100
uşaqların sayı 9-12 nəfər olan ailələr çox idi. Çoxuşaqlı valideynlərin cəmiyyətdə böyük nüfuzu və hörməti var
idi.
Ailələrin böyüyüb yeni müstəqil ailələrə parçalanması zamanı əmlak da bölünürdü. Əmlak bölgüsü
ailənin yalnız ümumi mülkiyyətini əhatə edirdi. Ailənin ümumi mülkiyyəti torpaq sahəsi, yaşayış evləri,
təsərrüfat tikililəri, mal-qara, əmək alətləri, ev əşyaları, qızıl-gümüş və pul vəsaitindən ibarət olurdu. Gəlinlərin
cehizi və ər evinə gələn zaman gəlinə qayınatası tərəfindən bağışlanmış "dizdayağı" onların şəxsi mülkiyyəti
hesab edilirdi.
Ailə mülkiyyətinin bölgüsü, əksər hallarda məhəllə ağsaqqalının, bəzən mollanın iştirakı ilə adət əsasında
həyata keçirilirdi. Öncə qadınların şəxsi mülkiyyəti ayrılır, sonra isə valideynlər üçün "xeyratlıq", subay qızlar
üçün "ərgənlik" və subay bacı üçün "cehizlik" ayrılırdı. Ailənin yerdə qalan mülkiyyəti bundan sonra, yeni
ailələr arasında bölünürdü. Bu zaman islam hüququna və şəriət qaydalarına görə, qardaşlar bərabər pay alırdılar,
qızlara qardaşın payının yarısı qədər, anaya isə səkkizdə biri qədər pay ayrılırdı. Anaya ayrılan payın azlığının
səbəbi öncə onun şəxsi mülkiyyətinin ayrılması idi.
Böyük ailə kiçik ailələrə parçalananda əmlak bölgüsü zamanı qardaşların sayı qədər istehsal alət və
vasitələri olmadığından, çox vaxt əmək alətləri kotan və xış, istehsal vasitələri su dəyirmanı, su dingi,
toxuculuq dəzgahı, cəhrə, xana və qoşqu heyvanları, məişətlə bağlı əşyalar məclis qazanı, məclis samovarı,
arxıd (ağac nehrə) və sairə bölüşdürülmürdü və qardaşların ümumi mülkiyyətində saxlanırdı. Bu istehsal
vasitələrindən
yeni ailələr növbə ilə, məişət əşyalarından isə zərurət olanda istifadə edirdilər.
Ailənin bütün üzvləri keçmişdə təsərrüfat işləri ilə məşğul olurdu. Ailədə ən ağır fiziki işləri kişilər
görürdü. Torpağı şumlamaq, əkib-becərmək, taxılı biçmək və dəyirmanda üyütmək, ot çalmaq, qoyun qırxımı,
arx qazmaq, hasar çəkmək, meşədən odun gətirmək və sairə işlər kişilərin öhdəsinə düşürdü. Ailənin daxili
təsərrüfat işləri isə qadınların qayğısı idi. Qadınlar bostan və dirrikdə çalışır, qoyun-quzu bəsləyir, inəkləri sağır,
süd məhsulları hazırlayır, qırxılmış yunu yuyur, darayır, əyirir və boyayır, yun iplikdən corabdan tutmuş xalça-
palazadək müxtəlif məişət əşyaları toxuyur, döşək tutur, yorğan sırıyır, uşaqlar üçün paltar tikir, xörək bişirir,
ev-eşiyi səliqə-sahmana salır və uşaqların tərbiyəsi ilə məşğul olurdular.
Ailə üzvləri arasında qarşılıqlı münasibətlərin mərkəzində qadının ailə və cəmiyyətdəki mövqeyi dururdu.
