Mədəniyyət və turizm Mündəricat
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
96 Qarabağ xalçalarına "Malıbəyli", "Ləmpə", "Bağçadagüllər", "Bulud", "Saxsıdagüllər", "Nəlbəkigül", "Çiçəkli Muğan", "Bəhmənli", "Xanlıq", "Kürd", "Qaraqoyunlu", "Qarmaqlı", "Qasımuşağı", "Qubadlı", "Muğan", "Talış", "Naxçıvan", "Əjdahalı", "Zəngəzur" və s. kimi kompozisiyalı xalçalar aiddir. Qarabağda medalyonlu, süjetli və ornamental xalçalar toxuyurdular. "Buynuz", "Balıq", "Dəryanur", "Xanlıq", "Xantirmə", "Qasımuşağı", "Minaxanı" kompozisiyaları daha geniş yayılmışdı. Qarabağ həm də kilim, palaz, şəddə, vərni kimi xovsuz xalçaları və xalça məmulatları ilə məşhur olmuşdur. XVII-XVIII əsrlərdə Qarabağda toxunmuş məşhur əjdahalı xalçası - "Xətai" ABŞ-ın Tekstil-Muzeyinin qiymətli eksponatı sayılır. Təbriz xalça məktəbinə Təbrizdə və s. yerlədə toxunan, Təbriz xalçaları kimi tanınan xalçalar aiddir. Bu xalçalar 1dm 2 -də 120x120 ilmə sıxlığı, zəngin koloriti, medalyonlu kompozisiyaları, ornamentlərini nəbati elementlərin təşkil etməsi ilə səciyyələnir. XV-XVI əsrlərdə məhz Təbrizdə bir çox elə xalça kompozisiyaları yaradılmışdır ki, onlar həmin regiona dünya şöhrəti gətirmişdir. Təbriz xalça məktəbinin bütün Şərq xalçaçılığına çox böyük təsiri olmuşdur. Orta əsrlər dövründə məhz burada xalçaçılıq yüksək sənət səviyyəsinə qalxmışdır. "Ləçəktürünc", "Əfşan" və başqa Təbriz xalçalarının gözəl, mürəkkəb ornamentli kompozisiyaları incəsənətdə və dünya bazarında böyük şöhrət qazanmışdır. Təbriz xalçaları arasında "Ağaclı", "Dörd fəsil", "Leyli və Məcnun", "Təbriz", "Heyvanat", "Sütunlu", "Ovçuluq", "Dörd fəsil" və s. kimi xalçalarla yanaşı, palaz, kilim, vərni, zili kimi xovsuz xalçalar da qeyd edilməlidir. Bu xalçaları xarakterizə edən əsas bədii-texniki cəhət ornamentlərinin stilizə edilmiş əyrixətli nəbati elementlərdən təşkil olunması və s.-dən ibarətdir. Səlcuqlar dövründə (1038-1157) Təbrizdə toxunmuş bir çox xalçalar hal-hazırda Türkiyədə Konya və İstanbul muzeylərində saxlanılır. Orta əsrlərdə (XV-XVIII əsrlər) Təbriz xalçaları yun, ipək, pambıq və hətta əlvan metallardan - qızıl və gümüş saplardan toxunmuşdur. Təbriz xalçaları dünyanın bir çox məşhur muzeylərinin ən qiymətli eksponatlarındandır. Onlardan XVI əsrdə toxunmuş "Şeyx Səfi" xalçası Londonun Viktoriya və Albert Muzeyində, "Heyvanat" xalçası Paris Tətbiqi Sənət Muzeyində, "Ovçuluq" xalçası Milanda Poldi-Petsolli Muzeyində, süjetli xalça Budapeşt Tətbiqi Sənət Muzeyində və s. saxlanılır. Məşhur "Şeyx Səfı" xalçasının adı Səfəvilər sülaləsinin banisi Şeyx Səfiəddin əbu İshaq Ərdəbili ilə bağlıdır. Xalça "Ləçəktürünc" kompozisiyasına əsaslanır. Orijinal variantı 1539-cu ildə toxunmuş və 350 ildən artıq