151
Dövlət muzeyləri
Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi
Muzey Azərbaycan tarixinin bütün dövrlərinə aid maddi və mənəvi mədəniyyət abidələrinin
toplanılması, öyrənilməsi, nümayişi və təbliği ilə məşğul olan elmi tədqiqat və mədəni-maarif müəssisəsidir.
1920-ci ilin iyun ayında "Doğma diyarın tədris muzeyi" adı ilə Azərbaycan SSR Xalq Maarif Komissarlığının
məktəbdənkənar işlər şöbəsində təzəcə təşkil olunmuş "Muzekskurs" yarımşöbəsinin nəzdində yaradılmışdır.
Əsas bazasını Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin ildönümü münasibətilə 1919-cu il dekabrın 7-də
açılmış "İstiqlal" muzeyinin materialları təşkil edirdi.
1920-ci ilin iyulundan həmin muzeyin şərəfinə "Doğma diyarın tədris muzeyi - İstiqlal", 1920-ci ilin
oktyabrından 1936-cı ilin martınadək Azərbaycan SSR Dövlət Muzeyi adlandırılmışdır. 1920-ci ilin iyulundan
məşhur neft sahibkarı və xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyevin 1895-1901-ci illərdə tikdirdiyi sarayda
yerləşdirilmişdir. İlk tamaşaçılarmı 1921-ci ilin mayında qəbul etmişdir. Yarandığı ilk illərdə muzeydə tarix,
arxeologiya və etnoqrafiya, botanika və zoologiya, mineralogiya və geologiya, təsviri incəsənət və bədii sənət,
xalq təhsili, köməkçi tədris müəssisələri şöbələri, eləcə də Azərbaycan Doğma Diyarın Tədqiqi Cəmiyyəti və
Qədim abidələrin mühafizəsi komissiyası fəaliyyət göstərirdi. 1923-cü ildə yaradılan və muzeylə sıx əlaqə-də
fəaliyyət göstərən Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti muzeyin tərkibindəki cəmiyyəti və komissiyanı
özündə birləşdirdi. Sonrakı illərdə dövrün tələbinə uyğun olaraq muzeydə dəfələrlə struktur dəyişikliyi edildi.
1930-cu illərin ortalarında böyüməkdə olan nəslin siyasi tərbiyəsi məsələlərinə diqqətin artırılması, muzey
ekspozisiyasında sosialist cəmiyyətinin "üstünlüklərini" nümayiş etdirməyin vacibliyinə dair partiya və
hökumətin tələblərinin həyata keçirilməsi tarixin totalitar rejimin siyasətinə uyğun öyrənilməsi və təbliğini
günün əsas məsələlərindən etdi. Məktəblərdə tarixin tədrisinə artırılan diqqət yeni tipli tarix və tarix-
diyarşünaslıq muzeylərinin yaranması ilə müşayiət olundu. Azərbaycan SSR XKŞ-nin 31 mart 1936-cı il
qərarına görə Azərbaycan Dövlət Muzeyinin yenidən qurulması, tarix profilli yeni muzeyin yaradılması və onun
Azərbaycan Tarixi Muzeyi adı ilə yenicə təşkil
edilmiş SSRİ EA-nın Azərbaycan Filialına
verilməsi ilə nəticələndi. Bu, keçmiş Dövlət
Muzeyinin tərkibindən 1934-cü ildə çıxmış
Teatr Muzeyindən başqa qeyri-tarix profilli
digər sahələrin ayrılmasına və yeni muzeylərin
(Təbiət Tarixi Muzeyi, İncəsənət Muzeyi, Din
və Ateizm Tarixi Muzeyi, Ədəbiyyat Muzeyi
və s.) yaranmasına səbəb oldu. 30-cu illərin
sonu - 40-cı illərin əvvəllərində baş verən
kütləvi repressiya və müharibə alimlərin,
muzey işçilərinin sıralarmı seyrəltdi. 1941-ci
ildən bu vaxtadək müstəqil qurum olan Tarix
Muzeyi SSRİ EA Azərbaycan Filialının Tarix,
Dil və Ədəbiyyat İnstitutunda muzey şöbəsinə
çevrildi. İki il sonra yenidən müstəqilləşən
Azərbaycan Tarixi Muzeyi 1945-ci ildə
yaradılmış Azərbaycan SSR EA-nın tərkibində
eyni adla fəaliyyətə başladı. 2005-ci ilin noyabrında Nazirlər Kabinetinin sərəncamı ilə ona milli muzey statusu
verildi. 1920-1941-ci illərdə H.Z.Tağıyevin mülkündə və Şirvanşahlar Sarayında, əsasən, tarixi mövzularda
sərgilər təşkil edən muzey (1941-52-ci illərdə H.Z.Tağıyev mülkündə Azərbaycan SSR XKŞ Nazirlər Soveti
yerləşdirilmişdi) müharibə və sonrakı illərdə elmi tədqiqat (xüsusilə arxeoloji) işlərinə daha çox üstünlük verdi.
