132
Kino
Azərbaycan kino sənətinin tarixi 1898-ci ildən başlayır. Həmin il ölkədə xarici filmlərin ilk nümayişi
(yanvarın 8-də), Azərbaycan filmlərinin ilk çəkilişi (mayın 31-də, iyunun 6-da) və göstərilməsi (iyunun 21-də,
avqustun 2-də) ilə bağlıdır.
Azərbaycan kinosunun səssiz dövrü (1898-1935) həm sənədli, həm də bədii növlərin formalaşması
ilə səciyyəvidir. Fotoqraf-kinooperator Aleksandr Mixayloviç Mişon tərəfindən "Bibiheybətdə neft fontanı
yanğını", "Balaxanıda neft fontanı", "Şəhər bağında xalq gəzintisi", "Qafqaz rəqsi" və s. xronika süjetləri və bir
bədii kinosüjeti ("İlişdin") çəkilmişdi. 1915 ildə Bakı, Tiflis, İrəvan şəhərlərində Pirone qardaşlarının
Qafqazdakı "Filma" səhmdar cəmiyyətinə məxsus prokat kontorları açılmışdı. 1916-cı ildə həmin cəmiyyət
Bakının neft sənayeçilərinin pulu ilə İbrahim Musabəyovun "Neft və milyonlar səltənətində" əsəri əsasında
eyniadlı ilk Azərbaycan bədii filminin çəkilişini başa çatdırdı. Filmi çəkmək üçün Peterburqdan rejissor Boris
Svetlov və operator Qriqori Lemberq dəvət olunmuşdu. Təbiət mənzərələri Bakıda və ətraf kəndlərdə, pavilyon
səhnələri isə Tiflisdə çəkilmişdi. Filmdə Lütfəli bəy rolunu Hüseyn Ərəblinski oynamışdır. 1916-cı ildə Bakıda
Üzeyir Hacıbəyovun ildən başlayır. Həmin il ölkədə xarici filmlərin ilk nümayişi (yanvarın 8-də), Azərbaycan
filmlərinin ilk çəkilişi (mayın 31-də, iyunun 6-da) və göstərilməsi (iyunun 21-də, avqustun 2-də) ilə bağlıdır.
Azərbaycan kinosunun səssiz dövrü (1898-1935) həm sənədli, həm də bədii növlərin formalaşması ilə
səciyyəvidir. Fotoqraf-kinooperator Aleksandr Mixayloviç Mişon tərəfindən "Bibiheybətdə neft fontanı
yanğını", "Balaxanıda neft fontanı", "Şəhər bağında xalq gəzintisi", "Qafqaz rəqsi" və s. xronika süjetləri və bir
bədii kinosüjeti ("İlişdin") çəkilmişdi. 1915-ci ildə Bakı, Tiflis, İrəvan şəhərlərində Pirone qardaşlarının
Qafqazdakı "Filma" səhmdar cəmiyyətinə məxsus prokat kontorları açılmışdı. 1916-cı ildə həmin cəmiyyət
Bakının neft sənayeçilərinin pulu ilə İbrahim Musabəyovun "Neft və milyonlar səltənətində" əsəri əsasında
eyniadlı ilk Azərbaycan bədii filminin çəkilişini başa çatdırdı. Filmi çəkmək üçün Peterburqdan rejissor Boris
Svetlov və operator Qriqori Lemberq dəvət olunmuşdu. Təbiət mənzərələri Bakıda və ətraf kəndlərdə, pavilyon
səhnələri isə Tiflisdə çəkilmişdi. Filmdə Lütfəli bəy rolunu Hüseyn Ərəblinski oynamışdır. 1916-cı ildə Bakıda
Üzeyir Hacıbəyovun "Arşın mal alan" operettası əsasında ilk Azərbaycan kinokomediyası çəkildi.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin (1918-20) yaranması ölkədə mədəni həyatın canlanmasına böyük
təkan verdi. Cümhuriyyətin birinci ildönümü münasibətilə Azərbaycanın əksər bölgələrində el şənlikləri, Bakıda
isə möhtəşəm teatrlaşdırılmış təntənələr keçirildi. Bununla əlaqədar 1919 ildə "Azərbaycanın müstəqilliyinin
ildönümü münasibətilə təntənə" adlı tammetrajlı sənədli film çəkilərək ekranlarda nümayiş etdirildi.
Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan (1920) sonra ayrı-ayrı sahibkarların foto, kinoteatr və
prokat kontorlarının milliləşdirilməsi və birləşdirilməsi tədbirləri həyata keçirildi. 20-ci illərdə Bakıda yerli
operatorlar və xarici kino şirkətlərinin
nümayəndələri tərəfindən şəhərin həyatından,
neft mədənlərindən bəhs edən kinosüjetlər və
sənədli filmlər çəkilirdi. 1920-ci ildə "XI Qızıl
Ordu hissələrinin Bakıya gəlişi", "XI Qızıl Ordu
hissələrinin Bakıda paradı", "Bakıda Şərq
xalqlarının I qurultayı", "Pyotr meydanında
iməcilik" kimi xronika filmləri lentə alındı.
Sənədli filmlərlə ("Sovet Azərbaycanının 3-cü
ildönümü", -1923; "Suraxanı neft mədənlərində
yanğın", -1923; "Nəriman Nərimanovun dəfni",
-1925; "Frunzenin Bakıya gəlməsi", -1925)
yanaşı, elmi-kütləvi filmlərin də istehsalına
başlanıldı. 1925-ci ildə rejissor A.M.Şərifzadə
respublikanın mədəni və iqtisadi həyatından
bəhs edən "Azərbaycana səyahət" filminin
çəkilişini başa çatdırdı. Elə həmin ildən
"Azərbaycan ekranı" kinojurnalı (ildə 4-5
nömrə) buraxılmağa başlandı. Bu illər Azərbaycan sənədli kinosunda Mikayıl Mikayılov, Aleksandr Litvinov,
Aleksandr Makovski kimi istedadlı rejissorlar, V.P.Lemke, Arkadi Yalovoy, A.Tolçan, İvan Tartakovski, İvan
Manakov kimi operatorlar çalışırdılar.
1923-cü ildə Azərbaycan Foto-Kino İdarəsi (AFKİ) təsis olundu. AFKİ-nin nəzdində Bakıda "Təyyarə",
"Edison", "Minyon", "Ladya", "Mədənçi" və s. kinoteatrlar fəaliyyət göstərirdi. 1924 il-də AFKİ-nin istehsalı
olan ikiseriyalı "Qız qalası əfsanəsi" (rejissor Vladimir Ballyuzek) bədii filmi ekranlara çıxdı.
133
Milli rejissor və aktyor kadrları hazırlamaq üçün 1925-ci ildə Şamil Mahmudbəyovun təşəbbüsü ilə
AFKİ-nin nəzdində studiya təşkil edilmişdi. Cəfər Cabbarlı, M.Mikayılov, Ağarza Quliyev və b. burada
oxumuşlar. Filmlərin bədii keyfiyyətini yüksəltmək, milli kadrların inkişafına kömək məqsədilə Vsevolod
İllarionoviç Pudovkin, İqor Andreyeviç Savçenko, Nikolay Mixayloviç Şengelaya, Mixail Edişeroviç Çiaureli
kimi
məşhur
kinorejissorlar,
Q.M.Lemberq,
V.R.Lemke, Aleksandr Qalperin, İvan Frolov, Dmitri
Feldman, Leonid Vasilyeviç Kosmatov, Yevgeni
Şneyder və b. kinooperatorlar Bakıya dəvət olunmuş,
C.Cabbarlı, Abbas Mirzə Şərifzadə və digərləri kino
yaradıcılığı işinə cəlb edilmişdi [AFKİ sonralar
"Azdövlətkino" (1926-30), "Azərkino" (1930-33),
"Azfilm" (1933), "Azdövlətkinosənayesi" (1934),
"Azərfilm" (1935-40), Bakı kinostudiyası (1941-59)
kimi adlar daşımışdır. 1961 il-dən C.Cabbarlı adına
"Azərbaycan-film" kinostudiyası adlanır].
