42
eyni zamanda aşıq sənətində ötən yüzillikdə Şimali Azərbaycanda baş verən keyfiyyət dəyişikliklərinin hamısını
Güney Azərbaycanına şamil etmək olmaz. Bu bölgədə aşıq sənəti öz klassik ənənələrini daha mühafizəkarlıqla
qoruyub saxlamışdır. Aşığın folklordan ayrılma prosesi güneydə şimal ərazidə olduğundan daha ləng getmişdir.
Son onilliklərdəki milli özünəqayıdış həmin prosesi artıq dayandırmış və ona dovrün bir sıra yeni
xüsusiyyətlərini əlavə etmişdir.
Ağız ədəbiyyatı ilə aşıq yaradıcılığı arasındakı açıqlanan və ya açıqlanmayan, görünən və görünməyən
ümumilik və fərqlər təbii ki, onlar arasında müəyyən sərhədlər və fərdiliklər də yaradır. Ona görə də aşıq
yaradıcılığını mərasim və uşaq folkloru kimi ağız ədəbiyyatının əlahiddə, ayrıca bir sahəsi kimi öyrənmək daha
doğru olardı. Çünki bir neçə xüsusiyyət fərqinə görə onu xalq yaradıcılığından ayırmaq ümumilikdə mümkün
olmadığı kimi, bu yaradıcılığı ağız ədəbiyyatı ilə yazılı poeziya arasında ortaq bir təfəkkür modeli kimi
götürmək də doğru olmazdı. Çünki o, ayrıca və fərqli estetik, yaxud mənəvi-əxlaqi dəyərlər yaratmır, yalnız
xalq ənənələrinə və milli-psixoloji qaynaqlara söykənməklə inkişaf edir.
Aşıq yaradıcılığını davam etdirmək, yaşatmaq, ifa etmək məharəti imkanlarına görə aşıqlar müxtəlif
qruplara və yarım-qruplara ayrılırlar. Bütün hallarda həmin proses şifahi ənənəyə əsaslanır. Sənəti yaşadan
bütün aşıqlar ifa mədəniyyəti imkanından asılı olmayaraq sənətin daşıyıcılarıdır. Onların hər birinin aşıq
yaradıcılığının cilalanmasında, nəsildən-nəsilə ötürülməsində, folklor mətnlərinin variantlaşmasında
özünəməxsus yeri və payı vardır. Onları bir-birinə qarşı qoymaq, hansınınsa xidməti üzərinə kölgə salmaq
yanlışlıqlara aparıb çıxarardı. Çünki onların hamısı ümumilikdə aşıq sənətinə həyat verən, onu yaşadıb etnik
düşüncədəki yerinin pozulmazlığını qoruyan sənətkarlardır.
İmprovizə və ifaçılıq, eləcə də yaradıcılıq imkanlarına, mənəvi-əxlaqi, estetik dəyərlərin ifa qüdrətinə və
aşıq sənəti irsini mənimsəmə səviyyəsinə görə aşıqları aşağıdakı qruplara ayırmaq olar:
Birinci qrupa daxil olanlar
ustad sənətkarlardır. Onlar geniş yaradıcılıq və ifaçılıq imkanlarına
malikdirlər. Aşıq sənətinin sirlərinə dərindən
bələd olub,
bədahətən söz deyən, saz havalarını məharətlə ifa edən,
aşıq və dastan repertuarlarını dərindən mənimsəyən, şəyird yetişdirən sənətkarlardır. Bu aşıqlar
da iki tipə
ayrılır.
Birinci tipə məxsus olanlar
sənətə ənənəvi yollarla yiyələnənlərdir. Onlar öz həvəs, zəhmət və
istedadlarının gücü ilə aşıq sənətinin sirlərinə yiyələnib kamil mərhələyə çatır, ustad yanında dərs alır, ölkələr
gəzir, məclislər aparır, dünyəvi, xüsusilə islami dəyərləri dərindən öyrənir, elin-obanın yol göstərəni, baş biləni,
məsləhətçisi olurlar. Bu tip aşıqlar aşıq sənətinin sirlərini öz ustadlarından öyrənir, sonralar öz şəyirdlərinə də
sənəti bütöv şəkildə mənimsətməyə böyük həvəs, diqqət və qayğı göstərirlər.