1953-cü ildə Tağıyev mülkünün yenidən muzeyə qaytarılması və dövlətin muzey quruculuğu sahəsində gördüyü
tədbirlər Tarix Muzeyində xalqın ta qədimdən bu günədək tarixini əks etdirən elmi ekspozisiyanın qurulması
üçün şərait yaratdı. Muzeydə hazırda 9 şöbə (Azərbaycanın ən qədim dövrlərdən XIX əsrin əvvəllərinədək
tarixinin elmi ekspozisiya şöbəsi, Azərbaycanın XIX-XX əsrin əvvəlləri tarixinin elmi ekspozisiya şöbəsi,
Azərbaycanın XX-XXI əsrlər tarixinin elmi ekspozisiya şöbəsi, Elmi maarif şöbəsi, Fondların uçot və təsnifatı
şöbəsi, Arxeologiya elmi fond şöbəsi, Etnoqrafiya elmi fond şöbəsi, Heraldika elmi fond şöbəsi, Numizmatika
və epiqrafika elmi fond şöbəsi), 12 fond, 2 laboratoriya (Fondların elmi restavrasiyası və Foto laboratoriyaları),
3 qrup (Bədii tərtibat, Ekspozisiyanın təhlükəsizliyi xidməti və İstehsalat qrupları) fəaliyyət göstərir. 2005-
2006-cı illərdə həyata keçirilən bərpa və restavrasiya işlərindən sonra muzeyin 8 otağında Azərbaycan
Prezidenti İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə Hacı Zeynalabdin Tağıyevin ev-muzeyi yaradılmışdır.
152
Muzeydə ekspozisiya, elmi tədqiqat, elmi-kütləvi və fond işlərinin əsas istiqamətlərini tarix elminin son
illərdə əldə etmiş olduğu nailiyyətlərə və muzeyşünaslığın dünya təcrübəsi ilə təsdiq
olunan müasir prinsiplərinə
əsaslanaraq ekspozisiyanın qurulması, onun daim zənginləşdirilərək təkmilləşdirilməsi təşkil edir. Muzeyin
fondlarında müxtəlif dövrlərə aid 250 mindən çox eksponat, 1920-ci ildə təşkil olunmuş zəngin kitabxanasında
isə, əsasən, XIX-XX əsrin birinci yarısına aid 80
mindən çox kitab, nadir qəzet və jurnal nüsxələri toplanmışdır.
Arxeologiya fond şöbəsində qorunan eksponatlar Azərbaycanın Paleolit dövründən son orta əsrlərədək
olan tarixinə aiddir. Burada daşdan düzəldilmiş əmək alətləri, misdən, tuncdan, dəmirdən hazırlanmış təsərrüfat
və məişət əşyaları, saxsı və gil qablar, bəzək şeyləri saxlanılır. Ötən əsrin 20-50-ci illərində Gəncədə, Dağlıq
Qarabağda, Şəkidə, Qəbələdə, Naxçıvanda, Qobustanda, Mingəçevirdə və b. yerlərdə aparılan arxeoloji
tədqiqatlar respublikanın ilk arxeoloji mərkəzi olan bu şöbənin adı ilə bağlıdır. Azərbaycanın ilk arxeoloqları
Davud Şərifov, İshaq Cəfərzadə, V.Leviatov, Saleh Qazıyev, Məhəmmədəli Hüseynov və başqaları əmək
fəaliyyətinə bu muzeydə başlamışlar. 60-cı illərdən arxeoloji işlərin aparılması, əsasən, AMEA-nm Tarix
İnstitutuna həvalə edilsə də, muzey yeni bir sahənin sualtı arxeoloji tədqiqatların mərkəzinə çevrilir, 1968-72-ci
illərdə Xəzərin bir sıra yerləri tədqiq olunur və zəngin maddi mədəniyyət nümunələri aşkar edilir.
Numizmatika və Heraldika fond şöbələrində müxtəlif dövrlərə dair təqribən 150 min ədəd sikkə və pul
qorunur.
