6
Musiqi
Ümumi məlumat
Azərbaycanın musiqi sənəti çoxəsrlik inkişaf tarixinə malikdir. Musiqi haqqında ən qədim məlumatlar
arxeoloji qazıntılar zamanı əldə edilən bir sıra materiallardan, Qobustan (e.ə. 12-6-cı minilliklər) və Gəmiqaya
(e.ə. 3-1-ci minilliklər) qaya rəsmlərindən alınmışdır. "Kitabi-Dədə Qorqud"da (7 əsr), Nizaminin, Xaqaninin,
Füzulinin əsərlərində orta əsrlərin musiqi həyatı, janrları və alətləri barədə zəngin məlumat verilmişdir.
Nizaminin "Xəmsə" əsərindən alman məlumatlara əsasən XII əsrdə özünün çiçəklənmə dövrünü yaşayan
Azərbaycan mədəniyyətində musiqi sənəti aparıcı yerlərdən birini tuturdu. Bu çağda Azərbaycan musiqisinin o
dövrə məxsus əsas janr və formaları təşəkkül tapmış, sintetik fəaliyyət dairəsinə malik peşəkar musiqiçilər
(bəstəkar, şair, müğənni-ifaçı) yaranmışdır. Bir sıra böyük şəhərlərdə şair və musiqiçilərdən ibarət kiçik peşəkar
cəmiyyətlər yaranmışdır ("Məçmə ül-ürafə"). O dövrün ən parlaq simalarından biri istedadlı şairə Munisə
Məhsəti Gəncəvi gözəl səsə malik olmuş, öz ifasını musiqi alətlərində müşayiət etmişdir. Saraylarda təşkil
olunan
məclislərdə fəlsəfi söhbətlər, şair deyişmələri ilə yanaşı musiqiyə də geniş yer verilirdi.
O dövrün Nikisa,
Barbəd kimi əfsanəvi musiqiçiləri virtuoz ifaçı sənətkarlar olmuşlar. Saray musiqi ifaçıları - "musikar",
müğənnilər - "müğaniye" adlanırdı. XII əsrdə ən populyar musiqi janrı poetik əsası qəzəl olan muğam idi.
Saraylarda muğamla yanaşı klassik mahnılar (müasir təsniflərin sələfi) da geniş ifa edilirdi. Saray məclislərində
xanəndələr muğam üstündə musiqi deyişmələri keçirirdilər. O dövrdə dini və hərbi musiqi də intişar tapmışdı.
Nizaminin əsərlərində xalq musiqi məişəti barədə də məlumat vardır. Xalq musiqi ifaçıları, rəqqasları,
kəndirbazları, dastan söyləyənləri kütləvi küçə tamaşalarının, xalq şənliklərinin əsas iştrakçıları idi. Bu şənliklər
xalq musiqisi - mahnılar, instrumental musiqi ilə müşayiət olunurdu. Azərbaycanın Səfiəddin Urməvi (XIII əsr),
Əbdül-qadir Marağayi (XIV əsr), Fətullah Şirvani (XV əsr), Mirzə bəy (XVII əsr), Mir Möhsün Nəvvab (XIX
əsr) kimi ensiklopedik biliyə malik alimlərinin risalələrində Yaxın və Orta Şərq xalqlarının mədəniyyətləri ilə
sıx təmasda inkişaf edən orta əsr musiqi mədəniyyətinin, ifaçılığının yüksək inkişaf səviyyəsi barədə danışılmış,
Azərbaycan musiqisinin nəzəri problemləri işlənilmişdir. Səfiəddin Urməvi Şərqdə sistemçilik məktəbinin
əsasmı qoymuşdur. Onun məşhur "Kitabül-ədvar" və "Şərəfıyyə" risalələri unikal elmi əsərlər kimi bir sıra
dillərə tərcümə edilmiş, onlara Şərqin və Qərbin
böyük alimləri elmi şərhlər yazmışlar.
Səfiəddin
Urməvi
musiqi-estetik
problemləri, musiqinin səs sistemini, intervalları,
ladları, ritmi və başqaları nəzəri məsələləri
araşdırmış, dövrünün musiqi nümunələrini əbcəd
not sistemi ilə nota salıb gələcək nəsillərə
çatdırmışdır. Onun Şərqdə məşhur olmuş not
sistemindən bir neçə əsrdə istifadə edilmişdir.
Ondan sonra gələn Azərbaycan alimi Əbdülqadir
Marağayi Urməvinin qoyduğu elmi irsi davam və
inkişaf etdirmişdir ("Came əl-əlhan", "Şərhül Kitab
əl-ədvar", "Fəvaid əşərə" və s.). Fətullah Şirvani
(XV əsr) "Musiqi məcəlləsi" risaləsində özündən
əvvəl gələn görkəmli sələflərinin əsərlərinə istinad
edərək, sistemləşdirilmiş qanunlar külliyyatı və
toplusunu yaratmışdır. Sonrakı dövrlərdə yaranan
risalələrdə daha çox musiqi ifaçılığına üstünlük
verilmişdir. M.M.Nəvvabının "Vüzu-hül ərqam"
(1884) risaləsi də mühüm nəzəri problemlərin
həllinə həsr edilmişdir.
Azərbaycan musiqi sənətinin ayrılmaz və önəmli hissəsini qədim ənənələrə, dərin məzmuna, bədii
kamilliyə, zəngin janr çeşidliyinə malik olan musiqi folkloru təşkil edir. Musiqi folkloru Azərbaycan xalqının
tarixini, həyatını, istək və arzularmı ifadə etmiş, adət və ənənələrini özündə əks etdirmişdir. Musiqi folklorunun
ən qədim sahəsi olan mahnılar mövzu rəngarəngliyi ilə seçilmiş, insanların əmək fəaliyyətini müşayiət etmiş,
məişəti ilə bağlı olmuş, müəyyən tarixi dövrlərdə xalqı mübarizəyə səsləmişdir.
Qədim insanların ilk nəğmələri əmək prosesində yaranmışdır. Əməyi yüngülləşdirmək məqsədilə
oxunan
nəğmələr sadə, qısa mahnıvarı intonasiyalardan, əmək prosesinə uyğun kiçik melodik-ritmik kəsiklərdən
əmələ gəlmişdi. Əmək nəğmələri holavarlar, sayaçı nəğmələri, balıqçı nəğmələri, hana nəğmələri və s. kimi bir