7
neçə qrupa bölünür. "Çoban", "Çoban avazı", "Tutu nənəm", "Sağım mahnısı", "Çək, şumla yeri", "Şum
nəğməsi" kimi qədim holavarların səs diapazonları kiçik olub, reçitativ tipli melodiyaları ara-sıra işlə əlaqədar
deyilən nidalarla ("ha-ha-ha", "o-ha", "ho-ho-a") kəsilir. Bir çox əmək nəğmələri kollektiv şəkildə oxunur və
bəzən rəqslə müşayiət olunurdu (Lənkəran, Masallı).
Mahnıların qədim növlərinə mərasim nəğmələri də daxildir. Onlar mövsüm və məişət mərasimi
nəğmələrinə bölünürlər. Mövsümi mərasim nəğmələrində ayrı-ayrı təbiət hadisələrinə inam və etiqadlar öz
əksini tapmışdır. Bu mahnıların bir qrupu yazın gəlişi, Novruz bayramı münasibətilə yaranmış, Günəşin
çıxmasına, bayram xonçasına və s. həsr edilmişdi ("Günəş, çıx, çıx, çıx!", "Səməni", "Kos-kosa" və s.). Bu
mahnıların mətnini bayatılar təşkil edirdi. "Xıdır" və "Qodu-qodu" mövsümi mərasimlərdə oxunan nəğmələr də
məşhur idi.
Məişət mərasimi nəğmələri xalqın toy, doğum, yas mərasimlərini müşayiət etmişdir. Toy mərasimləri
adət-ənənələrinin rəngarəngliyi, mahnı və rəqslərinin zənginliyi ilə seçilir. "Yol açın, gəlin gəlir", "Xoş gəldin",
"Xonça mahnısı", "Verin bizim gəlini", "Aparmağa gəlmişik" və başqa toy mahnıları rəngarəng intonasiya
çalarlarına və fəal rəqsvarı ritmə malikdir.
Yas və dəfn mərasimlərində ağılar, oxşamalar, mərsiyələr oxunardı. Qədim
ağıların mətn əsasları oğuz dastanlarından götürülmüş, sonralar isə ağıların bayatı
şəkilli formaları yaranmışdır. Mərsiyələrin mətnləri əruz vəznində olub, klassik
ədəbiyyatdan (Füzuli, Şüai, Raci, Qüdsi və başqa) götürülürdü. Matəm mahnıları
qəm, kədər ifadə edib, ağlaşma ilə bağlı olduğundan melodiyalarının intonasiya
əsasını "ağlama", "inilti", "zarıma" təşkil edirdi.
Azərbaycan musiqi folklorunda tarixi-qəhrəmanlıq mahnıları nisbətən gec
yaranmış, onlarda xalqın tarixi ilə bağlı müxtəlif hadisələr öz əksini tapmışdır.
Koroğlu, Qaçaq Nəbi, Qaçaq Kərəm, Qatır Məmməd və Həcər haqqında nəğmələr
bu qəbildəndir. "Piyada Koroğlu", "Qaçaq Nəbi", "Atlı Koroğlu", "Qaçaq Kərəm",
"Kərəmxan Sərtib" kimi mahnılarda tarixi-qəhrəmanlıq janrının xüsusiyyətləri
müxtəlif səviyyələrdə təzahür edir. Onların mətn əsaslarını aşıq ədəbiyyatının
gəraylı, qoşma, müxəmməs kimi formaları təşkil edir. XX əsrin əvvəllərində
yüksələn inqilabi hərəkatla bağlı Səttarxana, Qatır Məmmədə həsr olunmuş mahnılar
da yaranmışdır.
Mahnı yaradıcılığının məzmun, musiqi düzümü baxımından zəngin və rəngarəng hissəsini lirik
mahnılar təşkil edir. Onlarda xalqın gündəlik həyatı, hiss-həyəcanları, ailə münasibətləri öz əksini tapmışdır.
Müxtəlif obrazlarla əlaqədar mahnıların melodik inkişafı daha geniş vüsət almış, nəfis bəzəklərlə aşılanmışdır.
"Səndən mənə yar olmaz", "Onu demə, zalım yar", "Laçın", "Küçələrə su səpmişəm", "Nə gözəldir", "Aman
ovçu" və s. məhəbbəti, təbiəti vəsf edən lirik mahnılardır. Yumorlu "Çalpapaq", "Aman nənə" kimi mahnılar,
meyxanalar da xalq musiqi yaradıcılığında mühüm yer tutur. Xalq mahnılarının melodikasına variant
dəyişkənliyi, sekvensiya üsulu ilə inkişaf, istinad pərdələri ətrafında gəzişmə, zəngin melizmatika xasdır. 6/8,
3/4, 2/4 vəznləri daxilində mətn əsası ilə bağlılıqdan irəli gələn müxtəlif bölgü qruplaşmaları qeyd olunur və
sinkopalardan istifadə edilir.
