83
Bədii tikmə
Tikmələr Azərbaycan xalqının estetik duyumu və zövqü ilə yanaşı, onun yaradıcı təxəyyülünün
nəhayətsizliyini nümayiş etdirən maddi-mədəniyyət nümunələridir. Tikmə, bəlkə də, dekorativ-tətbiqi sənətin
yeganə növüdür ki, özünün məişətdə geniş yer alması ilə hər kəsin iç dünyasının bədiiləşmiş formalaşmasında
çox yaxından iştirak edir. Əgər tikmələrə müxtəlif geyimlərin üzərində, məişətimizdə geniş istifadə olunan
pərdələrin, örtüklərin, süfrələrin, balıncların, mütəkkələrin, qadın başmaqlarının,
möhür və Quran qablarının, canamazların, namazlıqların, yelpiklərin, tənbəki
kisəsinin və digər neçə-neçə əşyanın üzərində rast gəldiyimizi etiraf etsək,
deməliyik ki, bütün bunlar gün ərzində hər bir adamın
zövqünə kifayət qədər təsir
edə biləcək estetik qaynaqlardır.
Başqa sənət növlərindən fərqli olaraq, ən qədim tikmələrin bizim
dövrümüzə gəlib çatması qeyri- mümkün olsa da, arxeoloji qazıntıların nəticələri
və tarixi mənbələr tikmənin Azərbaycanda çox qədim tarixə malik olduğunu
sübut edir. Mingəçevirdə tapılan arxeoloji materiallar (eramızdan əvvəl II-I
minillik) arasında qadın qəbirlərindən üzə çıxarılan tunc bəzəklərin, metal
piləklərin, rəngli muncuqların çoxluğu, eləcə də həmin yerlərdəki eramızın V-VI
əsrlərinə aid katakomba qəbirlərdən üstündə tikmə izləri olan ipək parçaların
tapılması da bilavasitə tikmə sənətinin Azərbaycanda çox-çox keçmişdə təşəkkül
tapdığını deməyə əsas verir.
Azərbaycanın yerli xammalla zənginliyi, pambıq, yun və ipək parçaların istehsalı tikmə sənətinin geniş
yayılması üçün münbit şərait yaratmışdı. Şamaxı, Gəncə, Şəki və Basqalda istehsal olunan qanovuz, darayı,
mahud və məxmər tikmələr üçün ən münasib material idi. Onların üzərində yerli təbii boyalarla rənglənmiş ipək
və yun saplardan, piləklərdən istifadə etməklə ustalar ecazkarlığı ilə seçilən
müxtəlif tikmələr yaradırdılar. Qızılı və gümüşü saplar, pilək, toz muncuq, sim
və s. xammallar isə xaricdən gətirilirdi.
Azərbaycan tikmələri güləbətin, təkəlduz,
pilək, cülmə, quş gözü, muncuqlu, qurama, oturtma, doldurma, sırıma və s.
növlərə bölünür.
Onların ən geniş yayılanı
təkəlduz tikmədir. Onun yerliyi əsasən qara,
qırmızı və tünd sürməyi mahuddan, yaxud da məxmərdən ibarət olur. Belə
tikmələrin kompozisiyalarmı əsasən nəbatat və heyvanat aləmini əks etdirən
süjetlər təşkil edir. Bu üsulla (təkəlduz texnikasında) saxağa geydirilmiş parça üzərində naxışı kökləməklə onun
üstünü sapla doldurardılar. Bu növdə qadınlarla bərabər kişilər də maraqlı nümunələr yaradıblar. Təkəlduzun
örtüklərə, pərdələrə, balınclara bəxş etdiyi gözəllik ölçüyəgəlməz idi. Təkəlduza xas olan mürəkkəb naxışlar
"qarmaq" deyilən iynə ilə yaradılırdı. Şəki, Şamaxı, Qarabağ, Gəncə, Bakı və Təbriz şəhərləri təkəlduz
ənənələrini yaşadan mərkəzlərdən sayılır.
Güləbətin tikmələr adətən ağır-davamlı və bahalı parçalar üzərində yaradılır. Tirmə parçaların yerlik
kimi istifadə olunduğu bu tikmə növündə əsasən qızıl və gümüş saplar tətbiq olunur. Güləbətin tikmələr
arxalığın, çəpgənin, araqçının, saat və daraq qabının və digər məişət əşyalarının üzərində olur. Naxış ünsürü
kimi əsasən stilizə edilmiş quş, at, insan, gül-çiçək və yarpaq
təsvirlərindən istifadə edilir. Naxçıvan, Bakı, Şamaxı, Quba, Şuşa, Təbriz
şəhərlərinin ustalarının güləbətin tikmələri həmişə onlara şöhrət gətirib.
