Mdb ölkələrinin fiziki coğrafiyasına giriş. Coğrafi mövqeyi
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
| MDB ölkələrinin fiziki coğrafiyasına giriş. Coğrafi mövqeyi. Dünyanın 2 qitəsini - Avropanın şərq yarısını, Asiyanın şimal hissəsini əhatə edir. Təbii şəraiti qeyri - adi müxtəlifliyi ilə fərqlənir. MDB - nin şimal hissəsi buzlu zonadır. Bu Qərbi Avropanın ən böyük dövləti olan Fransadan 40 dəfə artıqdır. Burada ən isti ayda temperatur 0° S-ə yaxındır. Qışı ilıq keçən subtropik ərazilər də vardır. İynəyarpaqlı Tayqa meşələri qaratorpaq çöllərlə əvəz olunur. Müxtəlif landşaftların bir-birini əvəz etməsi səciyyəvidir. Yeknəsək düzənlik, ovalıqlar, (Rusiya, Qərbi Sibir, Turan ovalığı) uca sıra dağlar və yaylalarla növbələnir. Geniş Xəzərsahili ovalıq okean səviyyəsindən aşağıdır. MDB-nin sərhədləri dəniz, okean, həmçinin qurudan keçir. Ən müxtəlif landşaftlar Zaqafqaziya subtropik meşələrindən, Orta Asiyanın susuz sahələrindən, daimi qarla örtülü yüksək dağ sistemlərindən, Sibir Tayqasından, Zabaykalye çölləri, Ussuriya qarışıq meşələrini keçərək Yapon dənizi sahillərində qurtarır, Qara dənizlə Xəzər dənizi arasında Qafqaz dağları, Orta Asiyanın cənubundan Kopetdağ silsiləsindən, Pamir yaylası və Tyan-Şan dağlarından, Sibirdə Altay, Şərqi Sayan və Zabaykalye sıra dağlarından keçir. Uzaq Şərqdə Arqun, Amur, Ussuri çayları sərhəd təşkil edir. MDB ərazisinin coğrafi öyrənilməsi tarixinin qısa xüsusiyyəti MDB təbiəti haqqındakı müasir təsəvvürlər bir çox coğrafiyaşünas və səyyahlar nəslinin verdiyi məlumat nəticəsində yaranmışdır. MDB-nin cənub rayonlarının təbiəti haqqında o qədər də dəqiq olmayan ilk məlumatı qədim dünya coğrafiyaşünasları vermişlər. Herodot “Tarix” əsərində səyahət etdiyi Skifiyanın-Qara dənizyanı çöllərin təbiətini ətraflı təsvir edir. O bu çöllərdə meşə olmadığını, relyefin düzənlik və iqlimin kontinental olduğunu göstərir. Qafqaz, Xəzər dənizi və Orta Asiya səhraları da Herodota məlum idi. Orta Asiya təbiətinin öyrənilməsi üçün Xarəzm alimləri çox iş görmüşlər. Qafqazın ilk coğrafi təsvirləri də uzaq keçmişdə verilmişdir. Zaqafqaziyanın coğrafiyasına dair orijinal material VII əsrdə yaşamış erməni filosof və coğrafiyaşünası Anani Şirakatsa məxsusdur. Rus salnamələrində Kiyev və Moskva Rus dövlətinin coğrafiyası haqqında ətraflı və dürüst məlumat verilir. Kiyev salnaməçisi Nestor XII əsrin əvvəlində “Ötən illərin dastanı” nı tərtib etmiş və burada Rusiya düzənliyinin cənub-qərb və mərkəzi rayonları haqqında çoxlu coğrafi məlumat vermişdir. behruzmelikov.com behruzmelikov.com Sibirdə və Uzaq Şərqdə ən mühim coğrafi kəşfləri VII əsrdə ruslar etmişlər. 1581- 1582-ci illərdə Yermakın Ural dağları arxasında müvəffəqiyyətli hərbi yürüşündən sonra “sənaye adamları” (əsasən xəzlik heyvan ovu və alverlə məşğul olan adamlar) su və quru yolu ilə çox sürətlə Sibirin şərqinə və şimal-şərqinə səfərlər etməyə başladılar. Onları bura cəlb edən tutulmamış torpaqlar, ucuz xəz və morj dişi idi. Beləliklə 1633-1635-ci illərdə İ. Rebrov Yana çayının mənsəbinə, 1639-cu ildə isə İ. Moskvitin Oxot dənizinin sahillərinə gəlib çatdı. 1643-1646-cı illərdə V. Poyarkov Amurda olmuş, və Oxot dənizi ilə üzmüşdür. 1648-ci ildə S. Dejiyov F. Alekseyevlə birlikdə dəniz yolu ilə Asiyanın şimal-şərq qurtaracağını, indiki Dejnyov burnunu dolanmışdır. XVII əsrin lap axırlarında isə (1697-1699-cu illər) V. Atlasov Kamçatka haqqında məlumat vermişdir. XVII əsrin sonu XVIII əsrin 1-ci rübündə I Pyotrun təşəbbüsü ilə Rusiyanın cənub, şərq və şimal-şərq ucqarları öyrənilmiş, çaylar plana salınmış, Xəzər və Aral dənizləri xəritədə göstərilmiş, Kamçatka ekspedisiyasının təşkili məsələsi qoyulmuşdur. XVIII əsrin 1-ci yarısının görkəmli coğrafiyaşünaslarından biri V. N. Tatişşevdir. O Rusiyanın ilk coğrafi təsvirinə çox böyük əmək sərf etmişdir. Bu