159
MƏDƏNİYYƏT DÜNYASI
Elmi-nəzəri məcmuə
Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti,
XXVI buraxılış, Bakı, 2013
МИР КУЛЬТУРЫ
Научно-теоретический сборник
Азербайджанский Государственный Университет Культуры и Искусств,
ХХVI выпуск, Баку, 2013
THE WORLD OF CULTURE
Scientific-theoretical bulletin
Azerbaijan State University of Culture and Art, ХХVI edition, Baku, 2013
UOT 78.08:801.81
Xanım Əliyeva
Azərbaycan Milli Konservatoriyasının baş müəllimi
AZ - 1073, Bakı ş., H.Cavid pr., 25
Email: aliyeva.81@mail.ru
ŞİRVAN AŞIQ HAVALARININ MELODİYA
SINA DAİR
Xülasə: Təqdim olunan məqalə ənənəvi Şirvan aşıq havalarının melodik
aspektinə həsr olunub. Müəllifin Şirvan aşıq havalarının melodiya təhlili bu mühitə
məxsus havaların melodiya xüsusiyyətlərini, özünəməxsus melodik ifadə tərzini və
üslubunu müəyyən edir.
Açar sözlər: Şirvan aşıq mühiti, aşıq havaları, melodiya təhlili, melodik
ifadəlilik, melodiya üslubu.
Aşıq havalarının nəzəri araşdırılmasında melodiya aspekti mühüm rol oynayır.
Melodiya nəzəriyyəsindən və musiqinin melodik təhlilinə dair araşdırmalardan belə
nəticə alınır ki, xalq musiqisinin növ və janrlarının tədqiqi zamanı melodiya aspektinə
müraciət olunması istər janrın, istər fərdi sənətkarın, istərsə də yerli arealın
özünəməxsus musiqi dilini və üslubunu müəyyən etmək üçün başlıca şərtdir. Bu
baxımdan, Şirvan aşıq havalarının melodiya təhlili bu mühitə məxsus havaların
melodiya xüsusiyyətlərini, özünəməxsus melodik ifadə tərzini və üslubunu müəyyən
etmək üçün aktual nəzəri əhəmiyyət kəsb edir.
Azərbaycan musiqişünaslığında aşıq musiqisinə dair tədqiqatlar göstərir ki, Ə.
Eldarova, T. Məmmədov, A.Ozan Kərimli, K. Dadaşzadə, İ. Köçərli, T. Quliyeva
melodiya xüsusiyyətlərinin təhlilinə də nəzəri əhəmiyyət vermiş, bu istiqamətdə maraqlı
təhlillər aparmış, fikirlər irəli sürmüş, elmi nəticələr əldə etmişlər. Azərbaycan aşıq
havaların nəzəri yanaşmalar Şirvan aşıq havalarının nəzəri təhlilində metodoloji əsas
rolunu oynayırlar. Lakin təəssüf ki, bir-iki nümunə istisna olmaqla, bu tədqiqatlara
Şirvan aşıq havaları cəlb olunmamışlar.
Musiqişünasların melodiya haqqında nəzəri tədqiqatları öyrədir ki, ayrılıqda
götürülmüş musiqi əsərinin, xalq musiqisi nümunəsinin lad-məqam, intonasiya, forma,
səsyüksəklik, melodik hərəkət, çoxsəslilik, metr-ritm kimi əsas struktur elementləri və
ifadə vasitələri məhz onun melodiyasında cəmləşirlər. Bu mənada, melodiyaya geniş
160
mənalı anlayış kimi yanaşılması vacib nəzəri prinsiplərdən hesab olunur. Beləliklə,
musiqisinin demək olar ki, bütün ifadə vasitələri melodiyada ehtiva olunur və melo-
diyada özünü büruzə verə bilir.
Bütün bunları nəzərə alaraq, Şirvan aşıq havalarının melodiya təhlilində melo-
diya anlayışına bir neçə aspektdən yanaşmışıq:
1. Melodiya musiqi fikrinin əsas daşıyıcısı kimi;
2. Melodiyanın quruluşu və melodiya struktur amil kimi;
3. Melodiya əsas ifadə vasitəsi kimi;
4. Melodiya formayaradıcı amil kimi.
Məhz yuxarıda deyilən fikirlər də nəzərə alınmaqla, biz Şirvan aşıq havalarını
tədqiq edərkən, melodiya təhlilinə xüsusi nəzəri əhəmiyyət veririk. Belə ki, aşıq
havasının əsas bədii və struktur xüsusiyyətləri məhz onun melodiyasına təzahür edir.
