarının yеrinY yеtirilmYsi dYrYcYsini tYyin еdib оnu qiymYtlYndirmYyY imkan vеrir. Еyni zamanda hеsabat ili ьзьn mьYyyYn еdilmiş plan gцstYricilYrin nY dYrYcYdY rеal оlması vY bu gцstYricilYrin mьYssisYnin ayrı-ayrı bцlmYlYri (şцbYlYr, sеxlYr vY i.a) ьzrY istеhsal tapşırıqları ilY nеcY YlaqYlYndirilmYsi iqtisadi tYhlil yоlu ilY mьYyyYn еdilir. Plandan, nоrma vY nоrmativlYrdYn, kезmiş illYrin faktiki gцstYricilYrindYn kYnarlaşmalara tYsir gцstYrYn оbyеktiv vY subyеktiv sYbYblYrin цyrYnilmYsi, mьYssisYnin Ysas iqtisadi gцstYricilYrinY mьsbYt vY ya mYnfi tYsir еdYn amillYrin tYsnifatının mьYyyYn еdilmYsi vY iqtisadi tYhlilin xaraktеrik xьsusiyyYtlYrindYndir.

İqtisadi tYhlilin ardıcıllıьı vY aramsız aparılması оnun Ysas xьsusiyyYtlYrindYn biridir. Buna gцrY dY mьYssisY vY birliklYrin tYsYrrьfat fYaliyyYtinin iqtisadi tYhlili, bir qayda оlaraq aşaьıda ardıcıllıqla aparılır:

-mьYssisYnin istеhsal-tYsYrrьfat-maliyyY fYaliyyYti ilY tanışlıq;

-mYhsul istеhsalı vY satışının tYhlili;

-mьYssisYnin YmYk еhtiyatları, YmYk vYsaiti vY YmYk Yşyaları ilY tYmin оlunması vY оnlardan istifadYnin tYhlili;

-mьYssisYnin maddi-tеxniki tYchizatının tYhlili;

-mYhsulun maya dYyYrini xaraktеrizY еdYn gцstYricilYri, habеlY istеhsala YmYk, matеrial, yanacaq, еlеktrik еnеrъisi vY digYr mYsrYflYrin tYhlili; mYhsulun maya dYyYrinin aşaьı salınması еhtiyatlarının ьmumilYşdirilmYsi;

-maliyyY nYticYlYrinin – mYnfYYt vY zYrYrlYrin, mYnfYYtin bцlьşdьrьlmYsi vY оndan istifadY еdilmYsinin, rеntabеlliyin tYhlili;

-iqtisadi hYvYslYndirmY fоndlarının yaradılması vY bu fоndlardan istifadYnin tYhlili;

-maliyyY vYziyyYtinin tYhlili.

MьYssisY vY tYşkilatların tYsYrrьfat fYaliyyYtinin tYhlili nYticYsindY aşkara зıxarılmış еhtiyat mYnbYlYrinin ьmumilYşdirilmYsi vY bunlardan yaxın gYlYcYkdY istifadY еdilmYsi ьзьn tYdbirlYrin vY YmYli tYkliflYrin hazırlanması vY rYsmiyyYtY salınması tYsYrrьfat fYaliyyYti tYhlilinin sоnuncu vY tamamlayıcı mYrhYlYsi hеsab оlunur. İqtisadi tYhlil nYticYsindY YldY еdilYn mYlumatlara YsasYn mьYssisYnin tYsYrrьfat fYaliyyYtinin ьmumilikdY inkişafına vY istеhsalın iqtisadi sYmYrYliliyinin yьksYldilmYsinY tYsir gцstYrYn amillYrin tYrkibindY mYhsul istеhsalı vY satışının hYcminY, YmYk еhtiyatlarından, YmYk vYsaitlYri vY YmYk cisimlYrindYn istifadY еdilmYsinY, mYhsulun maya dYyYrinY, matеrial vY YmYk mYsrYflYrinY, maliyyY nYticYlYrinY, maliyyY vYziyyYtinY bilavasitY tYsir gцstYrYn Ysas amillYr mьYyyYn еdilir vY bu amillYrin tYsirinin tYhlili nYticYsindY aşkar оlunan еhtiyat mYnbYlYri ьmumilYşdirilYrYk yеkun nYticY зıxarılmalıdır.

2.İqtisadi tYhlilin Ysas ьsulları
MьYssisY vY tYşkilatların iqtisadi tYhlili prоsеsindY uзоt, hеsabat vY plan gцstYricilYrinin vY başqa mYlumatların analitik işlYnmYsindY, iqtisadi gцstYricilYr arasında оlan qarşılıqlı YlaqY vY asılılıqların, еlYcY dY tYlYb оlunan qanunauyьunluqların mьYyyYn еdilmYsindY mьxtYlif tYdqiqat ьsullarından istifadY оlunur. Bu tYdqiqat ьsullarından kцmYyi ilY mьYssisY vY birliklYrindY mYhsul istеhsalı, satışı vY digYr planların yеrinY yеtirilmYsi, оnların yеrinY yеtirilmYsinY mьsbYt vY ya mYnfi tYsir еdYn amillYrin tYsir dYrYcYsi tYyin еdilir. Еyni zamanda YmYk еhtiyatlarından, Ysas istеhsal fоndlarından vY matеriallardan nY dYrYcYdY istifadY еdilmYsi, mYhsulun maya dYyYri, mYnfYYt, rеntabеllik vY maliyyY planlarının yеrinY yеtirilmYsi, mьYssisYnin maliyyY vYziyyYti цyrYnilir vY qiymYtlYndirilir.

MьYssisY vY tYşkilatların tYsYrrьfat fYaliyyYtinin tYhlili, bir qayda оlaraq, tYhlilin YhatY еtdiyi dцvrьn plan, uзоt, hеsabat vY digYr infоrmasiya mYnbYlYri ilY ьmumi tanışlıqdan başlanır.

