107
Geyim mədəniyyəti
İnsanların geyinməyə başladığı ilk dövrlərdən etibarən dəri parçalarından bürünmə geyim tipi
kimi istifadə edirdilər.
E.ə. VIII-VI minilliklərdə təbii liflərdən hörülmüş ensiz zolaq sarğıdan spiralvari texnika ilə
birləşdirilərək, sinəni və ayrı-ayrılıqda ayaqları örtən geyim vasitəsi kimi, istifadə olunmuşdur və bu
sayaq geyim tərzi e.ə. VI-IV minilliklərə qədər davam etmişdir. Bu cür geyimi sarınma geyim tipi
qəbul edək.
Erkən Tunc dövründə artıq hörmə alətlərinə daha çox rast gəlinir və təsvirlərdə hörmə üsulu ilə
əldə olunmuş geyimlərə (geyinmə geyim tipi) təsadüf olunur. Hörmə üsulu ilə hazırlanmış geyimlərin
uzunluğu dizə qədər olur və ətək xətti qeyd olunurdu.
E.ə. I minillikdə qadın geyimləri alt paltarından, əsasən uzunluğu dabana qədər olan sərbəst
biçimli, geniş gövdəli, uzunqollu üst geyimindən və ayaqdan sinəyə qədər bütün bədəni örtən,
spiralvari (burma-burma) konstruksiya ilə tikilmiş çaxçurdan ibarət idi.
E.ə. IX-VII yüzilliyin çiyin geyimi üst-üstə geyinilmiş, eyni formalı, müxtəlif rəngli üç ədəd
geyimdən ibarət idi. Geyimlərin hər biri, hər bir qol altında sıra ilə tikilmiş 20 ədəd iri düymə ilə
düymələnirdi. Geyimlər-qol ağzında da sıralama tikilmiş nisbətən kiçik ölçülü düymələrlə
düymələnirdi.
E.ə. VII yüzillikdən etibarən qadınlar uzun,
düz biçimli, qollarının uzunluğu dirsəyə qədər olan
köynək geyir və onun üstündən boynu oyma, ellips formalı, yanları tikişli və ya tikişsiz örpək tipli
geyim geyinirdilər. Bəzən örpəyin yan xətti boyunca saçaq tikilirdi. Digər formalı köynəklərin ətək
xətti
düz deyil, çəp olur, belinə kəmər bağlanır, üzərindən isə örpək tipli geyim geyinilmirdi.
Çiyin geyimi iki formada olurdu:
1. Düz biçimli, qısa qollu olub, uzunluğu bir
tərəfdə baldırın yarısına, o biri tərəfdə isə dizə qədər
olan köynək.
Bu geyimin ətək xətti bəzən qırıq xətlərlə
qeyd edilərək ətəyə paralel olan zolaq formasında
naxış əmələ gətirir, bəzən də heç bir işarə
qoyulmurdu, bu geyimin belinə bir neçə sıra kəmər
(və ya qurşaq) bağlanırdı.
2. Geniş, düz biçimli, uzun qollu olub,
uzunluğu dabana qədər olan köynək və ya don. Bu
geyimin ətəyi yerə paralel kəsilir, ətək xəttinə
paralel olmaqla zolaqlı naxış-ətəklik tikilirdi. Hər iki
halda köynəyin yaxası boyun dairəsi boyunca
dövrələmə kəsilirdi. Bu geyimin üstündən örpək
formalı geyim geyinilirdi. Örpəklər bir neçə
formada olurdu:
1. Eni bədən ölçüsünə uyğun götürülmüş
materialdan biçilərək, qol əmələ gətirməklə yan xətti
tikili olan;
2. Eni bədən ölçüsündən böyük götürülməklə
yan xətti açıq saxlanılan.
Bu halda ya yan xətt sadəcə açıq saxlanır, ya da bütün yan xətt və ətək xətti boyunca saçaq
tikilirdi.
Qədim dövr kişi geyimlərinin təsnifatını aşağıdakı kimi vermək olar:
1) Bürünmə tipli geyim
2) Sarınma tipli geyim.
3) Geyilmə tipli geyim.
Geyilmə geyim tipi çiyin və bel geyimlərinə bölünürdü.
Çiyin geyimi köynək və onun üzərindən geyinilən bürüncəkdən ibarət idi.
Köynək iki formada olurdu:
108
1. Boyvəboy, düz biçimli, qısa qollu olub, uzunluğu dizə qədər olan;
Bu geyimin ətək xətti bəzən qeyd edilərək ətəyə paralel olan zolaq formasında naxış əmələ
gətirir, bəzən də heç bir işarə qoyulmurdu.