Melodiya təhlilinə havaların lad-məqam aspekti ilə əlaqəli yanaşmamız nəzəri-
metodoloji əsaslara malikdir. Çünki məqam melodiya vasitəsilə təzahür edir. Digər tə-
rəfdən, melodik ifadəlilik onun lad-məqam əsası ilə səciyyələnir. Görkəmli melodiya
nəzəriyyəçisi L.A.Mazel bu barədə yazır: “Lad münasibətləri çox vaxt melodiyanın bu
və ya digər ayrı-ayrı səciyyəvi-ifadəli cəhətlərini təyin edirlər... Melodiyanın
i n k i ş a f ı , hətta musiqili obrazın əsaslı surətdə və keyfiyyətcə dəyişməsi çox vaxt
müəyyən dərəcədə (bəzi vaxt bütövlükdə) lad, lad-tonal, lad-harmonik vasitələrə
əsaslanır.” [1, 70]
Şirvan aşıq havalarının melodik özünəməxsusluğundan danışarkən, ifaçılıq
amilinin də nəzərə almağı vacib sayırıq. Belə ki, ustad aşıqların hər birinin fərdi ifa
tərzi, oxu manerası, səs tembri ənənəvi bir havanın variantlarının yaranmasına səbəb
olur. Mühit daxilində bu və digər havanın hər bir yeni variantı isə ilk növbədə onun
melodik quruluşunda və üslubunda özünü təsdiq edir. Aşıq musiqisinin görkəmli
tədqiqatcısı professor T.Məmmədovun fikrincə, hər bir bölgədə ənənəvi havaların
yaşaması, ötürülməsi və variantlarının yaranması məhz ustad aşıqların ifaçılığı ilə
bağlıdır. [2].
Şirvan aşıq havalarının bəzi melodiya xüsusiyyətləri üzərində dayanaq.
Birincisi, Şirvan aşıq havalarının melodiya quruluşuna və ifadəliliyinə muğam
ifaçılığının təsirini qeyd etməliyik. Muğamın təsirini xüsusilə aşıq oxumalarının
reçitativ üslubunda aydın müşahidə edirik. Meloreçitasiya aşıq havalarında vokal ifanın
başlıca üslubu kimi özünü göstərir. Bu təsir cümlələrin sonunda aşığın muğam tərzli
melodik kadans oxumalarında özünü göstərir.
İkincisi, aşıq havalarının melodik quruluşunda, melodiyanın hərəkətində,
ifadəliliyində təkrarlıq, sekventlik, metir-ritm, intonasiyalanma kimi amillər prinsipial
əhəmiyyət daşıyır. Belə ki, intonasiya, motiv, fraza və cümlələrin təkrarlanması melodik
məzmunun struktur və bədii aspektlərini təşkil edir. Təkrarlanma statik və ya variantlı
ola bilir. Şirvan aşıq havalarında da belədir. Havalarda istər intonasiya və motiv
özəklərinin təkrarlanması, istərsə də fraza və cümlələlərin təkrarlanması tez-tez
müşahidə olunur. Bu təkrarlar eyni zamanda havaların melodik ifadəliliyinə təsir
göstərir, melodik məzmunun qurulmasına xidmət edir.
Şirvan aşıq melodiyasında təkrar quruluşlar istər havanın instrumental, istər
oxuma hissələrində özünü göstərir. Şirvan havalarının bir əsas xüsusiyyəti də aşığın
oxuduğu frazaların, cümlələrin instrumental ifada balaban tərəfindən təkrarlanmasıdır.
