50
Şəki rayonunun Böyük Gəldək kəndində Govurqala (VI əsr), Qəbələ rayonundakı Böyük Əmirli kəndində (IV-
VIII əsr) alban məbədləri, Oğuz şəhərində alban kilsəsi (orta əsrlər), Dağlıq Qarabağın Xocavənd rayonunun
Qarakənd kəndində alban kilsəsi (I əsr), Sos kəndində (IV əsr), İatsi kəndində (V, VII və VIII əsrlərə aid 4
məbəd), Taqaverd kəndində (675), Güneyçartar kəndində (1236) alban məbədləri, Ağdərə rayonunun Aterk (V
əsr), Kolatağ (614), Qoçoqot (672, 698), keçmiş Dostahir (713), Qasapet (718), Çıldıran (XII əsr) kəndlərində,
eləcə də Yuxarı Qarabağın Susanlıq (IV-VI əsrlər), Vanq (IX əsr), Traxtik (1094), Tsakuri (1131),
Məmmədadzor (1147), Tuğ (1197) kəndlərində, Əsgəran rayonunun Şuşikənd (905), Çanaqçı (1065 və 1100),
Xaçmaç (1100), Xantsk (1122), Xındırıstan (1202) kəndlərində alban məbədləri dövrümüzədək mühafizə
olunmuşdur.
Ərəb xilafətinin yüksəlişi dövründə Azərbaycan memarlığının inkişaf mərkəzlərindən biri də Bərdə
şəhəri idi. Mənbələrdə "bu yerlərin Bağdadı" adlandırılan Bərdədə geniş tikinti işləri aparılmış, çoxlu məscid və
başqa dini binalar, karvansara, bazar, hamam və sairə tikilmişdi. Xilafətin zəifləməsi nəticəsində Azərbaycanda
kiçik feodal dövlətlərinin yaranması ilə bağlı X-XII əsrlərdə müxtəlif memarlıq məktəbləri formalaşdı (Arran,
Təbriz, Naxçıvan, Şirvan-Abşeron). Azərbaycan memarlıq məktəbləri arasında ümumi üslub yaxınlığı var idi.
Arran memarlıq məktəbinə (Gəncə, Bərdə, Beyləqan) mənsub sənətkarların yaratdığı binaların əksəriyyəti
Gəncə zəlzələsi (1139) və monqol hücumları (XIII əsr) zamanı dağılmışdır.
Gəncə və Beyləqanda aparılan arxeoloji tədqiqatlar bir sıra tikili qalıqlarını aşkara çıxarmışdır. Gəncə
çayı üzərindəki 3 körpü (XII əsr), Beyləqandakı yaşayış evləri, hamam və sairə qalıqları Arran memarlıq
məktəbinin üslub özəllikləri haqqında aydın təsəvvür yaradır. Arran memarları böyük şöhrət qazanmış, başqa
ölkələrə dəvət olunmuşlar. Amasyadakı (Türkiyə) məscidin minarəsi üzərində qalmış kitabədə onun 1236-1246-
cı illərdə arranlı memar Məhəmməd ibn Mahmud tərəfindən tikildiyi yazılmışdır. Naxçıvan memarlıq
məktəbinin abidələri müxtəlif rəngli kaşıdan ornamentli baştağ kompozisiyalarının tətbiqi, Şirvan-Abşeron
məktəbinə mənsub tikililər sadə memarlıq bölgüləri və dekorativ oyma bəzəkləri ilə seçilir. Təbriz məktəbinin
ən yaxşı abidələri üçün dəbdəbəli quruluş, dekorların müxtəlifliyi səciyyəvidir. Bu dövrdə Azərbaycanda
inkişaf
etmiş memarlıq qurğularından minarələr diqqəti cəlb edir. Dövrümüzədək gəlib çatmış abidələrdən məlum olur
ki, Azərbaycanda minarələrin formalaşması prosesi sürətlə keçmiş, artıq XI əsrin əvvəllərində adi minarə tipləri
meydana gəlmişdir. XIX əsrin ortalarınadək mövcud olmuş Şəmkur (Şəmkir) minarəsi (XII əsr) məlum
minarələrin ən kamil örnəyi olmuşdur. Bişmiş kərpicdən tikilmiş minarənin hündürlüyü 60
m idi. Onun firuzəyi
mina ilə işlənmiş həndəsi ornamentli bəzəkləri, minimal diametri Azərbaycan memarlarının yüksək ustalığını
nümayiş etdirirdi.