Ikinci tip ustad aşıqlar isə qüdrətdən çalıb oxumaq vərdişi alanlar, butalanma yolu ilə sənətə gələnlərdir.
Onlar ilk öncə saz çalıb söz qoşmağı bacarmırlar. Yatmış halda, yuxuda ikən onlara badə içirilir, üç gün üç
gecədən sonra yuxudan ayılan kimi saz istəyirlər. Deyildiyinə görə, onlara yuxuda vergi və buta verilir, onlar öz
butalarının arxasınca gedir, sözün gücü ilə ən böyük çətinlikləri aşır, məqsədlərinə çatmaq üçün sözlə bütün
maneələri dəf edirlər. Onlara öncəgörməlik verilir, belələri insanların qəlbindən keçənləri duymaq məharəti ilə
şöhrətlənirlər. Xalq arasında onlara «haqq aşığı» da deyilir.
Ustad aşıqlar qarşısında qoyulan tələblər böyük idi. Əvvəla, bu tip sənətkarların çala bilmədiyi saz havası,
söyləyə bilmədiyi dastan olmamalıydı. Belə ustadın yanında şəyird dayananlar da bütün bu kimi sənətkarlıq
bacarığına yiyələndikdən sonra müstəqil şəkildə məclis apara bilərdilər. Butalananlar isə daha şöhrətli
sənətkarlar idi. Məclislərdə onların qabağına aşıq çıxmazdı, çıxsaydı da məğlub olardı.
Ustad sənətkarların hər iki tipi improvizatorçu idi. Onlar orta əsr aşıq sənətinin
forma və məzmunca tarixi
yüksəlişinin əsasmı qoymuş, aşıq yaradıcılığını sənətkarlıq baxımından yeni mərhələyə yüksəlməsini təmin
etmişlər.
Aşıqların
ikinci qrupuna ifaçı aşıqlar daxildir. Aşıq sənətinin yaşadılmasında, xalq içərisində kütləvi
şəkildə yayılmasında, ustad sənətkarların qoşub-düzdüklərinin qorunub saxlanmasında bu aşıqların əvəzsiz
xidmətləri vardır. Bu tip aşıqlar özləri saz havası, nağıl, dastan, şer şəkilləri yaratmırlar. Onlar yalnız özlərindən
əvvəlki ustadların və şöhrətli müasirlərinin yaratdıqlarını diqqət və qayğıyla qoruyub saxlayır, məclislərdə ifa
edirlər. İfaçı aşıqlar içərisində də qüdrətli sənətkarlar az olmamışdır. Onlar xalqın zəngin milli mədəniyyətinə
tarixən böyük qayğı ilə yanaşmış, çalışmışlar ki, hər hansı folklor mətnini heç bir dəyişikliyə uğratmadan milli
yaddaşda olduğu kimi ifa etsinlər. İfaçı aşıqların bir çoxu təhrifi bağışlanılmaz hesab edir, deyilənləri doğru,
dürüst ifa etmələri, ustadların sözünü yaşatmaları ilə böyük iftixar hissi keçirirdilər. Ifaçı aşıqlar içərisində
deyilənləri təhrif edən, saz və söz mədəniyyətini qoruyub saxlamağa o qədər də səriştəsi olmayanlara da təsadüf
edilir. Onlar xalq ədəbiyyatına, milli folklor irsinə əslində böyük ziyan vurmuş hesab edilərdilər. Vaxtilə ustad
sənətkarlar, məsələn, Aşıq Ələsgər, Molla Cümə, Xaltanlı Tağı, Aşıq Bilal, Aşıq Mirzə, Aşıq Əsəd belələrinin
sazını əlindən alıb meydandan çıxarar, onlara aşıqlığı yasaq edər, ya da yenidən ustad yanına şəyirdliyə
göndərərdilər. Xalq özü də belə aşıqları qəbul etməz, onların saz çalıb məclis aparmasına o qədər də meydan
verilməzdilər.