Fondlarda həmçinin orden,
medal və nişanlar, möhürlər, poçt markaları da saxlanılır.
Etnoqrafiya fondunda müxtəlif mis, saxsı, gil qablar, Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrinə məxsus kişi və
qədim geyimləri, xalça və xalça məmulatı və s. mühafizə olunur.
Azərbaycan zərgərlərinin orta əsrlərdən müasir dövrədək hazırladıqları bəzək nümunələri muzeyin
qiymətli metallar fondunda saxlanılır.
Silah və bayraqlar fondunda qorunan Azərbaycan xanlıqlarına, XIX əsrdə çar ordusu tərkibində
fəaliyyət göstərən azərbaycanlılardan təşkil olunmuş hərbi birləşmələrə məxsus bayraqlar, XIX əsrin
əvvəllərində ölkənin Rusiya tərəfindən işğalı zamanı ələ keçirilən şəhərlərin qapılarının açarları, müxtəlif silah
növləri nadir eksponatlardır.
Sənədli mənbələr fondunda müxtəlif sənəd, fotoşəkil, albom, afişa, qəzet, açıqca və s. qorunur.
Hədiyyələr və xatirə əşyaları fondunda bədii sənət nümunələri, müxtəlif xarici ölkələrdən Azərbaycana
bağışlanmış hədiyyələr və s., Təsviri materiallar fondunda, əsasən, Azərbaycan rəssamlarının bir sıra qiymətli
əsərləri saxlanılır.
Foto-kino sənədləri və texniki sənaye materialları fondlarında Azərbaycan tarixinin müxtəlif dövrlərini
işıqlandıran zəngin maddi mədəniyyət nümunələri vardır.
Muzeydə Azərbaycan tarixinə, arxeologiya və etnoqrafiyasına dair geniş tədqiqat işləri aparılır,
aspirantura fəaliyyət göstərir, elmi əsərlər, toplular, kataloqlar, bukletlər nəşr edilir, ekspozisiya və sərgilər
vaxtaşırı yenisi ilə əvəz olunur. Muzeyin xarici ölkə muzeyləri ilə (ABŞ, Norveç, Türkiyə, Macarıstan, Rusiya
və b.) qarşılıqlı əlaqələri vardır.
Muzeyin ünvanı: Bakı şəhəri
,
Z. Tağıyev küç., 4
Telefon :493 36 48
***
Rüstəm Mustafayev adına Azərbaycan Dövlət İncəsənət Muzeyi
Muzey 1936-cı ildə Azərbaycan Dövlət Muzeyinin incəsənət şöbəsi əsasında yaradılmış, 1937-ci ildə
açılışı olmuşdur. 1943-cü ildən muzey tanınmış teatr rəssamı R.Mustafayevin adını daşıyır. Muzeydə 16 mindən
artıq bədii sənət nümunəsi, rəsm və heykəltəraşlıq əsəri, dekorativ-tətbiqi sənət əşyaları toplanmışdır. Burada,
əsasən, Azərbaycan, Qərbi Avropa, rus, Şərq rəssamlarının və xalq sənətkarlarının əsərləri qorunub saxlanılır.
Muzeydə ekspozisiyalar tarixi-xronoloji ardıcıllıqla ölkələr üzrə qurulmuşdur. Muzeydə Azərbaycan
incəsənətinin qiymətli nümunələrinin geniş kolleksiyası toplanmışdır. Burada arxeoloji qazıntılar zamanı
Mingəçevir və Xanlar rayonları ərazisindən tapılan e.ə. VI-IV minilliklərə aid məişət əşyaları, XI-XI əsrlərin
kaşı, bürünc, xalça, mis məmulatları, zərgərlik nümunələri nümayiş etdirilir. Muzeydə Mirzə Qədim İrəvani,
Mir Möhsün Nəvvab, Usta Qənbər Qarabaği, Abbas Hüseyni, Bəhruz Kəngərli, Əzim Əzimzadə ilə yanaşı,
Mikayıl Abdullayev, Tahir Salahov, Ələkbər Rzaquliyev, Qəzənfər Xalıqov, İsmayıl Axundov, Salam
Salamzadə, Baba Əliyev, Toğrul Nərimanbəyov, Səttar Bəhlulzadə, Vəcihə Səmədova, Ömər Eldarov, Fərhad
Xəlilov, Fuad Əbdürrəhmanov, Tokay Məmmədov, İbrahim Zeynalov kimi rəssam və heykəltəraşların əsərləri
saxlanılır.