12
xoşbəxtliyə nail olur, axirətdəki ali səadəti özünə məqsəd bilir.
Bunun üçün islah etməli, bacarıqlı olmalı, yer üzünü abadlaş-
dırmalı, fədakarlıq göstərməlidir. Çünki insanın həqiqi dəyəri
zəhmət çəkib məhsul ortaya qoyduqda özünü göstərir:
“Allahdan (Allahın əzabından) bacardığınız qədər qor-
xun. (Sizə verilə öyüd-nəsihətə) qulaq asın; (Allaha və
Peyğəmbərinə) itaət edin və (mal-dövlətinizdən Allah yo-
lunda) xərcləyin. Bu sizin özünüz üçün xeyirli olar. (Allah
tərəfindən) nəfsinin xəsisliyindən (tamahından) qorunub sax-
lanılan kimsələr – məhz onlar nicat tapıb səadətə qovuşanlar-
dır!” (ət-Təğabun, 16).
Beləliklə, mədəni islam dünyagörüşünü Quranda göstərildiyi
və Peyğəmbərin dövründə gerşəkləşən formada təsəvvür edə
bilsək, onu real həyatda tətbiq etmək mümkün olacaqdır.
O da məlum olacaqdır ki, bu dünyagörüşü insan fitrəti və
təbii qanunauyğunluqlarla ziddiyyət təşkil edə bilməz. Odur
ki tədqiqatçılar vəhy və fitrət arasındakı obyektiv, rasional-
elmi balansa əməl etməli, həqiqətə nail olmaq üçün fəhm və
düşüncəni “saxta ziddiyyət”dən
1
təmizləməlidirlər.
Səhabələrə və bədəvilərə
görə islam dünyagörüşü
Bədəvi dünyagörüşü və bədəvi qəbilələrinin adət-ənənə və
irqçi-qəbilə zehniyyətinin üstünlük qazanması, islamı qəbul
etmiş xalqların dünyaya baxışının, keçmiş adət-ənənələrinin,
avtoritar-despot mədəniyyətlərinin Müsəlman mədəniyyətində
öz yerini alması, məkan və zaman amillərinin fövqündə daya-
nan Quran ritorikası ilə bütpərəst bədəvi ərəblərlə, mövcud
1
Söhbət imanın ağıla, yaxud vəhyin insan fi trəti və təbii qanunauyğunluqla-
ra zidd olduğunu iddia edən nöqteyi-nəzərlərdən gedir – tərcüməçinin
qeydi.
13
vəziyyətləri ilə əlaqəli, əsas rüknlərə diqqət yetirən, camaat və
cəmiyyət (namaz və zəkat) formalaşdırmağı məqsəd güdən,
bununla da, onları (bədəviləri) ictimai-mədəni bədəvilikdən
ümumdünya humanist Quran cəmiyyətinə inteqrasiya etdirmək
istəyən Peyğəmbərin tətbiqi ritorikası arasında fərq qoymamaq
– bütün bunlar səhabələrin sahib olduğu Quran dünyagörüşü-
nün sonradan təhrif edilməsinə təsir göstərmişdir.
Bu üzdən səhabələrin sahib olduğu və yaşadıqları dövrü
çiçəkləndirən Quran dünyagörüşünü bədəvi qəbilələrlə əlaqəli
Peyğəmbər ritorikasını minimum şəkildə ifadə edən bədəvi
dünyagörüşündən fərqləndirmək lazımdır.
Səhabələrin mədəni Quran dünyagörüşü ilə bədəvilərin
ibtidai dünyagörüşü və onların əqli səviyyələrinə uyğun
Peyğəmbər ritorikası arasında fərq vardır. Belə ki səhabələr
Peyğəmbərin
(Ona Allahın xeyir-duası və salamı olsun!)
