99
Ailə və ailə məişəti
Azərbaycan ərazisində ailənin təşəkkülü Eneolit dövrünün sonuna təsadüf edir. Tunc dövrünün sonunda
isə artıq nəsli icmalar ailə icmaları ilə əvəz olundu.
Dünyanın bütün xalqlarında olduğu kimi, azərbaycanlılarda da tarixi inkişaf prosesində ailənin tərkibi və
strukturu ilə müəyyən edilən iki forması mövcud olmuşdur: böyük ailə, yaxud ailə icması və kiçik ailə.
Böyük ailə üç, dörd və bəzən beş nəslin nümayəndələrindən ibarət olan ata, oğul, nəvə, nəticə və eləcə də
qardaşların ailələrini birləşdirən kiçik ictimai kollektivdir. Azərbaycanın ailə icması üçün səciyyəvi cəhət onun
üzvlərinin torpaq, əmək alətləri, mal-qara, ev, təsərrüfat tikililəri və ev avadanlığından ümumi istifadə, birgə
istehsal və birgə istehlak idi. Bu xüsusiyyətlər ailə icmasını həm də cəmiyyətin kiçik təsərrüfat özəyinə
çevirirdi.
Azərbaycanda ibtidai icma quruluşunun dağılması nəticəsində ailə icmaları artıq kiçik ailələrə
parçalanmışdı və orta əsr mənbələrində ailə icmaları haqqında,
demək olar ki, məlumat verilmir.
İslamın qəbulu ilə bağlı Azərbaycanda ailə və ailə məişəti yeni məzmun və forma alır. İslam əxlaq
normalarına əsaslanan orta əsrlər ailə məişətində varislik ənənələri gözlənilmiş, burada müasir dövrədək köklü
dəyişikliklər olmamışdır.
Rusiya imperiyasında çar hökumətinin vergi siyasəti ilə bağlı XIX əsrdə Azərbaycanda ailə icmaları
qismən bərpa olunurdu. Rusiya hökumətinin kənd cəmiyyətləri haqqındakı əsasnaməsinə uyğun olaraq, vergilər
kənd əhalisinin sayına görə deyil, kənddəki "tüstülərin", yəni ailə təsərrüfatlarının sayına görə müəyyən edilirdi.
Vergilərin ödənilməsi üçün cavabdeh olan kənd icmaları böyük ailələrin kiçik ailələrə parçalanmasının qarşısını
almağa çalışırdılar. Hər bir yeni ailənin əmələ gəlməsi icmanın ödədiyi ümumi vergini artırırdı. Ailə icmalarının
bərpasında böyük ailələrin də maraqları var idi. Kənd icmalarında torpaqdan birgə istifadə qaydalarına
görə əkin
yerləri və biçənəklər vaxtaşırı icma üzvləri arasında bölüşdürülürdü. Pay torpaqlarını əkib-becərmək üçün
müəyyən miqdarda işçi qüvvəsi, qoşqu heyvanı, toxum və əmək alətləri tələb olunurdu. Kiçik ailələrin belə
imkanları az olduğundan, çox vaxt pay torpaqlarını əkib-becərməyə gücləri çatmırdı. Ailə icmalarında isə
qardaşların birlikdə kifayət qədər işçi qüvvəsi, qoşqu heyvanı, toxum və əmək alətləri olduğu üçün pay
torpaqlarını birgə əkib-becərə bilirdilər.
