40
Azərbaycan xalq rəqslərinin toplanılmasında, qorunub saxlanılmasında, təbliğində Ü. Hacıbəyovun,
habelə onun təşəbbüsü ilə 1936-cı ildə Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının nəzdində müstəqil xor və rəqs
qrupu kimi yaradılan, 1938-ci ildə vahid kollektivdə birləşdirilən Azərbaycan Dövlət Mahnı və Rəqs
Ansamblının (hazırda Fikrət Əmirovun adını daşıyır), 1970-ci ildə yaradılmış Azərbaycancan Dövlət Rəqs
Ansamblının böyük xidmətləri var. Gəncədə Dövlət
"Göy-göl" Mahnı və Rəqs Ansamblı fəaliyyət göstərir.
Xalq rəqslərinin populyarlığında özfəaliyyət
kollektivlərinin ("Çinar", "Yallı", "Şənlik", "Halay" və
s.) rolu əhəmiyyətlidir. Qəmər Almaszadə, Əlibaba
Abdullayev, Böyükağa Məmmədov, Əminə Dilbazi,
Afaq Məlikova, Roza Cəlilova, Təranə Muradova və
başqaları
tanınmış
Azərbaycan
rəqqaslarıdır.
Azərbaycan peşəkar və özfəaliyyət rəqs kollektivləri
xarici ölkələrdə dəfələrlə qastrol səfərlərində olmuş,
həmin ölkələrin tamaşaçılarını xalqın bu dəyərli sənət
nümunələri ilə tanış etmişlər. Azərbaycan MEA
Memarlıq və İncəsənət İnstitutunda xalq rəqsləri
öyrənilir.
Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində və Bakı Xoreoqrafiya Məktəbində rəqs
sənəti tədris olunur.
Zemfira Səfərova
Ədəbiyyat: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. 25 cilddə. “Az ərbaycan” cildi. “R əqs” məqaləsi. Bakı,
2007, səh. 801-802.
41
Aşıq yaradıcılığı
YUNESKO-nun Qeyri-maddi-mədəni irsin qorunması üzrə Komitəsinin 2009-cu
il sentyabrın 30-da Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin Abu-Dabi şəhərində keçirilən
4-cü sessiyasında qurumun yekun qərarına əsasən Azərbaycanın aşıq sənəti
YUNESKO-nun Qeyri-maddi-mədəni irs siyahısına daxil edilib. Bu hadisə aşıq
sənətinin Azərbaycan mədəni irsinin ən qədim nümunələrindən biri olduğunu
beynəlxalq səviyyədə bir daha təsdiqləyir.
Erkən orta əsrlərdə oğuz türklərinin estetik düşüncəsinə daxil olan aşıq dövrünün qabaqcıl adamı, epik və
lirik təfəkkürün ozandan sonrakı yaradıcılıq mərhələsini bütöv şəkildə üzərinə götürən peşəkar ifaçı idi. Aşıq,
eyni zamanda sənətin sinkretizmini davam etdirib yaşadan, söz qoşub saz çalan, qoşulan nəğmələri məharətlə
oxuyan, dastan qoşan, saz havaları yaradan, bütün havacatı öz sazında çalıb-çağıran, söylədiyi nağılı, dastanı
müxtəlif rəqslər, pantomim mizanlar - qaş, göz, bədən hərəkətləri ilə bəzəyən, sazla sözün vəhdətini yaradan, öz
dinləyicisinə yüksək mənəvi-əxlaqi və estetik dəyərlər aşılayan improvizatorçudur.
Aşıq yaradıcılığı tarixən şifahi şəkildə yaranıb yayılan söz sənətidir. Onu xalq yaradıcılığı ilə bağlayan
cəhətlərlə yanaşı, bu yaradıcılıqdan ayıran xüsusiyyətlər də yox deyildir.
Aşıq poeziyasının xalq yaradıcılığının tərkib hissəsi olduğunu təsdiqləyən arqumentlərin sayı çoxdur.
Onların böyük əksəriyyəti aşıq poeziyasının xalq yaradıcılığı qaynaqlarından süzülüb gəldiyini göstərməkdədir.
Birincisi, aşıq poeziyası şifahi şəkildə yaranır, canlı xalq danışıq dilinə əsaslanır. Bu dilin bədii imkanlarmı
açıqlayır, onun geniş yaradıcılıq gücünə malik olduğunu əks etdirir.
İkincisi, xalq şeiri şəkillərinə, həmin şeirin şəkli xüsusiyyətləri, poetik ölçüləri zəmininə əsaslanır, onlar
üzərində yaranıb inkişaf edir.