şagirdləri olub, on-
dan Qurani-Kərimi və universal mədəni dünyagörüşünü
öyrənmişdilər. Bu dünyagörüşündə varislik, yer üzünü abad-
laşdırma, ali məqsədlər vardır.
Müsəlman alimlərinin həyatına nəzər salsaq, görəcəyik
ki, Mədinə məktəbi varisləri məğlub olub, ümmətin əsas
məsələlərini idarədən uzaqlaşdırılıb fərdi işlərlə məşğul ol-
mağa məcbur etdirildikdən sonra qəbilə və xalqların siyasi
hakimiyyət təcrübəsi ümmət ənənəsinə təsir göstərdi.
Bütün bunlar Quranla, mədəni dünyagörüşü ilə ideolo-
ji əlaqənin zəifl əməsində rol oynamış, bu dünyagörüşünün
dəyişkən reallığa tətbiqinə təsir göstərmişdir.
Məlum çatışmazlıq islam dünyagörüşünü “bulandırmış”,
nəticədə ümmətin alimləri əsas diqqəti “zikr” mövzularına,
fərdi hallar və ticarət məsələlərinə vermişlər. Elə isə islam
dünyagörüşünün təhrifə uğramağı təəccüblü görünməməlidir.
Beləliklə, müsəlman fərd həyatda “bələdçi”siz qalmışdır.
Ümmətin düşdüyü bu iyrənc vəziyyət və islam dünyagö-
rüşünün təhrifə uğramağı nəticəsində fərd və ümmət ola-
14
raq özünütəsdiq, iş, islah və fədakarlıq əvəzinə, egosentriz-
min (özmərkəzlilik) meydana çıxmağı təbii idi. Əslində bu,
özünüləğv ritorikalarının doğurduğu əks-reaksiyadır. Təəccüb,
qorxu, zəlillik, opportunizm, əxlaqi aşınma, dövlət qurumları-
nın ifl ası – bütün bunlar ümməti indiki vəziyyətə: itirilməyə,
tənəzzülə, parçalanmaya, cəmiyyətin deqradasiyasına gətirib
çıxarmışdır.
Qeyd edək ki, səhabələrinə müraciətdə Peyğəmbərin ri-
torikası alçaltma, qorxutma, zəlilləşdirmə deyil, sevgi, ehti-
ram ritorikası idi. Əslində bu, mədəni Quran dünyagörüşünün
xüsusiyyətidir:
“...şərəf-şan da yalnız Allaha, Onun Peyğəmbərinə və
möminlərə məxsusdur...” (əl-Münafiqun, 8).
Mədəni Quran dünyagörüşü nədir?
Deyə bilərik ki, islam dünyagörüşü tövhid əsaslı,
məqsədyönlü, əxlaqa, abadlaşdırma və xeyir prinsiplərinə
söykənən, insan fitrətini əks etdirən mədəni dünyagörüşüdür.
Deməli, o, elm və qanunauyğunluqlar dünyagörüşü olub, insan
fitrətini daima diqqətdə saxlamağı məqsəd güdür. Bu dünya-
görüşü insan həyatını tənzimləyir ki, insan oğlu fərdi və icti-
mai müstəvidə özünü təsdiqləyə bilsin, tələbat və ehtiyaclarını
düzgün şəkildə təmin etsin.
“Mömin olub yaxşı işlər görən (Allaha itaət edən) kişi
və qadına (dünyada və axirətdə) xoş həyat nəsib edəcək və
etdikləri yaxşı əməllərə görə mükafatlarını verəcəyik. (Və ya
gördükləri yaxşı işlərin müqabilində onlara daha yaxşı müka-
fatlarını verəcəyik!)” (ən-Nəhl, 97).
Quran dünyagörüşü xeyrə, qanunauyğunluqlara, abadlaş-
dırma işinə əsaslandıqda insan fitrətini əks etdirib ona yol
göstərir. Bu elə bir dünyagörüşüdür ki, insanı yaxşı həyat,
Dostları ilə paylaş: |