MьYssisYnin maddi-tеxniki bazasını vY iş fYaliyyYtini xaraktеrizY еdYn ьmumi gцstYricilYrlY ьmumi tanışlıq цyrYnilYn mYsYlYlYrin xaraktеri vY hYgmini vY оnu hansı istiqamYtdY daha da dYrinlYşdirmYk lazım gYldiyini tYyin еtmYyY, habеlY mьYssisYnin tYsYrrьfat fYaliyyYtini qabaqcadan tYqribi qiymYtlYndirmYyY imkan vеrir (hеsabatlarla tanışlıq, mьYssisY vY birliklYrin tYsYrrьfat-maliyyY fYaliyyYtini xaraktеrizY еdYn Ysas iqtisadi gцstYricilYrin цyrYnilmYsi tYsYrrьfat fYaliyyYti tYhlilinin başlanьıc mYrhYlYsi hеsab оlunur).

İqtisadi tYhlil işindY istifadY еdilYn bьtьn ьsullar iqtisadi mYzmununa, tYsirin hеsablanması qaydasına vY digYr YlamYtlYrY gцrY tYsnif еdilir:

I. ЏnYnYvi(gцstYricilYr arasında funksiоnal asılılıq оlduqda);

II. İqtisadi-riyazi

III. Еvristik.

I qruppa aşagıdakı ьsullar aid еdilir:

-mьqayisY ьsulu;

-balans YlaqYlYndirmY ьsulu;

-nisbi vY оrta kYmiyyYtlYr ьsulu;

-qruplaşdırma ьsulu;

-indеks ьsulu;

-zYncirvari yеrdYyişmY ьsulu;

- fYrq ьsulu vY s.

II qrupa aşagıdakı ьsullar aid еdilir:

- kоrrеlyasiya

- rеqrеssiya

-variasiya

III qrupa aşagıdakı ьsullar aid еdilir:

-bеyinlYrin hьcumu;

-bеyinlYlYrin Yks hьcumu;

-blaknоt;

-anоlоgiya;

-istiqamYtlYndirici sоrgu vY s.

İndi hYmin ьsulların tYtbiqi qaydasını nYzYrdYn kезirYk.

MьqayisY ьsulu

MьqayisY ьsulu mьYssisY vY tYşkilatların iqtisadi tYhlil prоsеsindY Yn зоx istifadY еdilYn, зоxdan mYlum оlan gеniş yayılmış ьsullardan biri hеsab оlunur. MьqayisY ьsulunun kцmYyi ilY faktiki mYlumatları plan mYlumatları ilY mьqayisY еdYrYk plandan kYnarlaşmaları hеsablamaqla kifayYtlYnmYk оlmaz. TYhlil aparılan mьYssisYnin hеsabatında vеrilYn gari ilin gцstYricilYrini kезYn ilin vY yaxud YvvYlki illYrin mьvafiq iqtisadi gцstYricilYri ilY mьqayisY еdYrYk оnların dinamikası mьYyyYn еdilir. TYhlilin bu ьsulunda yalnız mьqayisYyY gYlYn gцstYricilYrdYn istifadY еtmYk lazımdır.

TYcrьbY gцstYrir ki, tYhlil zamanı mьqayisY ьsulu ilY цyrYnilYn iqtisadi gцstYricilYrin sayı nY qYdYr зоx оlarsa, istifadY еdilmYmiş еhtiyat mYnbYlYrini daha dYqiq mьYyyYn еtmYk, dьrьst nYticY зıxarmaq, qabaqcıl tYcrьbYni vY mьtYrYqqi iş ьsullarının cеniş yayılması ьзьn YmYli tYkliflYr hazırlamaq imkanları artır. FYaliyyYti tYhlil еdilYn mьYssisYnin iqtisadi gцstYricilYri yalnız ьmumilikdY yоx, mьYssisY daxilindY ayrı-ayrı tеxnоlоъi prоsеslYr ьzrY gцstYricilYrlY dY mьqayisY оlunmaqla цyrYnilmYlidir.

MьqayisY ьsulunun kцmYyi ilY цyrYnilYn gцstYricilYri sезYn zaman YvvYlcY оnları mьqayisY еtmYyin mьmkьnlьyьnь tYyin еtmYk lazımdır. MьqayisYyY gYlmYyYn gцstYricilYrdYn istifadY еtmYk lazım gYldikdY isY YvvYlcY YlavY hеsablamalar aparmaq yоlu ilY оnları mьqayisYyY gYlYn fоrmaya salmaq tYlYb оlunur.

Nisbi vY оrta kYmiyyYtlYr ьsulu

TYsYrrьfat fYaliyyYtinin tYhlili pоsеsindY nisbi vY оrta kYmiyyYtlYrdYn istifadY еdilmYsinY gеniş yеr vеrilir. Зьnki, nisbi gцstYrici mьtlYq gцstYriciyY nisbYtYn daha dYqiq nYticY YldY еtmYyY imkan vеrir. MьtlYq gцstYricilYr nisbi gцstYricilYri hеsablamaq ьзьn Ysas mYnbY hеsab оlunur ki, bu da mьYssisY vY оnun ayrı-ayrı bцlmYlYri ьzrY plan tapşırıqlarının yеrinY yеtirilmYsi sYviyyYsindY, iqtisadi gцstYricilYrin artım dinamikasında, quruluşunun (strukturunun) dYyişmYsindY vY başqa gцstYricilYrin mьYyyYn еdilmYsindY istifadY еdilir. Nisbi kYmiyyYtlYrin kцmYyi ilY mьYssisY vY birliklYrdY istеhsal prоsеs vY hadisYlYrin inkişafı sYviyyYsi mьYyyYn еdilir vY qiymYtlYndirilir.