Ərdəbil məscidində saxlanılmışdır. Ərdəbil, Mir, Sərab və s. bölgələrdə toxunan "Açma- yumma", "Ərdəbil", "Mir", "Sərab", "Şahabbasi", "Şeyx Səfi", "Arç", "Danalı" və s. kimi Ərdəbil xalçaları aid edilən Ərdəbil xalça məktəbi, Zəncanda toxunan "Zəncan" "Norşar", "Taruş", "Sultani" və s. kimi Zəncan xalçaları aid edilən Zəncan xalça məktəbi, Xalxal, Gerov, Miyanədə toxunan "Silsiləvi ləçək" və s. kimi Xalxal xalçaları aid edilən Xalxal xalça məktəbi, Urmiyada toxunan "Tərzi" və s. kimi Urmiya xalçaları aid edilən Urmiya xalça məktəbi, Heris, Qaraca, Gərmə, Mehriban, Goravan, Gülvanaq, Kivednə, Xocada toxunan "Açma-yumma", "Baxşayış", "Goravan", "Heris", "Qaraca", "Göllü-guşəli" və s. kimi Qaradağ xalçaları aid edilən Qaradağ xalça məktəbi, Marağa, Tilib, Sanqaçal, Binab, Xalasu, Xəştəruzçaroymaqda toxunan "Balıq", "Ləçəktürünc", "Qızılgül" və s. kimi Marağa xalçaları aid edilən Marağa xalça məktəbi, Mərənd, Səlmas, Xoyun "Ləçəktürünc", "Sütunlu" və s. kimi Mərənd xalçaları aid edilən Mərənd xalça məktəbi də mövcuddur. 97 Bu məktəblərə aid edilən xalçalar 1 dm 2 -də 95x95-130x130 ilmə sıxlığı, zəngin koloriti, kompozisiyalarının medalyonlu, ornamentlərini nəbati elementlərin təşkil etməsi ilə xarakterizə olunur. Yüksək peşəkar istehsalın təmərküzləşmiş olduğu Təbrizdə və Ərdəbildə ipək xalçalar, orta əsrlərdə isə həmçinin metal (gümüş və qızıl) saplardan toxunan xalçalar istehsal edilirdi. XIX əsrin ortalarından etibarən Azərbaycan xalçaları müxtəlif beynəlxalq sərgilərdə nümayiş etdirilmiş, azərbaycanlı sənətkarlar bu sərgilərdə dəfələrlə qızıl, gümüş, bürünc medallara layiq görülmüşlər. Xalçalar ilk dəfə 1852-ci ildə Moskvada Ümumrusiya kənd təsərrüfatı və kənd sənayesi sərgisində, sonra isə 1872-ci ildə Moskvada politexnik sərgidə nümayiş etdirilmişdir. 1882-ci ildə Moskvada Ümumrusiya sənaye və incəsənət sərgisində, 1872-ci və 1889-cu illərdə Moskvada və Tiflisdə Qafqaz kənd təsərrüfatı və sənaye məmulatları sərgisində Azərbaycan xalçaları böyük müvəffəqiyyət qazanmışdır. Şuşalı Bayram Məşədi Qurban oğlu, Kərbəlayı Əhməd Dəmirçal oğlu, Cabbar Hacı Əkbər oğlu, Fatma Şərif qızı, Əhməd Daşdəmir oğlu, Soltan Əli qızı, cəbrayıllı Mehdi Miriş oğlu, Fərqanə İmanqulu qızı, bakılı Kərbəlayı Qurbanalı Soltan Əhməd oğlu, Məcid Zal oğlu, Kərbəlayı Talib Molla Kirxar oğlu, şamaxılı Hacı Əhməd Şirin oğlu və b. dövrün tanınmış sənətkarları olmuşlar. Çar Rusiyasında Azərbaycan xalçaları sonuncu dəfə 1912-13-cü illərdə S.-Peterburqda keçirilən ikinci Ümumrusiya kustar sərgisində nümayiş etdirilmişdir. Azərbaycan xalçaları 1862-ci və 1913-cü illərdə Londonda, 1872-ci ildə Vyanada, 1911-ci ildə Turində keçirilmiş beynəlxalq sərgilərdə nümayiş etdirilmişdir. Çar hökuməti ölkə iqtisadiyyatındakı mühüm əhəmiyyətini nəzərə alaraq xalçaçılığın inkişafına xüsusi maraq göstərmişdir. 