Keçmişdə yoxsul və ortabab kəndli ailələrində qadın ev təsərrüfatında gördüyü işlərdən əlavə, əri ilə yanaşı çöl
işlərində də çalışırdı. Şəki, Şirvan, Qarabağ və Naxçıvan bölgələrində baramaçılıqda, Lənkəran bölgəsində
çəltikçilikdə, Quba bölgəsində meyvəçilikdə, Qazax və İrəvan bölgələrində qoyunçuluqda qadın əməyindən
geniş istifadə edilirdi. Belə kəndli ailələrində qadın ailənin bütün təsərrüfat işlərində fəal iştirak etdiyi üçün
onun ailədə sosial durumu daha yaxşı idi. Azərbaycanın əksər şəhər və kəndlərində qadınlar yaşmaq tutur, çadra
örtürdü. Zadəgan ailələrindən olan və yüksək cəmiyyətə məxsus qadınlar küçəyə çıxdıqda, üzlərinə toxunma
rübənd tutardılar. Cavan gəlin nəinki yad kişidən, hətta bir uşağı olanadək qayınatasından, qayınlarından da
yaşınmalı idi.
Kəndli ailələrində isə qadın çöl işlərində kişilərlə yanaşı çalışdığından nisbətən sərbəst idi.
Ailə məişətində nikah münasibətləri mühüm yer tutur. Azərbaycanın qədim tarixinə aid yazılı qaynaqların
az olması səbəbindən qədim nikah formaları haqqında təsəvvür çox səthidir. Yalnız Strabonun (e. ə. I əsrin sonu
- eramızın I əsrinin əvvəlləri) əsərlərində əcdadlarımızdan biri sayılan madalılarda (midiyalılarda) poliqamiya
(çoxarvadlılıq) kimi nikahın olması haqqında məlumat vardır.
Poliqam nikah Azərbaycanda qədim dövrdə mövcud olmuş, sonralar aradan çıxmış və orta əsrlərdə yalnız
qalıq şəklində mövcud olmuşdur.
Azərbaycanda poliqamiya, əsasən, ikiarvadlılıq şəklində təzahür etmişdi. Poliqam nikahlar müəyyən
səbəblər (sonsuzluq, qız uşaqlarının doğulması) nəticəsində baş verirdi. "Levirat" və "sororat" adətləri də
poliqam nikahın səbəblərindən idi.
Ailə-nikah münasibətləri ilə bağlı adətlər arasında qohumla evlənmə xüsusi yer tuturdu. Azərbaycanda
qohumla evlənməyə icazə verilməsi adəti mövcud olmuşdur. Lakin bu, qəbilə-tayfa quruluşu üçün xarakterik
olan "endoqam" nikah deyildi, çünki qohum olmayanlarla evlənməyi qadağan etmirdi. Azərbaycanda
"ekzoqam" nikahı da, yəni yalnız qohum olmayanlarla evlənməyə icazə verib qohumlarla evlənməyi qəti
qadağan edən nikah adəti olmamışdır. Sonralar islam dini Azərbaycanda qohumla evlənmə adətini
tənzimləmişdir.
Azərbaycanda qohum ilə evlənmə adətlərindən ən çox kuzen nikahlar yayılmışdı. Kuzen nikahlar iki
qrupa bölünür: ortokuzen nikahlar (əmioğlu ilə əmiqızının və xalaoğlu ilə xalaqızının nikahları) və krosskuzen
nikahlar (dayıoğlu ilə bibiqızının və bibioğlu ilə dayıqızının nikahları). Keçmişdə ortokuzen nikaha, xüsusilə,
əmioğlu ilə əmiqızının nikahına daha çox üstünlük verilirdi.
Ailə-nikah məsələlərindən biri də nikah yaşı normalarının müəyyənləşdirilməsidir. Azərbaycanda,
ənənəyə görə, nikah yaşı normaları oğlanlar üçün 16-18, qızlar üçün 14-16 yaş idi. Keçən əsrlərdə oğlanlar
əksər hallarda 18 yaşından sonra evlənirdilər. Müəyyən səbəblərdən oğlanlar bəzən 25-30 yaşlarında evlənir,
qızları isə 12-13 yaşlarında ərə verirdilər.