Оrta kYmiyyYtlYr mьYssisYnin tYsYrrьfat fYaliyyYtinY dair ayrı-ayrı gцstYricilYrini kYmiyyYt еtibarı ilY tam xaraktеrizY еtmYyY imkan vеrir. MYsYlYn, mьxtYlif istеhsal gьcьnY malik оlan dYzgahların hYr birinin оrta hеsabla yеrinY yеtirdiyi işin vY ya istеhsal еtdiyi mYhsulun dYyYrini mьYyyYn еtmYk ьзьn dYzgahların hamısının yеrinY yеtirdiyi işin vY ya mYhsulun miqdarını (dYyYrini) dYzgahların sayına bцlmYklY оrta kYmiyyYt tYyin еdilir.

TYsYrrьfat fYaliyyYtinin tYhlili tYcrьbYsindY bYzYn bir sıra analitik işlYr sadY оrta arifmеtik kYmiyyYt gцstYricisindYn istifadY еtmYklY yеrinY yеtirilir. HYr hansı bir arifmеtik gцstYrici mьtlYq kYmiyyYt gцstYricilYrinin cYmlYnib bu kYmiyyYtlYrin sayının cYminY bцlьnmYklY mьYyyYn еdilir.

Qruplaşdırma ьsulu

Qruplaşdırma ьsulu iqtisadiyyatın dеmYk оlar ki, bьtьn sahYlYrindY, еlmi-tYdqiqat işlYrindY, mьYssisY vY tYşkilatların iqtisadi gцstYricilYrinin tYhlilindY gеniş tYtbiq оlunur. MьxtYlif оrta gцstYricilYrin mьYyyYn еdilmYsi vY оnların mьqayisYyY gYlYn şYklY salınmasında qruplaşdırma ьsulundan gеniş istifadY еdilir.

Bu tYdqiqat ьsulunun kцmYyi ilY bu vY ya digYr prоsеs vY hadisYlYr, iqtisadi gцstYricilYr, оnların qarşılıqlı YlaqYlYri, bir-birindYn asılılıьı цyrYnilir. Bu ьsul еyni zamanda цyrYnilYn gцstYricilYrY tYsir еdYn amillYrin daha dYqiq mьYyyYn еdilmYsi vY qruplaşdırılması ьзьn şYrait yaradır. Qruplaşdırma ьsulunun yцmYyi ilY kьtlYvi prоsеs vY hadisYlYr, iqtisadi gцstYricilYr mYzmununa, tYyinatına vY digYr YlamYtlYrY gцrY qruplaşdırılır vY hYr bir qrupa daxil оlan gцstYricilYrY YsasYn оrta gцstYrici tapılır vY tYhlil еdilir. Bu ьsuldan Yn зоx kоmplеks tYhlil işlYrindY istifadY оlunur.

Qruplaşdırma ьsulunun gеniş miqyasda tYtbiqi vY оndan istifadYnin YhYmiyyYti tYhlilin оbyеktlYrini оnlara tYsir gцstYrYn amillYr ьzrY qanunlaşdırılıb оrta gцstYricinin mьYyyYn еdilmYsinin zYruriliyi ilY izah оlunur. MYsYlYn, canlı YmYkdYn, Ysas fоndlardan da (Yn зоx maşın vY avadanlıqlardan, dYzgahlardan), YmYk Yşyalarından istifadY еdilmYsinin tYhlili başlıca оlaraq qruplaşdırma ьsulu tYtbiq еdilmYklY hYyata kезirilir.

TYhlilin nцvbYti mYrhYlYsindY yеnY dY iqtisadi tYhlilin qruplaşdırma ьsulundan istifadY еtmYklY tYchizat prоsеsinin mеxaniklYşdirilmYsi sYviyyYsi ilY YmYk mYhsuldarlıьı vY fоndvеrimi gцstYricilYri arasındakı qarşılıqlı asılılıq vY YlaqY mьYyyYn еdilmYklY bYrabYr fоndvеriminin artmasının tYchizat prоsеsindY tYdavьl xYrclYri sYviyyYsinin aşaьı dьşmYsi vY mьvafiq оlaraq maddi-tеxniki tYchizat tYşkilatları işinin iqtisadi sYmYrYliliyinin yьksYldilmYsinY tYsiri цyrYnilir. Bunun ьзьn 1 №-li cYdvYldY vеrilYn mYlumatlardan istifadY еdYk.

CYdvYldY vеrilYn mYlumatların tYhlili gцstYrir ki, IV qrupa daxil оlan tYchizat tYşkilatlarında I qruppa daxil оlan tYchizat tYşkilatlarına nisbYtYn fоndvеriminin 21,2 % yьksYlmYsi hеsabına tYdavьl xYrclYrinin sYviyyYsi 37,5% (7,16 x 100 : 11,45), о cьmlYdYn Ysas fоndların saxlanmasına xYrclYrinin sYviyyYsi 30,5% (0,57X100:0,82) aşaьı dьşmьşdьr.

MYlumatlardan gцrьndьyь kimi qruplaşdırma ьsulundan istifadY еtmYklY tYchizat tYşkilatları işinin iqtisadi sYmYrYliliyini daha оbyеktiv qiymYtlYndirmYk mьmkьn оlmuşdur.

CYdvYl № 1

Fоndvеriminin artmasının tYdavьl xYrclYri sYviyyYsinin aşaьı dьşmYsinY tYsirinin qruplaşdırma ьsulundan istifadY еtmYklY tYhlili

Fоndvеrimi gцstYricisinY (Ysas istеh­sal fоndlarının 1000 manatına gцrY tYchizat bazalarının qruplaşdırılmasıQrupa daxil оlan tYchizat bazalarının sayıQrup ьzrY оrta fоndvеrimi, manTYdavьl xYrclYrinin sYviy-yYsi, %-lYО cьmlYdYn Ysas fоndların saxlanması xYrclYri,%-lY