1899-cu ildə təşkil olunan Qafqaz Kustar Komitəsi xalça sənayesinə rəhbərlik edirdi. Qubada və İmamqulukənddə xüsusi təcrübə - nümunəvi emalatxanalar açılmışdı. 1924-cü ildə təşkil olunan Zaqafqaziya Dövlət Ticarət Cəmiyyəti (Zaqdövticarət) isə xalçaçılıq sənayesini gücləndirmək, yerlərdə toxunan xalça nümunələrini dünya bazarına çıxarmaqla məşğul idi. 1927-ci ildə Azərbaycanda "Azərsənətbirliyi" mərkəzi yaradıldı və "Azərxalça" Birliyi də oraya daxil edildi. Zaqdövticarət cəmiyyətinin alış-satış məntəqələri, əsasən, Gəncə, Quba, Qazax (1926), Kürdəmir, Şamaxı və Salyanda (1928) təşkil olundu. 1931-32-ci illərdə Şuşada, Bakıda, Gəncədə iri həcmdə, Ağdam, Cəbrayıl, Qazax və Laçında isə nisbətən kiçik emalatxanalar açıldı. 1933-cü ildə Azərbaycanın ən məhsuldar xalçaçılıq mərkəzi sayılan Qubada "Azərsənətbirliyi"nin xalça tədris kombinatı açıldı. Bu, Azərbaycanda xalça sənətinin tərəqqisi üçün əhəmiyyətli hadisə idi. 1954-cü ildə xalça ustaları və təlimatçıları hazırlayan iki məktəb açıldı. Hazırda "Azərxalça" Birliyinin emalatxanlarında qədim xalçalara və rəssamların eskizlərinə əsasən klassik nümunələri təkrarlayan nəfis naxışlı xalçalar toxunur. "Azərxalça" Birliyində xalça istehsalı ilə məşğul olan fabrik və kombinatlarda minlərlə xalq sənətkarı çalışır və əvəzsiz xalça nümunələri yaradır. Müasir dövrdə xalçaçılıq sənəti ölkənin müxtəlif tədris müəssisələrində - Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində, Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Akademiyasında və Ə.Əzimzadə adına Rəssamlıq Məktəbində öyrədilir. AMEA-nın Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun müvafiq şöbələrində unudulmuş klassik kompozisiyaları bərpa etmək, yeni naxışlı və süjetli xalçalar yaratmaq sahəsində əməli və nəzəri iş aparılır. L.Kərimov adına Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyi bir neçə min xalça və xalça məmulatından ibarət kolleksiyaya malik olan nadir xəzinədir. Azərbaycanın xalq rəssamı Lətif Kərimov xalça mədəniyyətinin mahiyyətinə güclü təsir göstərmişdir. O, ənənəvi motivlərin traktovkasında yeniliyi ilə səciyyələnən bir sıra ornament və portret - xalça kompozisiyaları yaratmışdır. L.Kərimovun əsərləri - "İslimi", "Xətai", "Firdovsi", "Əcəmi", "Əsrlərin nəğməsi" xalça sənətinin böyük həyati qüvvəsinə, onun misilsiz bədii dəyərinə parlaq sübutdur. Azərbaycanın xalq rəssamı Kamil Əliyevin "Füzuli", "Nəsimi", "Butalı", "Ləçəktürünc" əsərləri parlaq dekorativliyi, ənənələrin və novatorluğun çulğaşması ilə fərqlənən ornamental kompozisiyalardan ibarətdir. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|