Üçüncüsü, aşıq folklor yaradıcılığı sistemində - fərd-kollektiv-fərd-kollektiv prosesində fərd funksiyasını
yerinə yetirir. Burada fərdi əvəzləyən aşığın iştirakı yalnız qeyri-anonimliyi ilə fərqlənir. Elə bu xüsusiyyət xalq
yaradıcılığı ilə aşıq poeziyasını bir-birindən ayıran başlıca fərqi üzə çıxarır. Bu isə aşıq yaradıcılığının tarixi
təkamülü prosesində daha bir sıra başqa özünəməxsusluqlar yaradır ki, onların da fərdi sıra düzümü vardır.
Birincisi, yuxarıda deyildiyi kimi, xalq yaradıcılığı anonim, aşıq yaradıcılığı isə müəlliflidir. Aşıq
şeirində müəllifin adı hər bir poetik parçanın sonuncu bəndinə möhürlənir, həmin bənd «möhürbənd» hesab
edilir. Aşıq yaradıcılığının zaman və məkan hüdudu da əksər hallarda məlum olur. Məsələn, Qurbaninin
yaşadığı dövr, zaman məlum olduğu kimi, Aşıq Ələsgərin, Xaltanlı Tağının, Molla Cümənin, yaxud Aşıq
Şakirin və başqa sənətkarların dövrü, yaradıcılığı barədə məlumatlar qorunub saxlanır. Bundan əlavə, aşığın
şəxsiyyəti ilə bağlı bir sıra başqa məlumatlar da müxtəlif rəvayətlər vasitəsi ilə sonrakı nəsillərə çatdırılır.
Avtobioqrafik dastanlar isə belə məlumatları qismən daha bütöv şəkildə yaşada bilir.
İkincisi, aşıq poeziyasının bütün nümunələri heç də bədahətən yaranmır, bir sıra aşıq şeiri şəkilləri bizə
yazılı şəkildə gəlib çatmışdır. Yeni dövr folklor yaradıcılığı mərhələsindən sonra bu ənənə xüsusilə güclənmiş,
sovet dövründə isə daha kütləvi hal almışdır.
Aşıq yaradıcılığını ağız ədəbiyyatının ümumi mündəricəsindən ayırmağa imkan verən daha bir neçə
başqa xüsusiyyət də göstərmək olar. Lakin bütün bunlara baxmayaraq o, tarixən yaranıb formalaşması üçün
mühüm, başlıca şərt olan şifahi ənənənin inkişafının ayrı-ayrı mərhələlərində qoruyub saxlamış və artan sürətlə
davam etdirmişdir. Bu, aşığın həm peşəkar ifaçılığında, improvizatorçuluğunda, həm də sənət sinkretizminin
mühafizəsində və repertuar zənginliyində özünü göstərir. Həmən çoxcəhətlilik
fonunda diqqət yetirdikdə aydın görünür ki,
aşıq yaradıcılığı təpədən-
dırnağa folklor hadisəsidir.
Orta əsrlərin zəngin və qüdrətli aşıq yaradıcılığı, bu dövrün Qurbani,
Abbas Tufarqanlı, Xəstə Qasım, Sarı Aşıq və onlarla sonrakı dövrün
sənətkarlarının yaradıcılığı ən azı iki-üç yüz il xalqın dilində yaşadıqdan sonra
yazıya alınmışdır. Sonrakı sənətkarların yaradıcılığının yazıya köçürülmə
arasındakı zaman müddəti azalsa da onları da xalq yenə yaddaşdan yazıya
vermişdir. Aşıq Alının, Aşıq Ələsgərin, Aşıq Hüseyn Bozalqanlının və bir çox
digər sənətkarların yaradıcılığı buna nümunədir. İstər orta əsr, istərsə də XX
əsrin ilk onilliklərinə qədərki aşıqların yaradıcılığında yazılı ənənə ilə bağlı
elə bir güclü təsir yoxdur. Aşıq poeziyası həmin dövrlərdə də erkən kökləri və
dayaqları üzərində inkişafmı davam etdirmişdir. İstər aşığın bədahətən söz
deməsi, onun öncəgörməsi, improvizatorçuluq məharəti, istərsə də nağıl, dastan söyləməsi, müxtəlif tipli
rəqsləri, pantomim mizanları və s. bütünlüklə folklor ənənələrinə söykənir. Təbii ki, bu gün aşıq sənətinin bir
sıra klassik mizanları unudulub sıradan çıxmış, deformasiyalara uğramışdır. Onun müəyyən ənənələri sovet
dövründə təhrif edilmişdir. Aşıq yaradıcılığının folklordan ayrılma prosesi nəzərə çarpmağa başlamışdır. Lakin