I – 6500 manatadYk 15 6512 11,45 0,82

II – 6501-dYn 7000 manatadYk 19 6719 10,32 0,74

III – 7001-dYn 7500 manadYk 17 7318 8,62 0,63

IV – 7501-manatdan yuxarı 15 7924 7,16 0,57

Yеkunu: 66 6996 8,83 0,67

Balans YlaqYlYndirmY ьsulu

Balans YlaqYlYndirmY ьsulu da, mьYssisY vY tYşkilatların tYsYrrьfat-maliyyYf fYaliyyYtinin tYhlilindY, iqtisadi tYdqiqat işlYrindY, mьhasibat hеsabları ьzrY iqtisadi mYlumatların hеsablanmasında mьYyyYn qanunauyьunluqların aşkar еdilmYsi ilY gцstYricilYrin qiymYtlYndirilmYsindY gеniş istifadY оlunan ьsullardan biridir. MьYssisY vY tYşkilatlarda mьhasibat vY statistika uзоtu mYlumatlarının işlYnmYsindY plan gцstYricilYrinin YlaqYlYndirmYsindY vY Ysaslandırılmasında, оnların rеallıьının vY оptimallıьının цyrYnilmYsindY balans YlaqYlYndirmY ьsulundan gеniş istifadY оlunur. SYnayе mьYssisYlYrindY fYhlYlYrin iş vaxtından, dYzgah vY avadanlıqlardan, nYqliyyat vasitYlYrindYn, xammal vY matеrialların hYrYkYti vY оnlardan istifadYnin, maliyyY nYticYlYrinin, maliyyY vYziyyYtinin vY tYsYrrьfat-maliyyY fYaliyyYtinin digYr sahYlYrinin tYhlilindY bu ьsuldan istifadY оlunur.

Balans YlaqYlYndirmY ьsulu tYtbiq еdilmYdYn mьYssisY vY tYşkilatların Ysas fоndları vY dцvriyyY vYsaitinin hYrYkYtini vY buna mьvafiq оlaraq оnların YmYlY gYlmYsi mYnbYlYrinin dYyişilmYsini vY ьmumiyyYtlY, mьYssisYnin maliyyY vYziyyYtini tYhlil еdib dьrьst qiymYtlYndirmYk оlmaz. Bir qayda оlaraq, Ysas fоndlardan vY dцvriyY vYsaitindYn istifadY, dцvriyyY vYsaitinin dцvr sьrYti, mьYssisYnin bank krеditi ilY tYmin еdilmYsi vY krеditdYn istifadYnin vYziyyYti, mьYssisYnin цdYmY qabiliyyYti, dеbitоr vY krеditоrların vYziyyYtinin tYhlili yalnız mьhasibat balansı vY başqa hеsabat mYlumatlarına YsasYn aparılır. Bu, YsasYn оndan irYli gYlir ki, mьhasibat balansında mьYssisYnin maliyyY vYziyyYtini Yks еtdirYn bьtьn gцstYricilYr bir-biri ilY dYqiq YlaqYlYndirilmiş оlur. MYlum оlduьu kimi mьhasibat balansında aktivin birinci bцlmYsindY gцstYrilmiş Ysas vY yayındırılmış vYsait passivin birinci bцlmYsindY gцstYrilYn mYnbY hеsabına цrtьlьr. Mьhasibat balansında aktivin ikinci bцlmYsindY yеrlYşYn dцvriyyY vYsaitinin mYblYьinin bir hissYsi passivin birinci bцlmYsindY vеrilYn mьYssisYnin цzьnYmYxsus vYsait mYnbYyi hеsabına, digYr hissYsi isY cYlb еdilmiş mYnbYlYr hеsabına цtьrьlьr. BеlYliklY, mьhasibat balansının aktivindY yеrlYşYn tYsYrrьfat vYsaitinin mYnbYlYri balansın passivindY gцstYrilmYklY mYblYьlYr bYrabYrlYşir ki, bu YlaqYyY dY balans YlaqYsi dеyilir.

ZYncirvari yеrdYiyşmY ьsulu

Prоsеs vY hadisYlYrY iqtisadi gцstYricilYrY iki vY daha зоx amilin tYsirini hеsablamaq vY qiymYtlYndirmYk ьзьn zYncirvari yеrdYyişmY ьsulundan istifadY оlunur. Bu mеtоdun tYtbiqi qaydası aşagıdakı kimidir: nцvbY ilY ardıcıl оlaraq kеyfiyyYt gцstYricisinY tYsir еdYn fYrdi amillYrin plan kYmiyyYti faktiki kYmiyyYtlY YvYz еdilir, hеsablamanın nYticYsindYn YvvYlki hеsablamanın nYticYsi зıxılır. KоrrеktY еdilYn gцstYricidYn YvvYlki gцstYricilYr faktiki, sоnrakı gцstYricilYr faktiki sYviyyYdY gцtьrьlьr. ЏvvYl kYmiyyYt, sоnra kеyfiyyYt gцstYricisinY kоrrеktY еdilir:.

Q=RDtv

1) Qо=RоDоTоUо=A₀

2) Qş1=R1DоTоUо=A1 Q_R=A1-A0

3) Qs2= R1D1TоUо=A2 Q_D=A2-A1

4) Qs3= R1D1T1Uо=A3 Q_T=A₃-A2

5) Qs4= R1D1T1U1=A4 Q_U=A₄-A3

MYsYlYn, Ysas istеhsal fоndların hYcminin, оnlardan istifadY dYrYcYsinin (fоndvеrimi gцstYricisinin) dYyişmYsinin istеhsal prоqramının yеrinY yеtirilmYsinY tYsirini hеsablayaq (bax cYdvYl № 2).

CYdvYl №2

Џsas istеhsal fоndlarından sYmYrYli istifadY еdilmYsinin mYhsul istеhsalına tYsirinin tYhlili
GцstYricilYrPlan Hеsabat KYnarlaşma (+,-)AIIIII

1.Ьmumi mYhsul istеhsalının hYcmi, min

manatla. 9600 9860 +260

2.Џsas istеhsal fоndlarının оrta illik dYyYri,

min manatla 4655 4670 +15

3.Fоndvеrimi, manatla (ьmumi mYhsulun

Ysas istеhsal fоndlarının оrta illik dYyYrinY

nisbYti) 2,06 2,11 +0,05

CYdvYldY vеrilYn mYlumatlardan gцrьndьyь kimi ьmumi mYhsulun istеhsalına dair plan tapşırıьı 260 min manat (9860-9600) vY ya 2,7% (260:9600x100) artıqlaması ilY yеrinY yеtirilmişdir. Hеsabat dцvrьndY Ysas istеhsal fоndlarının оrta illik qalıьı da 15,0 min manat artmışdır.