2. Boyvəboy, düz biçimli,
uzun qollu olub, uzunluğu dabana qədər olan;
Hər iki halda geyimin yaxası boyun dairəsi boyunca dövrələmə kəsilirdi. Təsvirlərdə qolunun
uzunluğu dirsəyə və biləyə qədər olan köynəklərə nəzər salaq. Qol aşağı salındığı halda qol altında heç
bir qırış hiss olunmur. Deməli, ya material hörmə olub, paltarın qolu bədəninə bitişik toxunub, ya da
sıx toxunmuş materialdan əlavə qol kəsilərək qol oyuğuna tikilib. Bu halda qol oyuğu oval şəkilli
deyil, düzbucaqlı götürülüb.
Bel geyimi-şalvar. Yuxarıda qeyd olunmuş təsvirlərdən bir
neçə cür şalvar formasına rast gəldik:
1. Uzun, ensiz hörmə zolağın sarmırmış kimi birləşdirilməsi
vasitəsilə əldə olunan şalvar (Son Tunc və İlk Dəmir dövrü).
2. 1-ci bənddə qeyd olunmuş zolaqların eninə
birləşdirilməsindən alınan dördkünc materialdan tikilmiş, balağı
uzunboğaz, toxunma corabın içərisinə qoyulan nisbətən qısa şalvar
(dizlik) (Son Tunc və İlk Dəmir dövrü).
3. Uzunluğu dizə qədər olan ornamentli şalvar (e.ə. I
minilliyin başlanğıcı).
4. Baldırda kip dayanmaqla arxa hissəsi uzunboğaz
çəkmənin üstünə düşən şalvar (e.ə. VIII yüzillik);
5. Spiralvari texnika ilə tikilmiş şalvar (e.ə. VII-VI y.).
6. Uzunluğu dabana qədər olan, düz biçimli şalvar (e.ə. VI
yüzillik).
4) Örtülmə tipli geyim
Geyimin üstündən çiyinə örtük salmırmış. Bu örtüklər də iki
cür olurdu: 1. Heyvan dərisindən
düzəldilmiş dəri bürüncək;
Bu bürüncək bir qola geyinilərək çiyinə salınırdı. Bəzən bu
dəri parçasının üstündən belə kəmər bağlanırdı.
1. Ellips formalı parça örtüklər;
Faktik materialların təhlili göstərir ki, e.ə. VIII yüzildən başlayaraq
dəri bürüncəklə yanaşı örtük də geyinilməyə başlayır. Örtük ellips formalı
toxunma materialdan hazırlanır və ortası oyularaq başa keçirilirdi. Onun
kənarları tikişsiz olmaqla açıq saxlanır və bütün kənar xətləri boyunca
saçaq tikilirdi. Bəzən örtük üst çiyin geyimindən xeyli uzun olurdu. Bəzən
bu örtüyün kənarları iri düymələr bərkidilmiş köbə ilə birləşdirilirdi.
3. Plaş (bürmə, xirqə);
Bu geyim tipi yuxarıda qeyd olunan örtüyə bənzər olub, köynəyin
üstündən geyinilirdi. Bu geyim növünün bir neçə forması bəllidir:
1) Qısa olub, qolun üstünü də örtməklə çiyinə salman və bəzi
hallarda papaqlı tikilən bürmə.
2) Uzun olub, uzunqollu, gen ətəkli olmaqla beldə kəmərlə yığılan.
3) Geniş
biçimli olub, qırçmlarla beldə yığılan bürmə.
Bəzən onun dekorativ məqsəd daşıyan qolları geyinilmədən sərbəst
sallanır. Belə dekorativ qol, qol oyuğu ilə birlikdə ayrıca kəsilərək ona
tikilirdi. Bəzən qısa bürməbelə qədər, uzun bürmə isə dabana qədər bədəni
örtürdü. Plaş gen və sərbəst biçilir və bu zaman bədənin forması nəzərə
alınmırdı.
Üst köynəyinin belinə qurşaq və ya kəmər bağlanır, qurşağın bir ucu
sərbəst salladılırdı.
Ayrılıqda alt geyiminə rast gəlinməsə də yuxarıda qeyd etdiyimiz
köynəyin həm alt, həm də üst köynəyi əvəzinə geyinildiyi qənaətinə
gəlirik. Köynəyin altından azacıq görünərək dizi örtən, şalvar geyinirdilər.