Melodiyada təkrarlanmaya əyani nümunə kimi “Döymə Kərəmi” havasının ins-
trumental gişinə diqqət edək. İlk növəbədə bu ənənəvi Şirvan havası rast məqamına
əsaslanır, lad-tonallığı mi bemol rastdır. Havanın musiqisi tez templi və marşvaridir, 2/4
vəzndə ifa olunur. Misraların reçitativ oxunması 2/4 və 4/4 vəznin növbələşməsi ilə baş
161
verir. Aşıq ansamblı tərəfindən çalınan girişdə aparıcı melodik xətt saz və balabana
malikdir. Girişdə hər biri üç frazadan ibarət iki melodik cümlənin variantlı təkrar-
lanmasını müşahidə edirik:
Meloreçitativ ifa “Döymə Kərəmi”də aşıq oxumasının melodik üslubunu
nüəyyən edir. Burada mayə pilləsi üzərində dayanmaqla ardıcıl intonasiya etmə, yaxın
məsafəli sekunda səsinə, yəni mayənin üst aparıcı tonuna keçib mayəyə qayıtmaqla
intonasiyalanma melodiyaya muğam reçitativliyi aşılayır. Bu reçitativ oxumada məqam
pillələrinin IV-V-IV ardıcıllığı havada məxsusi məqam intonasiyası yaradır. Digər
tərəfdən, iki mühüm xüsusiyyət - meloreçitasiyanın bir səsdə dayanmaqla ifası və bir
hecanın bir səslə oxunması melodiyanın muğamvari reçitativliyini səciyyələndirir:
Not yazısından göründüyü kimi, birinci kupletdə aşıq oxuması kiçik, yəni b.2
diapazonludur (es¹-f¹). Aşıq oxuması havanın melodiya quruluşunda və ifadəsində reçi-
tativlik, musiqili nitq yaradır, bu xüsusiyyət isə melodik üslubu şərtləndirir. Belə ki,
melodiyanın mayə səsi (mi bemol) üzərində statik hətəkəti, üfüqi səsyüksəklik xəttini
dəyişmir. Lakin birinci kupletin ifasında aşıq oxuması məqamın V pilləsinə də meyl-
lənir, başqa sözlə, reçitativ tərzli melodiya x.1 və x.2 intervalları ilə qurulur ki, bu da
oxumanın rast məqamına xas olan intonasiyasını yaradır:
İkinci kupletin instrumental girişi birinci kupletdən tamamilə fərqlənir. Aşıq
oxumasında isə misralar muğamvari improvizəyə daha geniş yer verilir. Lakin ikinci
kuplet birincidən müəyyən qədər fərqlənsə də, onların ümumi melodiya və məqam
162
məzmunu dəyişmir. Bu baxımdan, havanın kuplet quruluşu variantlı səciyyə daşıyır.
Maraqlıdır ki, ikinci kupletin instrumental girişində təkrarlanma özünü sekvensiya
şəklində göstərir. Melodiyanın aşağı və yuxarı hərəkəti onun dalğavariliyni təmin edir,
melodik ifadə daha da zənginləşir.
Sekvensiyalar isə melodiya quruluşunu daha konstruktiv və daha aydın edir. Bu
sekvensiyaların məqam məntiqi melodiyanın pilləvari hərəkətinə səbəb olur.
Melodiyanın “aşağı-yuxarı-aşağı” hərəkət modeli sekvensiyalar ilə qurulur ki, nəticə
etibarilə melodik fikir mayədə tamamlanır.
“Döymə Kərəmi”nin ikinci kupletinə girişin not yazısından göründüy kimi,
burada üç sekvensiya vardır. Birinci sekvensiya aşağı hərəkətlidir, 1-6 xanələri əhatə
edir və üç həlqədən (qurumdan) ibarətdir ki, hər sekvensiya həlqəsi də iki xanəlidir.
Melodiyanın 7-8 xanələri sekvensiyalar arasında əlaqələndiriçi rolunu oynayır. Daha
sonra (xanə 9-12) yuxarı hərəkətli sekvensiya başlayır. Bu melodik sekvensiya 4 xanə-
lidir və hər xanə bir sekvensiya həlqəsini təşkil edir. Üçüncü sekvensiya isə yenə də
aşağı hərəkətlidir (xanə 13-16), iki həlqədən ibarətdir və hər bir sekvensiya həlqəsi iki
xanəlidir. Bu sekvensiya bitdikdən sonra melodiya yenə də aşağı hərəkət edir. Lakin
melodiyanın davamı sekvensiyalı olmasa da, sekventdaxili motivlərə, intonasiyalara
əsaslanır.