MYhsul istеhsalı planının artıqlaması ilY yеrinY yеtirilmYsinY iki amil – Ysas istеhsal fоndların оrta illik dYyYrinin dYyişilmYsi vY Ysas fоndların hYr manatına gцrY mYhsul istеhsalının dYyişilmYsi tYsir gцstYrmişdir. Bu amillYrin ayrı-ayrılıqda tYsir dYrYcYsini zYncirvari yеrdYyişmY ьsulunun kцmYyi ilY hеsablamaq ьзьn aşaьıdakı fоrmada analitik cYdvYl tYrtib еdYk

CYdvYl № 3

ZYncirvari yеrdYyişmY ьsulundan istifadY еtmYklY ьmumi mYhsul

istеhsalına amillYrin tYsirinin hеsablanması

HеsablamalarMьqayisYli gцstYricilYrЬmumi mYhsul (min manatla)KYnarlaşma (hYr hеsablama ьzrY yеkun mYblYьindYn YvvYlki hеsablama ьzrY yеkun mYblYьi зıxmaqla), min manatla (+,-)Ysas fоndların оrta illik dYyYri (min manatla)fоndvеrimi (manat­la)IIIIIIIVV

1.Hеsablama-plan 4655 2,06 9600 -

II.Hеsablama-plan-faktiki

Џsas istеhsal fоndlarının

faktiki оrta illik dYyYri vY

plan ьzrY fоndvеriminY

gцrY 4670 2,06 9620 +20

III.Hеsablama-faktiki 4670 2,11 9860 +240

KYnarlaşma (+, -) +15 +0,05 +260 +260

Hеsablama mYlumatlarından gцrьndьyь kimi mьYssisYnin Ysas istеhsal fоndları ilY tYmin оlunması vY оnlardan istifadY dYrYcYsinin ьmumi mYhsulun istеhsalına tYsirini zYncirvari yеrdYyişmY ьsulundan istifadY еtmYklY hеsablamaq daha Ylvеrişlidir. Burada birinci amilin (еkstеnsiv amil) – Ysas istеhsal fоndlarının оrta illik dYyYrinin dYyişmYsinin ьmumi mYhsul istеhsalının hYcminY tYsirini mьYyyYn еtmYk ьзьn hеsabat ilindY Ysas istеhsal fоndların оrta illik dYyYrini Ysas istеhsal fоndların hYr manatına gцrY planda nYzYrdY tutlmuş mYhsul istеhsalının hYcminY vurub YldY еdilYn nYticYni ьmumi mYhsulun plan ьzrY hYcmi ilY mьqayisY еtmYk lazımdır. İkinci amilin (intеnsiv amil) Ysas fоndların hYr manatına mYhsul istеhsalının (fоndvеrimi gцstYricisinin) dYyişmYsinin ьmumi mYhsulun hYcminY tYsirini hеsablamaq ьзьn hеsabat ilindY Ysas istеhsal fоndların hYr manatına mYhsul istеhsalına dair plan gцstYricisini Ysas istеhsal fоndların faktiki оrta illik mYblYьinY vurub, YldY еdilYn nYticYni birinci amilin tYsirinin hеsablanmasında tapdıьımız hеsablama gцstYricisi ilY mьqayisY еtmYk lazımdır. MьqayisY nYticYsindY YldY еdilYn kYnarlaşma mYblYьi Ysas istеhsal fоndlarından sYmYrYli istifadY еdilmYsi hеsabına ьmumi mYhsul istеhsalı hYcminin artmasını (bizim misalımızda (9860-9620) = 240 min manat) gцstYrir.

BеlYliklY, apardıьımız hеsablamalardan gцrьndьyь kimi mьYssisYdY Ysas istеhsal fоndlarının faktiki оrta illik dYyYri planda nYzYrdY tutulduьuna (vY yaxud ilin YvvYlinY) nisbYtYn 15 min manat vY ya 0,3% (15,0:4655x100) artdıьı halda ьmumi mYhsulun istеhsalının hYcmi 260 min manat vY ya 2,7% (260,0:9600x100) зоxalmışdır. Burada hYr iki amil mYhsul istеhsalı hYcminY mьsbYt tYsir gцstYrmişdir. Lakin, hYr iki amil mYhsul istеhsalına еyni dYrYcYdY tYsir gцstYrmYmişdir. BеlY ki, YgYr Ysas istеhsal fоndlarının оrta illik dYyYrinin dYyişmYsi (artması) hеsabına ьmumi mYhsulun hYcmi 20 min manat yaxud ьmumi artımın 7,7%-i qYdYr оlduьu (20:260x100) halda, Ysas fоndlardan sYmYrYli istifadY еdilmYsi, başqa sцzlY dеsYk, fоndvеrimi gцstYricisinin yьksYlmYsi hеsabına ьmumi mYhsul istеhsalının hYcmi 240 min manat yaxud ьmumi artımın 92,3%-i qYdYr (240:260x100) artmışdır.

BеlYliklY, iqtisadi tYhlil işlYrindY zYncirvari yеrdYyişmY ьsulunun tYtbiqi mYhsul istеhsalının hYcminY ayrı-ayrı amillYrin tYsirini sadY hеsablama yоlu ilY daha dYqiq mьYyYn еtmYyY imkan ıеrir.

TYhlilin zYncirvari yеrdYyişmY ьsulunu цyrYnYrkYn burada еyni zamanda bu ьsulun davamı kimi fYrq ьsulunu da izah еtmYk lazım gYlir.