Xurafat və cəhalətə qarşı mübarizə, inqilab,
qadın azadlığı 20-ci illərin ikinci yarısında Azərbaycan
kinosunun əsas mövzusu idi. "Bismillah" (1925, rejissor
A.M.Şərifzadə), "Hacı Qara" ("Sona"; 1928, rejissor
A.M.Şərifzadə), "Sevil" ("Azərbaycan qadını"; 1929)
kimi kino əsərləri bu dövrdə yaradılmış uğurlu filmlərdəndir.
30-cu illərdə müasir həyatdan bəhs edən, eləcə də tarixi-inqilabi mövzulu filmlər, o cümlədən "Lətif"
("Üz-üzə"), "İsmət" ("Adətin məhvi"; 1930, 1934, rejissor M.Mikayılov), "Almaz" və "Yeni horizont" (1936,
1940, rejissorlar A.Quliyev, Qriqori Braginski), "Bakılılar" (1938, rejissor Viktor Turin), "Kəndlilər" (1939,
rejissor Səməd Mərdanov) və s. çəkilmişdir.
Azərbaycan kinosunun sonrakı mərhələsi (1935-60) səsli kinonun yaranması və geniş inkişafı ilə
bağlıdır. 1935-ci ildə "Azərfilm"in "Mejrabpomfilm" kinostudiyası (Moskva) ilə birgə yaratdığı "Mavi dənizin
sahilində" (rejissor Boris Barnet, S.Mərdanov) bədii filmi ilə Azərbaycanda səsli kino əsərlərinin istehsalına
başlanıldı. Filmdə baş rollarda tanınmış sovet kinoaktyorları Lev Naumoviç Sverdlin, Nikolay Afanasyeviç
Kryuçkov, Yelena Aleksandrovna Kuzmina və b.
çəkilmişlər. 1936-41 illərdə ekranlara 10-dan çox səsli
film buraxılmışdır.
Səsli kinonun yaranması ilə sənədli kinonun da
yaradıcı imkanları genişləndi. 30-cu illərdə bu sahədə
Seyfulla Bədəlov, Əbdül Həsənov, Əlibala Ələkbərov,
Camal İsmixanov və b. fəaliyyətə başladılar. "Adlı-sanlı
Azərbaycan" (1935, ssenari müəllifi və rejissoru Boris
Pumpyanski, Vladimir Yeremeyev) bir hissəli sənədli
xronika kinoalmanaxında ilk dəfə olaraq, diktor mətni
oçerkin qəhrəmanlarının çıxışı ilə sinxron verilmişdi.
1939-cu ildən "Azərbaycan ekranı" kinojurnalı "Ordenli
Azərbaycan" (ildə 36 nömrə) adı altında çıxmağa başladı.
30-cu illərdə çəkilmiş tammetrajlı "Şərqə yol" (1934,
rejissor A.A.Makovski), "Azərbaycan incəsənəti" (1934,
rejissor Q.Braginski), "Türk qadınının baharı" (1936,
rejissor S.Bədəlov) və s. sənədli filmlər diqqətəlayiqdir. 1940-cı ildə rejissorlar M.Mikayılov və V.Yeremeyev
Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulmasının 20 illiyi münasibətilə "İyirminci bahar" sənədli filmini
yaratdılar.
Həmin illərdə M.F.Axundzadənin (M.F.Axundov) həyat və fəaliyyətinə dair "Səbuhi" (1941, rejissor
Rza Təhmasib), vahid süjet xətti ilə bağlı üç kinonovelladan ibarət "Bir ailə" (1943, rejissorlar Qriqori
Vasilyeviç Aleksandrov, R.Təhmasib, M.Mikayılov), müharibə dövründə dənizçilərin göstərdikləri igidliklərə
həsr olunmuş "Sualtı qayıq T-9" (1943, rejissor A.Q.İvanov) bədii filmləri çəkilmişdir.
Dostları ilə paylaş: |