Xalq mahnı yaradıcılığının mühüm qolu olan uşaq musiqi folkloru böyüklərin uşaqlar üçün oxuduqları
laylaları, oxşamaları, beşik nəğmələrini və s., həm də uşaqlarm ifa etdikləri mahnıları ("düzgülər", "sanamalar",
"uşaq lirik mahnıları") özündə birləşdirir. Bəzi əmək mahnıları ("Zəhmətin işığı", "İş başına", "Tutu nənəm" və
s.) tədricən böyüklərin folklorundan uşaq yaradıcılığına keçmişdir.
Azərbaycan musiqisinin digər mühüm sahəsi şifahi ənənəli peşəkar musiqidir. İncəsənətin bir çox
sahələrini (musiqi, poeziya, teatr, ifaçılıq sənəti və başqa) özündə sintezləşdirən aşıq yaradıcılığı bu musiqinin
önəmli qoludur. "Aşıq" termini "eşq" sözündən yaranmış, sənətə, əsl gözəlliyə vurğunluq mənası daşıyır.
Termin kimi təxminən 14 əsrdə yaranmışdır. Hələ qədim və orta əsrlərdə aşıqların ozan, varsaq, dədə kimi
əcdadları olmuşdur. Onların həyat və yaradıcılığını əks etdirən ilk yazılı mənbə "Kitabi-Dədə Qorqud"dur. Aşıq
musiqi-poetik yaradıcılığı qəhrəmanlıq və vətənpərvərlik mövzuları ilə zəngin olub, xalqın istək və arzularmı,
poetik sevgi lirikasını ifadə edir. Onun tərkibinə məzmunca zəngin, formaca rəngarəng dastanlar və şerlər
daxildir. Müxtəlif aşıq havaları bu formaların musiqi əsasmı təşkil edir.
Ənənəvi klassik aşıq havaları bayatı, gəraylı, qoşma, müxəmməs, divani, təcnis və başqa poetik
formalara əsaslanır. 80-dən artıq ("Kərəmi", "Əfşarı", "Misri", "Dilqəmi", "Yanıq Kərəmi" və s.) aşıq
havalarının ayrı-ayrı ərazi variantları mövcuddur. Dastan aşıq sənətinin önəmli janrıdır. Çoxhissəli ədəbi-bədii
musiqili əsər olan dastanda şer, nəsr və musiqi növbələşir. Aşıq yaradıcılığının kiçik formaları dastana daxil
olub, onun tərkib hissəsini təşkil edir. Dastanlar mövzu etibarilə müxtəlifdir: qəhrəmanlıq ("Koroğlu"),
məhəbbət ("Əsli və Kərəm") dastanları və başqa Aşıqların əsas musiqi aləti sazdır. Sazın əsas üç qrup simi
kvarta-kvinta nisbətində köklənir, başqa interval nisbətləri də var. Aşıq musiqisinin melodiya və forma
xüsusiyyətləri sazın bu quruluşu ilə bağlıdır.
8
Aşıq havalarında musiqi ilə poetik mətnin qarşılıqlı əlaqəsi onların melodik-ritmik, forma
xüsusiyyətlərinin yaranmasına önəmli təsir göstərir. Aşıq poeziyasının vəzni hecadır. Havaların quruluşu şerin
forma və heca tərkibi, bölgü xüsusiyyətləri ilə əlaqədə yaranır. Qurbani (XVI əsr), Abbas Tufarqanlı, Sarı Aşıq
(XVII əsr), Xəstə Qasım, Aşıq Valeh, Aşıq Dilqəm (XVIII əsr), Aşıq Alı, Aşıq Ələsgər, Aşıq Hüseyn Şəmkirli
(XIX əsr) və başqa keçmişin görkəmli aşıqlarıdır. XX əsr aşıqları arasında Aşıq Hüseyn Bozalqanlı, Aşıq Əsəd,
Aşıq Mirzə, Aşıq İslam, Aşıq Şəmşir, Hüseyn Saraclı, Əmrah Gülməmmədov,
Hüseyn Cavan, Aşıq Kamandar, İmran Həsənov, Mikayıl Azaflı, Əkbər
Cəfərov, Ədalət Nəsibov və başqa fərqlənir. Aşıq sənəti Azərbaycanın Qazax,
Tovuz, Şamaxı rayonlarında, həmçinin tarixi Göyçə və Borçalı mahallarında
xüsusilə vüsət tapmışdır.
Muğamlar şifahi ənənəli peşəkar musiqinin yüksək sənət nümunəsidir.
Orta əsrlərdə klassik poeziya ilə bağlı inkişaf etməyə başlayan muğamlar dərin
məzmun, yüksək ideya, emosional məna daşıyan vokal və instrumental
kompozisiyalardır. Fəlsəfi-psixoloji məzmunlu muğam sənətində insanın
zəngin mənəvi aləmi, həyat haqqında düşüncələri ifadə edilmişdir. Muğam
Yaxın və Orta Şərqin bir sıra xalqlarının musiqi janrıdır. Klassik Şərq
musiqisində muğamat 12 muğamdan ("Üşşaq", "Nəva", "Əbusəlik", "Rast",
"İraq" (Əraq), "İsfahan", "Zirəfkənd", "Büzürk" (Bozorg), "Zəngulə",
"Rahəvi", "Hüseyni", "Hicaz"), 24 şöbədən, 48 guşədən, 6 avazdan, rəng və
təsniflərdən ibarətdir. Azərbaycan muğamları quruluş, dramaturji inkişaf,
improvizə xüsusiyyətləri, ifa üsullarına görə digərlərindən fərqlənir. Çağdaş
Azərbaycan muğam musiqisində 12 əsas muğamdan 7-si təşəkkül tapmışdır.