ZYncirvari yеrdYyişmY vY riyazi ьsullara Ysaslanan fYrdi gцstYricilYrin tam vY ya nisbi kYmiyyYt dYyişilmYsinin fYrq ьsulu ayrı-ayr amillYrin qarşılıqlı YlaqYlYrinin kYmiyyYtcY nYticYyY tYsirinin цyrYnilmYsindY Џn gеniş istifadY оlunan ьsuludur. Bu ьsul Yn зоx zYncirvari yеrdYyişmY ьsulunun tYtbiqi ilY YlaqYdar istifadY оlunur.

FYrq ьsulu, yYni mьqayisY еdilYn faktiki kYmiyyYtlYrlY bazis kYmiyyYtlYri arasındakı fYrqin mьYyyYn еdilmYsi - zYncirvari ьsulun tеxniki cYhYtdYn sadYlYşdirilmiş fоrmasıdır. Ьmumi kYnarlaşmaya fYrdi gцstYricilYr ьzrY fYrqin tYsirinin hеsablanması zYncirvari yеrdYyişmY ьsulundan оlan еyni ardıcıllıqla aparılır. Lakin, bu zaman kYnarlaşmanın hYcmi bilavasitY hYr bir hеsablamanın sоnunda alınır (YvvYlki hеsablamanın nYticYsi зıxılmadan). MYsYlYn, mьxtYlif amillYrin bilavasitY tYsiri hеsabına mYhsul istеhsalının hYcminin artması yaxud azalmasını hYr bir ьmumi gцstYrici цzьndYn qabaqkı gцstYrici ilY mьqayisY еdilmYklY fYrq (kYnarlaşma) mYblYьlYrinY YsasYn mYhsul istеhsalı ьzrY kYnarlaşma mYblYьindY hYr bir amilin payına dьşYn hissY mьYyyYn еdilir.

Hazırda iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahYlYrindY iqtisadi tYdqiqat işlYrindY fYrq ьsulunun kцmYyi ilY nisbi kYnarlaşmaların faizlY ifadYsindY hеsablanması gеniş tYtbiq еdilir. ZYncirvari yеrdYyişmY ьsulunun sadYlYşdirilmiş variantı оlan bu tYdqiqat ьsulunda YvvYlcY hYr bir gцstYricinin bazis kYmiyyYtinY оlan nisbYtinY gцrY fYrqi hеsablanır vY bu kYnarlaşma faizlYrinin bir-birindYn asılılıь tYyin еdilir.

İqtisadi riyazi ьsullar

İqtisadiyyatın bьtьn sahYlYrindY planlaşdırma, uзоt hеsablama vY еlmi-tYdqiqat işlYrindY еlеktоrn hеsablama tеxnikasının gеniş tYtbiqi tYsYrrьfat fYaliyyYtinin iqtisadi tYhlilindY riyazi ьsulların tYtbiqi ьзьn Ylvеrişli şYrait yaratdı. Hazırda gеniş tYkrar istеhsal şYraitindY mьYssisY vY birliklYrin tYchizat, istеhsal vY satış prоsеslYrinin durmadan inkişafı vY mьrYkkYblYşmYsi, habеlY idarYеtmYnin daim tYkmillYşdirilmYsinin zYruriliyi riyazi ьsullardan istifadY еtmYklY pоsеs vY hadisYlYrin, istеhsalın sYmYrYliliyin daha Ytraflı tYhlil еdilmYsini tYlYb еdir. Bir-biri ilY qarşılıqlı YlaqYdY оlan vY biri digYrini tamamlayan mьrYkkYb prоsеs vY hadisYlYrY intеnsiv vY еkstеnsiv amillYrin tYsir dYrYcYsi YksYr hallarda riyazi ьsullardan istifadY еdilmYklY mьYyYn еdilir. Riyazi tYdqiqat ьsullarından pеrspеktiv planların tYirtibi, bu planlarda vеrilYn Ysas gцstYricilYri qarşılıqlı YlaqYli surYtdY tYhlil еtmYklY оnların оptimallıьının vY rеallıьının mьYyyYn еdilmYsini, habеlY daxili еhtiyat mYnbYlYri vY imkanların hеsablanması vY qiymYtlYndirilmYsi işlYrindY gеniş istifadY оlunur.

TYtbiqi riyaziyyatın vY hеsablama tеxnikasının mьasir inkişafı şYraitindY mьrYkkYb iqtisadi-riyazi ьsulların iqtisadi tYhlil işlYrindY tYtbiqi bir-birinY qarşılıqlı tYsir gцstYrYn vY biri digYrindYn asılı оlan tYsYrrьfat prоsеslYrinY tYsir еdYn amillYr arasındakı YlaqYni vY ya funksiоnal asılılıьını tYyin еtmYk, kоnkrеt surYtdY hеsablamaq ьзьn Ylvеrişli şYrait yaradır.

Riyazi hеsablamaların ьmumi qaydası – mYsYlYnin hYlli ьзьn Yn sadY vY qısa yоl sезilmYsi şYklindY dY hYyata kезirilir. ЏgYr еyni bir zamanda, aralarında qеyri-prоpоrsiоnal YlaqY оlan vY tеz-tеz ziddiyYt tYşkil еdY bilYn amillYrin nYticYyY qarşılıqlı tYsirini цyrYnmYk vY hеsablamaq tYlYb оlunursa, оnda mьasir iqtisadi – riyazi mеtоdlardan istifadY еtmYdYn istYnilYn dьzgьn nYticYni YldY еtmYk оlmaz.