XII əsrin başlanğıcı Azərbaycanda feodal dövlətlərinin yaranması və güclənməsi ilə səciyyələnir. Bu
dövrdə Azərbaycanın siyasi müstəqilliyi yerli mədəniyyət
ənənələrinin inkişafı üçün imkan yaratdı. Ölkənin əksər vilayətlərini
birləşdirən dövlətlərin yaranması incəsənət və memarlığın
inkişafına, memarlıq-inşaat ənənələri əsasında yerli memarlıq
məktəblərinin meydana gəlməsinə səbəb oldu. Arran memarlıq
məktəbini təmsil edən Gəncə, Beyləqan və Bərdədən sonra
Naxçıvan (Naxçıvan memarlıq məktəbi), Şamaxı (Şirvan-Abşeron
memarlıq məktəbi), Təbriz və Marağa (Təbriz memarlıq məktəbi)
şəhərləri Azərbaycan memarlığının mərkəzləri oldu. Naxçıvan
memarlıq məktəbinə mənsub tikililərdə əsas inşaat materialı kərpic
idi. Burada müxtəlif kompozisiyalı inşaat və bəzək üslubları işlənib
hazırlanırdı. Bu məktəbin ən yüksək zirvəsini Naxçıvandakı Yusif
Küseyir oğlu (1162) və Mömünə xatın (1186) türbələrinin, eləcə də
hazırda mövcud olmayan dini tikililər kompleksinin müəllifi memar
Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvaninin yaradıcılığı təşkil edir.
Əcəminin
yaradıcılığı
üçün
obrazın
monumentallığı,
kompozisiyanın mütənasibliyi və dekorların zərifliyi, öz dövrünə
görə rasional konstruksiyaların tətbiqi, ornament bəzəklərinin
oynaqlığı səciyyəvidir. Onun ornament kompozisiyaları bədiiliklə
riyazi təfəkkürün üzvi birləşməsinə əsaslanır. Əcəminin yaratdığı
kompozisiya və dekorativ bəzək üslubu Azərbaycanın, eləcə də bir
sıra ölkələrin türbə tikililərinə böyük təsir göstərmişdir. Marağadakı Göy günbəz türbəsi (1196-cı il, memar
Əhməd Məhəmməd oğlu) Əcəmi üslubuna xüsusilə yaxındır. Marağa abidələri Azərbaycan memarlığının
inkişafında əsas yer tutmuşdur. Bunlardan dövrümüzədək çatmış ən qədimi Qırmızı günbəz türbəsidir (1148-ci
il, memar Bəkir Məhəmməd). Urmiyada tikilmiş "Üç günbəz" türbəsi (1185-ci il, memar Əbu Mənsur Musa
oğlu) memarlıq quruluşuna görə Marağa abidələrinə yaxındır.
51
Naxçıvan məktəbinin kərpic tikililərində formalaşmış memarlıq üslubları daşdan tikilmiş türbələrdə -
Culfa rayonunun Cuğa kəndi yaxınlığındakı Gülüstan türbəsində (XIII əsrin əvvəli), Füzuli rayonunun Babı
kəndindəki Şeyx Babı Yəqubi türbəsində (1273-1274-cü illər, memarının Əli Məcidəddin olması güman edilir)
və Aşağı Veysəlli kəndindəki Mirəli türbəsində (XIII-XIV əsrlər), Zəngəzurun Səlim keçidindəki Səlim
karvansarasında (1328/1329), İrəvan şəhərinin 7-8
km-də yerləşən Cəfərabad kəndindəki Pirhüseyn türbəsində
(1413) əksini tapmışdır. Bərdədə (1322-ci il, memar Əhməd Əyyub oğlu əl-Hafiz Naxçıvani) və Şərur
rayonunun Qarabağlar kəndində (qoşa minarəli türbə; minarələr - XII əsr-XIII əsrin əvvəli, türbələr - XIV
əsrin əvvəli) qalmış türbələrin oxşarlığına, hər ikisinin XIV əsrin əvvəlində tikilməsinə əsasən bu
abidələrin eyni memar tərəfindən yaradıldığı ehtimal olunur. XII əsr Azərbaycan memarlığı Kiçik Asiyada
Səlcuqilər dövlətinin xatirə tikililərinə xüsusi təsir göstərmişdir. Bəzi hallarda bu təsir müəyyən bir binanın
tikintisi üçün Azərbaycan memarlarının başqa ölkələrə dəvət edilməsi ilə bağlı olmuşdur.