Əsas muğamların adları Azərbaycan musiqisinin lad əsasmı təşkil edən 7
məqamın (ladın) adı ilə eynidir ("Rast", "Şur", "Segah", "Şüştər","Çahargah",
"Bayatı- Şiraz", "Humayun"). Hər bir muğam istinad etdiyi məqamın inkişafı
nəticəsində onun intonasiya tərkibinin, ifadə özəlliklərinin təcəssümü kimi təşəkkül tapmışdır. Muğam fəlsəfi,
lirik məzmunlu fikir və forma bitkinliyinə malik bir əsərdirsə, məqam onun əsasına qoyulmuş lad tərkibi,
müəyyən qayda-qanuna tabe olan səs düzümüdür. Hər hansı bir məqamın əsasında təkcə onun adına uyğun
muğam deyil, bir neçə muğam səslənə bilər. Məs., rast məqamına "Rast" dəstgahından başqa "Bayatı-Qacar",
"Mahur-hindi", "Orta-mahur", "Dügah" və s. muğamlar da əsaslanır.
Muğam məqam-intonasiya inkişafının vəhdətinə, müəyyən dramaturji
kompozisiyaya əsaslanan çoxhissəli sil-silə əsərdir. Muğam dəstgahlarında sərbəst
vəznli improvizə hissələri - şöbələr dəstgahın dəqiq metroritmə əsaslanan vokal
təsnifləri və instrumental rəngləri ilə növbələşərək təzad yaradır. Muğamlar müəyyən
ciddi qayda-qanunla düzümlənir. Melodik inkişaf məqamın mayəsindən başlanaraq,
yuxarı istiqamətlənir, ən yüksək həddə - kulminasiyaya çatır və yenidən geriyə,
mayəyə qayıdır. İnkişafın rüşeymini məqamın mayəsini səciyyələndirən kiçik
melodik dönmə-tezis təşkil edir. Muğam şöbələrinin ardıcıllığı pilləvarı inkişaf
quruluşunu yaradır. Azərbaycan muğamlarının vokal-instrumental və instrumental
növləri var. Xanəndələr muğamı klassik Azərbaycan poeziyasının örnəkləri, lirik
fəlsəfi məzmunlu qəzəlləri üstündə ifa edirlər. Muğamlar, adətən, xalq çalğı alətləri
üçlüyünün (tar, kamança, dəfxanəndə) ifasında səslənir. Muğamın bir növü də zərbi
muğamlardır (ritmik muğamlar). Bunlar "Heyratı", "Mənsuriyyə", "Simayi Şəms",
"Arazbarı", "Ovşarı", "Kəsmə şikəstə", "Qarabağ şikəstəsi" və başqadır. Zərbi
muğamlarda xanəndənin muğam improvizəsi dəqiq vəznli musiqi ilə müşayiət
olunur. Bu zaman poliritmik, polimetrik çoxqatlı faktura yaranır. Zərbi muğamların vokal partiyası üçün yuxarı
registrdə səslənən zəngin melizmatikalı melodiya xasdır. Azərbaycan klassik muğamının inkişaf tarixi xanəndə
ifaçılığı sənəti ilə sıx bağlıdır. Görkəmli xalq sənətkarları özəl muğam ifaçılığı məktəbi yaratmışlar (Hacı Hüsü,
Səttar, Əbülhəsən xan İqbal, Əbdülbağı Zülalov, Cabbar Qaryağdı oğlu, Keçəçi oğlu Məhəmməd, Məşədi
Məmməd Fərzəliyev, Məcid Behbudov və başqa). XIX əsrin 2-ci yarısı - XX əsr Azərbaycan muğam ifaçılığına
müxtəlif məktəblər mövcud idi (Qarabağ, Bakı, Şirvan məktəbləri). Xanəndələrdən İslam Abdullayev, Ələsgər
Abdullayev, Seyid Şuşinski, Bülbül (Murtuza Məmmədov), Xan Şuşinski, Zülfı Adıgözəlov, tarzənlərdən
Qurban Pirimov, Mirzə Mənsur Mənsurov və başqalarının Azərbaycan musiqi tarixində mühüm xidmətləri var.
Azərbaycan xalq musiqisi yuxarıda adları çəkilən 7 əsas və 3 əlavə məqam (Şahnaz, Sarənc, 2-ci növ
Çahargah) üzərində qurulmuşdur. Məqamların səs sırası beş növ tetraxordun dörd üsulla birləşməsindən əmələ
gəlmişdir. Tetra-xordların sayı və birləşmə üsullarından asılı olaraq məqam pərdələrinin sayı müxtəlif olur.
Məqamın əsas sabit pərdəsi - mayədir (tonika).
Dostları ilə paylaş: |