dövrdə Rusiyanın Asiya hissəsinin şimal və şimal-şərq ucqarları haqqında məlumatlar çox səthi idi. Buzlu okeanın Uraldan şərqə tərəf olan sahilləri yalnız çay mənsəblərinə yaxın hissələrdə öyrənilmişdir. S. Dejnyovun Asiyanın şimal-şərqinə səyahəti və onun nəticəsində, əslində Asiyanı Amerikadan ayıran boğazın kəşf olunması haqqında yazdığı məlumat Yakutsk arxivində itirilsə də, səyahətdən 88 il keçdikdən sonra həmin arxivdən tapılmışdır. I Pyotr 1725-ci ildə I Kamçatka ekspedisiyası üçün təlimat yazmışdır. Ekspedisiyanın vəzifəsi Asiyanı Amerika ilə birləşdirən dənizi tapmaq idi. I Pyotr tərəfindən qarşıya qoyulan vəzifəni II Kamçatka ekspedisiyası (Böyük Şimal ekspedisiyası) qəti həll etdi. Böyük Şimal ekspedisiyası zamanı Kamçatkanın təbiəti öyrənildi, Şimali Amerikanın şimal-qərb sahillərinin bir hissəsi kəşf olundu. Buzlu okeanın sahilləri Kara dəzinindən başlayaraq Şərqi Sibir dənizindəki Böyük baranov burnuna qədər təsvir edildi. 1742-ci ildə S. Çelyuskin Asiyanın ucqar şimal nöqtəsinə- sonralar onun adı verilmiş Çelyuskin burnuna gedib çataraq onu xəritəyə köçürdü. Ekspedisiyanın iştirakçıları Sibirin daxili rayonlarının təbiəti haqqında da çoxlu material topladılar. Böyük Şimal ekspedisiyasının işlərindən sonra Avroasiyanın behruzmelikov.com behruzmelikov.com şimal sahil xətti həqiqətə yaxın olan ümumi şəkildə dünya xəritələrində ilk dəfə verildi. XVIII əsrin ortaları coğrafiya elminin inkişafında haqlı olaraq Lomonosov dövrü adlandırıla bilər. Uzun illər Elmlər akademiyasının Coğrafiya departamentinə rəhbərlik edən M. V. Lomonosov geodeziya və kartoqrafiya işlərini, Rusiyanın coğrafi təsviri üçün matgerial toplanmasını təşkil etmişdir. XVIII əsrin 1-ci yarısında fəaliyyət göstərmiş görkəmli coğrafiyaşünası Baxuşti Baqrationinin “Gürcüstanın coğrafi təsviri” əsəri XVIII əsrdə Qafqazın təbiəti və əhalisi haqqında son dərəcə lazımlı məlumatdır. 1768-1774-cü illərin akademik ekspedisiyaları coğrafiya tarixində bütöv bir dövr təşkil edir. Bu dövrdə səyyahların marşrutları Rusiyanın Avropa hissəsini, Uralı, Qafqazı, qismən də Qərbi və Şərqi Sibiri əhatə edirdi. Ekspedisiya iştirakçılarının nəşr olunmuş yol gündəliklərində onların getdikləri yerlərin iqlimi, geoloji quruluşu, relyefi, faydalı qazıntıları, bitki və heyvanlar aləmi haqqında zəngin məlumat verilmiş, əhalinin əsas məşğuliyyəti, məişəti, dini ətraflı təsvir edilmişdir. XIX əsrin 1-ci yarısı rusların dünya dəniz səyahətləri ilə əlamətdardır. Dənizdə ilk dünya səyahətlərinin bilavasitə məqsədi Şimali Amerika və Uzaq Şərqdə rus mülklərini ərzaq və başqa mallarla təchiz etmək idi. Bu səyahətlər Rusiyanın ucqar şərq rayonlarının təbiətini ətraflı öyrənməyə çox kömək edirdi. XIX əsrin 2-ci yarısında P.P. Semyonov-Tyan-Şanskinin təşəbbüsü ilə N.A. Severtsov, A.P. Fedçenko, İ.V. Muşketov, A.N. Krasnov və başqa tədqiqatçılar Orta Asiyanı öyrənməklə məşğul olmuşlar. XIX əsrin 2-ci yarısında coğrafi tədqiqatlarda kəskin differensasiya prosesi baş verdi. Tədqiqatlar getdikcə dar ixtisaslar (geologiya, zoologiya, botanika, iqlimşünaslıq və s.) üzrə aparılmağa başladı. Bu proses qanunauyğun idi. O elmlərin ümumi ixtisaslaşmasından və praktikanın tələblərindən irəli gəlirdi. XIX əsrin sonunadək toplanmış çox geniş faktik materialın sintezində V.V. Dokuçayev və A.İ. Voyeykov böyük rol oynamışlar. Vətənimizin təbiətinin öyrənilməsində V.V. Dokuçayevin bir çox şagirdləri – A.N. Krasnov, Q.İ. Tanfilyev, Q.N. Vısotski və başqaları böyük xidmətlər göstərmişlər. A.N. Krasnov Tyan-Şanın və Qafqazın bitki aləmini tədqiq etmiş, bir neçə dəfə xarici ölkə tropiklərində olmuş, Batumi botanika bağının əsasını qoymuş və ümumi yerşünaslıq üzrə rus universiteti üçün ilk dərslik yazmışdır. Müasir dövrdə MDB behruzmelikov.com behruzmelikov.com Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|