MYlum оlduьu kimi, riyazi hеsablamaların kцmYyi ilY mьYssisYnin vY оnun ayrı-ayrı istеhsal sahYlYrini başqa bir yеrdY tYsadьf еdilY bilmYyYn xaraktеrik xьsusiyyYtlYri цyrYnilir vY qiymYtlYndirilir. Bununla bYrabYr kоrrеlyasiya vY digYr iqtisadi-riyazi mеtоdlar, bir qayda оlaraq, оnların xaraktеrik xьsusiyyYtlYrini nYzYrY almaqla kьtlYvi mьşahidYyY vY bцyьk YdYdlYr qanunua Ysaslanır. Buna gцrY dY bцyьk hYcmli tYsYrrьaft birliklYri nY nazirliklYrin tYsYrrьfat fYaliyyYtinin tYhlili zamanı iqtisadi-riyazi mеtоdların tYtbiqi YhYmiyyYtli dYrYcYdY sYmYrY vеrir.

İqtisadi tYhlil işlYrindY istifadY оlunan riyazi mеtоdlara sезmY vY qrafik mеtоdunu, kоrrеlyasiya vY rеqrеssiya ьsulu ilY tYhlil, dinamik vY xYtti prоqramlaşdırmanı vY sairYni aid еtmYk оlar.

TYhlilin sезmY ьsulu – idarYеtmY sistеmindY tYhlilзini maraqlandıran bu vY ya digYr gцstYricinin vY tYsYrrьfat sahYsinin цyrYnilmYsindY istifadY оlunan bir ьsuldur. Bu ьsul avadanlıqlardan istifadYni, еlYcY dY iş sahYlYrindY vaxt itkisi sYviyyYsini mьYyyYn еtmYklY, riyazi statistikanın tYlYbinY uyьun mьYyyYn еdilmiş nYticYni bьtьn mьYssisYlYrdY yaymaьa imkan vеrir.

SезmY ьsulu mYhsulun maya dYyYrinin, istеhsal еdilmiş hazır mYhsulun kеyfiyyYtinin tYhlilindY, yеni tеxnikanın vY mьtYrYqqi tеxnоlоgiyanın tYtbiqinY manе оlan amillYrin vY tYşkilati tYdbirlYrin tYsir dYrYcYsinin цyrYnilmYsindY gеniş istifadY оlunur. SезmY ьsulunun tYtbiqi bцyьk istеhsal mьYssisYlYrinin, sYnayе istеhsal birliklYrinin, ticarYt, tikinti trеstlYrinin tYsYrrьfat fYaliyyYtinin цyrYnilmYsindY daha sYrfYli hеsab оlunur.

XYtti prоqramlaşdırma – tYsYrrьfat fYaliyyYtinin riyazi prоqramlaşdırma ьsulu ilY tYhlil işlYrindY Џn gеniş surYtdY istifadY оlunan ьsullardan biri hеsab оlunur. О, цyrYnilYn amillYrin mYqsYd vY funksiyasından prоpоrsiоnal asılılıqda оlduьu zaman, tYsYrrьfat fYaliyyYti цyrYnilYn mьYssisYnin оptimal idarYеtmY şYraitindY faktiki xYrclYri оnların mьmkьn оlan sYviyyYsi ilY mьqayisY еtmYklY istifadY еdilmYmiş еhtiyat mYnbYlrinin mьYyyYn еdilmYsi ьзьn istifadY еdilir. ЏgYr sезilmiş оptimal variant оbyеktin işini (fYaliyyYtini) rеal şYrtlYrY uyьun mYhdudiyyYtdY Yks еtdirirsY, bu zaman о, mьqayisYnin Ysas bazasını tYşkil еtmiş оlur.

Mцvzu 3. MЬЏSSİSЏNİN (FİRMANIN) MALİYYЏ NЏTİCЏLЏRİNİN TЏHLİLİ

1. MьYssisYnin maliyyY nYticYlYrinin tYhlilinin vYzifYlYri vYinfоrmasiya mYnbYlYri

2. Balans mYnfYYtinin tYrkibi vY dinamikasının tYhlili

3. MYhsul (iş, xidmYt) satışından YldY еdilYn mYnfYYtin tYhlili

4.VеrgiyY cYlb еdilYn mYnfYYtin vY mYnfYYtdYn vеrgilYrin tYhlili

5.Xalis mYnfYYtin fоrmalaşması vY istifadYsinin tYhlili

6. Rеntabеlliyin gцstYricilYr sistеmi vY оnların amilli tYhlili
Bazar mьnasibYtlYrinin inkişafı mьYssisYlYrin fYaliyyYtinin sYmYrYliliyinin tYmin еdilmYsi ьzrY idarYеtmY qYrarlarının hazırlanması vY qYbul еdilmYsindY оnların mYsuliyyYtini vY mьstYqilliyini artırır. MьYssisYnin istеhsal, invеstisiya vY maliyyY fYaliyyYtinin sYmYrYliliyi YldY еdilmiş maliyyY nYticYlYri ilY xaraktеrizY еdilir.

MьYssisYnin maliyyY vYziyyYtinin ьmumi qiymYtlYndirilmYsi mYnfYYt vY rеntabеllik kimi maliyyY gцstYricilYri Ysasında aparılır. MYnfYYt vY rеntabеllik istеhsalın sYmYrYliliyini xaraktеrizY еdYn mьhьm gцstYricilYrdir. MYnfYYt bir tYrYfdYn mьYssisYnin iqtisadi vY sоsial inkişafının Ysas maliyyYlYşdirilmYsi mYnbYyi kimi, digYr tYrYfdYn dцvlYt vY yеrli bьdcYnin gYlirlYrinin Ysas mYnbYlYrindYn biri kimi зıxış еdir. Bu baxımdan istYr mьYssisY, istYrsY dY dцvlYt mYnfYYtin hYcminin artırılmasında maraqlıdırlar.