Bu nümunədə melodiyanın daha bir özəlliyi onun diapazonu ilə xarakterizə olu-
nur. Belə ki, melodiyanın hərəkəti rast məqamının IX pilləsindən (do) başlayır və aşa-
ğıya, mayəyə doğru hərəkət edir. Melodiyanın dalğavari hərəkəti və böyük diapazonu
onun inkişaflı quruluşunu yaradır. Birinci kupletdə melodiyanın statik reçitativ quruluşu
ilə müqayisədə ikinci kupletin belə melodik inkişafa malik instrumental giriş ilə
başlaması, havanın bədii ifadəliliyini daha da zənginləşdirir.
Bəzi havalarda əsasən sekundalar ilə qurulan pilləvari oxuma zamanı tersiya
sıçrayışına yol verilir ki, bu da melodiyaya reçitariv-danışıq intonasiyası aşılayır.
Məsələn, bu xüsusiyyəti “Ayaq Şeşəngi” havasında izləyək:
163
Not yazısından göründüyü kimi, 4 misranın oxunması müəyyən melodik qanuna-
uyğunluğa əsaslanır. Belə ki, şeirdə olduğu kimi, melodiyada da “qafiyələnmə” vardır.
Birinci ilə üçüncü frazalar və ikinci ilə dördüncü frazalar təkrar olunmaqla, melodiyanın
da şeirə uyğun “qafiyələnməsini” yaradırlar. Bu aşıq oxumasında, birinci misra do şurun
kvinasından başlayaraq, aşağı hərəkətlə mayənin üst tersiyasında dayanır. Meldoiyanın
hərəkəti məqamin VIII-VII-VI ardıcıllıığına əsaslanır. İkinci misranın oxunuşunda isə
melodik fraza aşağı enişli hərəkətlə mayədə (do) bitir: VIII-VII-VI-V-IV. Sonrakı iki
misranın oxunması bu iki misranın variantlı təkrarı ilə baş verir.
“Ayaq Şeşəngi” havasının melodiyası recitativ melodiyadır. Bir hecanın bir səs
ilə oxunması da reçitativ üslubu təsdiq edir. Lakin maraqlı bir məsələ də pilləvari aşağı
hərəkətli melodiyada özünü göstərən tersiya intonasiyalarıdır. İkinci misrada “g-es-g”,
üçüncü misrada “b-g”, dördüncü misrada “e-g” tersiya hərəkətləri buna misal ola bilər.
Oxumanın bu tersiya intonasiyaları melodiyaya danışıq, nitq xarakteri aşılayır və onun
reçitativ ifadəliliyini daha da artırır.
Ədəbiyyat
:
1. L.A.Mazel. Musiqi əsərlərinin quruluşu. Dərs vəsaiti. Tərcümə edəni G.Hüseynova. – B.: Maarf,
1988. – 516 s.
2. T. Məmmədov. Azərbaycan xalq-professional musiqisi: Aşıq sənəti. Dərs vəsaiti. - B.: Şur, 2002. –
96 s.
3. Л.А.Мазель. О природе и средствах музыки: теоретический очерк. – М.: Музыка, 1983.- 72 с.
Ханым Алиева
О мелодии Ширванских ашыгских напевов
Резюме
Статья Х.А.Алиевой посвящена мелодическому аспекту традиционных ашыгских напевов
Ширванского региона. Автор анализирует мелодию напевов, раскрывает их локальные особенности.
По мнению автора, речитативность является одной из основных свойств мелодии ашыгских напевов.
Ключевые слова:
Ширванский ашыгский регион, ашыгские напевы, мелодия, мелодический
анализ
Khanim Aliyeva
About the melodies of Shirvan ashig songs
Summary
This article by Aliyeva Kh. A. is devoted to melody aspect of Shirvan ashig songs. Author analyses
peculiarities of melodies of traditional ashig songs (hava).
Keywords: Shirvan ashig area, traditional ashig songs, melody, peculiarities of melodies
Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi: 06.11.2013
Məqalənin təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi: 15.11.2013
Məqalənin çapa qəbul olunma tarixi: 04.12.2013
Məqaləni çapa tövsiyə edən sahə redaktorunun (və ya üzvünün) adı: sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru,
dosent Ellada Hüseynova
ADMİU
-nun Elmi Şurasının 05 dekabr 2013-cü il, 03 saylı qərarı ilə çap olunur.
Dostları ilə paylaş: |