Azərbaycanda böyük ailə "qalıq" kimi mövcud olsa da, XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində onlarda
klassik ailə icmalarının qayda-qanunları, ənənələri hələ də saxlanılırdı. Ailə icmasına daxil olan bütün kiçik
ailələr bir evdə birgə yaşayırdılar. Ailə icmasına onun ağsaqqalı başçılıq edirdi. Başçıya "baba", "dədə",
"dadaş", "ağa", "qağa", "lələ" və sairə adlarla müraciət edirdilər. Ailə icması daxilində qarşılıqlı münasibətlər
adətlərlə tənzim olunurdu. Ailə icma başçısının böyük hüquqları var idi. O, ailə üzvləri arasında vəzifə bölgüsü
aparır, bütün təsərrüfatı idarə edir, ailə gəlirinin bölüşdürülməsinə nəzarət edirdi. Lakin mövcud etik normalar
ailə daxilində və məişətdə ailə başçısının hakimiyyətini məhdudlaşdırırdı. Başçı mühüm məsələlərin həllində
ailənin yaşlı üzvləri ilə, çox vaxt yaşlı qadınlarla məsləhətləşirdi. Ailə icması daxilində ağsaqqalın hörməti və
nüfuzu da, onun belə məsələləri necə həll etməsindən asılı idi. Ailə icması daxilində ev işlərinə ailə başçısının
arvadı və ya anası başçılıq edirdi. Hörmət əlaməti olaraq, ona öz adı ilə müraciət edilmirdi. Ailənin ağbirçəyinə
"böyük nənə", "nənə", "ana", "cici" və sairə adlarla müraciət edilirdi. Ağbirçək ana ailə icmasının ərzaq
məhsullarının saxlanmasına və yeməklərin paylanmasına nəzarət edir, gəlinlər və qızlar arasında vəzifə bölgüsü
aparır, onlara tapşırıqlar verirdi. Adətən, ağbirçək analar öz vəzifələrinin bir hissəsini böyük gəlinə tapşırırdılar.
XIX əsrin sonundan başlayaraq XX əsrin 30-cu illərinədək Azərbaycanda ailə icmaları dağılaraq, yerini
patronimik qruplara verir. Patronimik qruplar Azərbaycanda "uşağı", "nəsil", "övlad", "toxum", "əqrəba",
"kürək" və sairə adlandırılırdı.
Azərbaycanda orta əsrlərdən başlayaraq, bu günədək ailənin əsas forması kiçik ailələrdir. Böyük ailə ilə
kiçik ailə arasındakı fərq yalnız ailə üzvlərinin sayında deyildi. Onların arasında kəmiyyət fərqi ilə yanaşı, əsas
iki keyfiyyət fərqi də vardı. Böyük ailənin varidatı bütün ailəyə məxsus olduğu halda, kiçik ailədə mülkiyyətin
sahibi yalnız onun başçısı olan kişi hesab edilirdi. İkinci fərq, nəsillərin durumu ilə bağlı idi. Böyük ailə 3-5 və
daha çox nəsildən ibarət olmaqla, şaquli istiqamətdə baba, ata, oğul və nəvələrdən, üfüqi istiqamətdə isə
qardaşların ailələrindən təşkil olunduğu halda, kiçik ailələr üçün xarakterik cəhət onun yalnız şaquli istiqamətdə
iki və üç nəsildən ibarət olması idi.
Azərbaycanda kiçik ailələr quruluşlarına görə iki tipə bölünür: sadə və mürəkkəb ailələr. Sadə ailə iki
nəsildən, yəni ata-ana və onların uşaqlarından, mürəkkəb ailə isə üç nəsildən, yəni baba-nənə, ata-ana və
nəvələrdən ibarət olur. Sadə ailədə uşaqlardan biri evləndikdən sonra ata-anası ilə birlikdə yaşayırsa, o zaman
ailənin tipi dəyişir və sadə ailə mürəkkəb ailəyə çevrilir. Sadə ailədə uşaqlardan ikisi evləndikdən sonra ata-
anaları ilə birlikdə yaşayırsa,
bu zaman ailənin tipi deyil, forması dəyişir və o, böyük ailə hesab olunur.
Sadə ailə elm aləmində "nuklear" (latınca "nukleus" nüvə, özək) ailə adlanır. Nuklear ailədə uşaqların
sayı 1-2 nəfər olduqda o azuşaqlı ailə, 3-4 nəfər olduqda orta saylı ailə, 5 nəfər və daha çox olduqda çoxuşaqlı
ailə hesab edilir. Keçmişdə çoxuşaqlı ailələr Azərbaycan üçün ənənəvi və səciyyəvi olmuşdur. Azərbaycanda