MYnfYYt hYr şеydYn YvvYl mьYssisYnin цz xYrcini цdYmYsi vY YlavY gYlir YldY еtmYsi ilY xaraktеrizY оlunur. Bazar iqtisadiyyatında mьYssisYnin tYsYrrьfat-maliyyY fYaliyyYtinin tYhlilil Yn mьhьm gцstYrici hеsab sayılan mYnfYYtin tYhlili ilY başlanır. MYnfYYt tYsYrrьfat-maliyyY fYaliyyYtinin yеkun vY nYticY gцstYricisidir, daha dоьrusu, tYsYrrьfat fYaliyyYti prоsеsindY baş vеrYn bьtьn mYnfi vY mьsbYt halların nYticYsi mYnfYYtdY цz Yksini tapır. MYnfYYt YldY еtmYk mьYssisYnin rYqabYt şYraitindY fYaliyyYt gцstYrY bilmYsi dеmYkdir.

MYnfYYtin fоrmalaşması vY istifadY оlunmasının tYhlili bir nезY mYrhYlYdY aparılır:

1) MYnfYYtin tYrkibi dinamikada qiymYtlYndirilir;

2) MYhsul (iş, xidmYt) satışından YldY еdilYn mYnfYYt amilli tYhlil еdilir;

3) DigYr satışın, satışdan kYnar YmYliyyatların maliyyY nYticYlYri qiymYtlYndirilir;

4) Xalis mYnfYYt vY mYnfYYtY vеrgilYrin tYsiri tYhlil еdilir;

5) MYnfYYtin yıьım vY istеhlak fоndlarına bцlьşdьrьlmYsinin sYmYrYliliyi qiymYtlYndirilir;

6) Xalis mYnfYYtin istifadYsi tYhlil еdilir;

7) MaliyyY planının tYrtibi ьzrY tYkliflYr işlYnib hazırlanır.

MYnfYYtin hYcmi vY rеntabеllik sYviyyYsi mьYssisYnin istеhsal, tYchizat, markеtinq vY maliyyY fYaliyyYtindYn asılıdır, başqa sцzlY, hYmin gцstYricilYr tYsYrrьfatзılıьın bьtьn tYrYflYrini xaraktеrizY еdir.

MaliyyY nYticYlYrinin tYhlili qarşısında aşaьıdakı Ysas vYzifYlYr durur:

- mYnfYYt planının (prоqnоzunun) rеallıьının qiymYtlYndirilmYsi;

- mYnfYYtin tYrkibinin vY strukturunun dinamikada цyrYnilmYsi;

- mYnfYYtY tYsir еdYn amillYrin mьYyyYn еdilmYsi vY оnların tYsirinin kYmiyyYtcY hеsablanması;

- mYnfYYtin hYcminin artırılması еhtiyatlarının mьYyyYn еdilmYsi vY mьYssisYnin gYlYcYk inkişaf pеrspеktivi nYzYrY alınmaqla оnlardan istifadY ьzrY tYdbirlYrin hazırlanması.

MaliyyY nYticYlYrinin tYhlil prоsеsindY YsasYn 2 saylı «MYnfYYt vY zYrYr haqqında hеsabat»ın, biznеs-planın, еlYcY dY 46, 47, 48 vY 80, 81 saylı hеsablar ьzrY mьhasibat uзоtu mYlumatlarından istifadY оlunur.

3.2. Balans mYnfYYtinin tYrkibi vY dinamikasının tYhlili
Bazar mьnasibYtlYri şYraitindY mьYssisYnin istеhsal, tYзhizat, satış vY maliyyY fYaliyyYtinin mьxtYlif tYrYflYri maliyyY nYtiзYlYrinin gцstYriзilYr sistеmindY sоn dYyYr qiymYtini alır. MYlumdur ki, mьasir dцvrdY tYsYrrьfat subyеktlYrinin mYnfYYt planı оnların istеhsal-maliyyY planının tYrkib hissYsi hеsab оlunur vY mьYssisYnin (firmanın) ьmumi mYnfYYt mYblYьi «balans mYnfYYti» gцstYricisi ilY xaraktеrizY еdilir. Balans mYnfYYti isY, цz nцvbYsindY, ьmumilYşdirilmiş şYkildY mьYssisYnin (firmanın) istеhsal, maliyyY vY kоmmеrsiya fYaliyyYtinin sоn nYtiзYlYrini ifadY еtmYklY, kоnkrеt ifadYsini aşaьıdakı sxеmdY vеrilYn gцstYricilYr sistеmindY tapır.

Balans mYnfYYtinin tYrkib еlеmеntlYrindYn biri оlan mYhsul (iş, xidmYt) satışından YldY еdilYn mYnfYYtin tYhlilinY mYnfYYt planının (prоqnоzunun) rеal vY Ysaslı оlmasının qiymYtlYndirilmYsi ilY başlanılır. Aydındır ki, mьYssisYnin (firmanın) istеhsal, tYsYrrьfat, invеstisiya vY kоmmеrsiya fYaliyyYtinin sоn maliyyY nYtiзYlYrinin цyrYnilmYsi, qiymYtlYndirilmYsi vY istifadY еdilmYmiş daxili еhtiyat mYnbYlYrinin mьYyyYn оlunması prоsеsindY mYnfYYt planının (prоqnоzunun) rеallıьının vY Ysaslılıьının tYhlili

Баланс мянфяяти
Саир сатышдан ялдя едилян мянфяят

Мящсул (иш, хидмят) сатышындан ялдя едилян мянфяят

Сатышла ялагядар олмайан малиййя нятичяляри (мянфяят, зяряр)

Ямтяялик мящсулун (иш вя хидмятлярин) кейфиййяти

Мящсул сатышы базарлары
Инфлйасийа (дефлйасийа амилляри)

Мцштяряк мцяссисялярдя иштирак пайындан йаранан мянфяят

Ясас вясаитлярин вя торпаьын ичаряйя верилмясиндян йара- нан мянфяят
Алынмыш вя юдянилмиш фаиз вя чяримялярин мябляьи
Дебитор борчларынын силинмясиндян йаранан зярярляр
Тябии фялакят нятичясиндя йаранан зярярляр
Сящмляр, истигразлар, вя депозитляр цзря йаранан эялирляр

Валйута ямялиййатлары цзря формалашан эялирляр

•