X-XII əsrlərdə yaşayıb yaratmış bir çox Azərbaycan memarı, bənna və bəzək ustalarının adları müxtəlif
tikililərin kitabələrində, daş plitələrində, dekor elementlərində və sairədə dövrümüzədək çatmışdır. Bunlardan
Məhəmməd Cəfər oğlu (Beyləqan rayonunun "Peyğəmbər" qəbiristanlığındakı kitabəli plitə, X əsr), İbrahim
Osman oğlu (Gəncə darvazası, 1063-cü il), Məhəmməd Əbubəkr oğlu (Bakıda Sınıqqala məscidi, 1078-ci il),
Möhsün (XI əsr; əsərləri məlum deyil), onun oğlu Bəndan Möhsün oğlu (XII əsr; əsərləri məlum deyil), nəvəsi
Bəkir Məhəmməd, Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvani, Aşur İbrahim oğlu (İçərişəhərdəki İbrahim məscidinin daş
mehrabı, 1171-ci il), Əmirəddin Məsud (XII əsr; əsərləri məlum deyil), Əbu Mənsur Musa oğlu, Əhməd
Məhəmməd oğlu, Cəmaləddin (Ordubad rayonunun Xanağa kəndindəki Əlincəçay xanəgahında türbə, XII əsrin
sonu-XIII əsrin əvvəli), Əhməd Əbubəkr oğlu (XIII əsr, Mərənd; əsərləri bəlli deyil), Əbdülməcid Məsud oğlu
(Mərdəkanda dairəvi qəsr, 1232-1233-cü illər), Zeynəddin Əburəşid oğlu Şirvani (Bakı limanında
Şirvanşahların "Bayıl qəsri" iqamətgahı, 1235-ci il), Bədrəddin Təbrizi (Türkiyənin
Konya şəhərində Cəlaləddin
Ruminin türbəsi, 1273-cü il), Məhəmməd Mahmud oğlu (Arran; Turkiyənin Amasya
şəhərində məscid minarəsi,
1236-1246-cı illər), Mahmud Maqsud oğlu (Pirsaatçay xanəgahının minarəsi, 1256-ci il), Mahmud Məsud oğlu
(Bakıdakı Şəfiulla məscidi, X1V əsr), nəqqaş Əbdülmömin Şərəfşah oğlu (Təbriz; Urmiyada məscid mehrabının
oyma naxışları, 1277-ci il), Mahmud Səd oğlu (Bakı yaxınlığında Nardaran kəndindəki qəsr, Bibiheybət
məscidinin minarəsi, 1305-1313-cü illər), Əhməd Əyyub oğlu əl-Hafiz
Naxçıvani (Bərdə türbəsi, 1322-ci il), gəctəraş Nizam Bəndgir (Mərənd
şəhərindəki Cümə məscidinin gəcdən oyma bəzəkləri, 1329-cu il), Hacı
Məhəmməd (Təbrizdə, İsfahanda karvansara, 1331-ci il), Şahbənzər
(Ağdam rayonunun Xaçındərbətli kəndində türbə, 1314-cü il), Quştasf
Musa oğlu (Nardaran, Xan hamamı, 1388-ci il) və başqaları X-XIV əsrlərdə
Azərbaycan memarlığının ən dəyərli nümunələrini yaratmışlar.
VII-XIII əsrlərdə Azərbaycanda bir sıra möhtəşəm körpülər
salınmışdır. Bunlardan Araz çayı üzərindəki 15 aşırımlı (VII əsr) və 11
aşırımlı (XI əsr) Xudafərin körpüləri, indiki Qazax rayonundakı 4 aşırımlı
Sınıq körpü (Qırmızı körpü, XII əsr), Gəncəçayın üzərindən salınmış 3
körpü (qalıqları; XII-XIII əsrlər), Cənubi Azərbaycanın Miyanə şəhəri
yaxınlığında, Qızılüzən çayı üzərindəki körpü (Qız körpüsü, XII əsr) və
başqaları xüsusilə diqqəti cəlb edir.
Şirvan-Abşeron memarlıq abidələri üçün daş konstruksiyalar, həcm-
məkan həllinin lakonikliyi, daş üzərində oyma nəbati naxışlar səciyyəvidir.
Bakıdakı Sınıqqala məscidinin minarəsi (1078-ci il, Məhəmməd Əbubəkr
oğlu), Mərdəkan qalaları (Dördkünc qala, 1187-1188-ci illər; Dairəvi qala,
1232-1233-cü illər, memar Əbdülməcid Məsud oğlu), Nardaran qalası (1301-ci
il, memar Mahmud Səd oğlu), Ramana qalası (XIV əsr) və sairə bu məktəbin ən yaxşı abidələri sırasına daxildir. XIII
əsrdə Bakı limanında tikilmiş və hazırda suyun altında qalmış Şirvanşahların "Bayıl qəsri" adlı iqamətgahı da bu
dövrün maraqlı tikililərindəndir. Bürclü divarlarla əhatə olunmuş bu binalar kompleksi (1235-ci il, ustad
Zeynəddin Əburəşid oğlu Şirvani və ehtimal ki, memar Əbdülməcid Məsud oğlu) üzərindəki daş oymalar, yazı
və təsvirlər qurşağı ilə birlikdə nadir memarlıq ansamblıdır. Şirvan-Abşeron memarlıq məktəbinə mənsub olan
tikililərdən biri də XIII-XIV əsrlərdə formalaşmış Pirsaatçay xanəgahıdır. Pir Hüseyn türbəsinin ətrafında
salınmış bu dini kompleksdəki minarənin üzərində onun tikilmə tarixi (1256) və memarın adı (Mahmud Maqsud
oğlu) qalmışdır. Mərəzədəki Diribaba türbəsi (1402) və Bakıdakı Şirvanşahlar sarayı kompleksində (1420-1460)
Şirvan-Abşeron memarlıq məktəbinin yetkin dövrü əksini tapmışdır. Əsas saray binası (1420-ci illər), ona
bitişik Divanxana (1450-ci illər), türbə (1435-ci il, memar Əli), məscid (1442) və sairə kompleksin ən maraqlı
tikililərindəndir. Şirvanşahlar sarayı ansamblının kompozisiya ahəngdarlığı, binaların miqyasının məharətlə
uyğunlaşdırılması, yeganə inşaat materialı - hamar yonulmuş yerli əhəngdaşının tətbiqi, əzəmətli baştağ