Qeyd edək ki, güləbətin tikmələrin adının Nizami Gəncəvi (XII əsr),
Molla Pənah Vaqif (XVIII əsr) və M.Y. Lermontovun (XIX əsr)
şeirlərində, aşıqların qoşmalarında çəkilməsi də onun geniş şöhrət
tapdığını əks etdirir.
Piləklə tikmədə müxtəlif dairəvi formalı metal parçalarından (qızıl,
gümüş, bürünc, dəmir) istifadə olunur. Mərkəzində kiçik deşiklər olan
xırda düymə formalı piləkləri sapla rəngli ipək parçalara bərkidirlər.
Sonda müəyyən süjet, həndəsi və nəbati naxış əsasında düzülmüş piləklər
bütünlükdə gözəl bir mənzərə yaradır. Bu növdən daha çox taxça, pəncərə
pərdəsi, örtük, yelpik və s. bəzədilməsində istifadə olunur. Şəki, Qazax,
Şamaxı və Şuşa bu tikmə növünün geniş yayıldığı yerlərdir.
İcrasına görə daha çox güləbətinli tikməyə uyğun gələn
"quş gözü" (ona Abşeronda "cinağı",
Naxçıvanda "cülmə" də deyirlər) əsasən araxçınların və şəbkülahların bəzədilməsində istifadə edilirdi.
84
Muncuqlu tikmələr, adından də göründüyü kimi, bilavasitə rəngarəng xırda
muncuqların köməyi ilə yaradılır. Pul kisəsinin, daraq qabının, kiçik torbaların, başmaqların
və s. əşyaların üzəri muncuqlardan ibarət nəbati və həndəsi naxışlarla bəzədiləndə çox güclü
estetik təsirə malik olur. Bizim dövrə gəlib çatmış Gəncə xanı Cavad xana məxsus qəlyan
çubuğu, Qarabağ xanı Pənah xana aid edilən əl ağacı, məşhur şairə Xurşud banu Natəvan
tərəfindən bəzədilmiş başmaqlar və fincan örtüyü bu tikmə növünün bədii-estetik dəyərinin
çox yüksək olduğunun göstəricisidir.
Tikmənin
qurama növü isə rəngarəng parça hissələrinin ən müxtəlif şəkildə yan-yana
düzülərək tikilməsi yolu ilə yaranır. Taxça başı və örtüklərdə quramadan istifadə olunur. Əsasən həndəsi naxışla
bu
tikmələr daha çox Şəki, Abşeron, Qazax və Şamaxıda yayılmışdır.
Həm
"qondarma", həm də
"oturtma" adlanan tikmə növü hər hansı parçanın ayrıca kəsilib, digər bir
parça üzərinə qoyulub ətrafının tikişlə haşiyələnməsi ilə yaradılır. Çox vaxt naxış rolunu oynayan müxtəlif
formalı parçanın altına pambıq və yaxud yun qoymaqla onun daha da qabarıqlığına nail olunurdu ki, bu da ayrı-
ayrı örtüyün və pərdənin tərtibatmı daha da gözəlləşdirirdi. Bu növ daha çox Abşeron, Naxçıvan, Qərbi
Azərbaycan, Gəncə və Qazaxda geniş yayılıb.
Divar bəzəklərini, rübəndləri və pərdələri bəzəyən
doldurma tikmə şəbkülah, araxçın, canamaz,
namazlıq və yorğanların bəzəyində istifadə olunan
sırıma tikmə də milli bədii sənətkarlığımızın zənginliyindən
xəbər verir.
Sankt-Peterburqun Dövlət Ermitajı və keçmiş SSRİ xalqlarının etnoqrafiya muzeylərində, Moskvanın
Şərq xalqlarının incəsənəti muzeyində, Budapeşt dekorativ sənət muzeyində, eləcə də Bakı və Şəki
muzeylərində milli tikmələrin ən yaxşı nümunələri saxlanılır.
Ədəbiyyat: Nərgiz Quliyeva, Ziyadxan Əliyev. Azərbaycan incəsənəti. I cild. Mənbələr. Bakı, “Bu ta”
dizayn şirkəti, 2006, səh.88-91.