Bakı Dövlət Universiteti Tələbə Hüquq Jurnalı
[buraxılış №1, 2015]
23
Məhəmməd Əsgərov
✵
Xalqların özünü müəyyənetmə prinsipi
Annotasiya
Məqalədə müasir beynəlxalq hüququn 10 əsas prinsipindən biri olan “xalqların
özünü müəyyənetmə” prinsipi araşdırılmışdır. Məqalənin məqsədi prinsipin
realizəsi zamanı meydana çıxa biləcək qeyri-müəyyənlikləri aradan
qaldırmaqdan ibarətdir. Həmçinin müxtəlif beynəlxalq sənədlərin təhlil edilməsi
yolu ilə beynəlxalq hüququn aktual və mübahisəli problemlərindən biri kimi
özünü müəyyənetmə hüququnun daxili və xarici aspektləri, realizəsinin
hüdudları müəyyən edilmiş, məzmunu açılaraq xalq, millət və milli azlıq
terminləri fərqləndirilmiş, bu hüququn yalnız xalqlara məxsus olması qənaətinə
gəlinmişdir. Eləcə də, xalqların özünü müəyyənetmə hüququnun yalnız
müstəmləkə əsarəti altında olan xalqlara şamil edilməsi, onun realizəsinin
separatizmə yol açmasının mümkünsüzlüyü, beynəlxalq hüququn digər
prinsipləri ilə sıx qarşılıqlı əlaqədə olması və uzlaşması məqalənin əsas
məzmununu təşkil edir.
Summary
This article is dedicated to the research of one of the 10 core principles of the
international law - the "self-determination" principle. The goal of this article is
to eliminate all uncertainties emanating from implementation of the
abovementioned principle. Being one of the topical and contentious issues of
international law, the principle of self-determination, its internal and external
aspects, limits and frameworks it can be used within, and its context have been
revealed throughout the article, terms "nation, nationality and ethnic minority"
have been differentiated in the end. It is noted that this principle is adhered to
nations only. The following ideas contain the cornerstone of the article: principle
of self-determination is extended to nations under colonial suppression;
implementation of the principle should not lead to separatism; recognition of the
correlation of the mentioned principle with other ones within international law
.
Giriş
eynəlxalq hüququn ən mühüm, ən yüksək hüquqi qüvvəyə malik
olan jus cogens normalarından biri “Xalqların özünü müəyyənetmə”
prinsipidir. Bu prinsip digər əsas prinsiplər kimi bütövlükdə
beynəlxalq birlik tərəfindən tanınır, qəbul edilir və yalnız beynəlxalq birliyin özü
tərəfindən ləğv edilə bilər. Xalqların özünü müəyyənetmə hüququ prinsip kimi
imperativ olmaqla bütün dövlətlərin üzərinə “erga omnes” öhdəliklər qoyur.
1
Lakin beynəlxalq hüquqda ən çox müzakirə olunan məsələlərdən biri də bu
prinsipdir. Xalqların özünü müəyyənetmə prinsipinə müxtəlif dövrlərdə fərqli
mənalar verilmişdir. Bu prinsipə tam bir anlayış vermək elə də asan olmamışdır.
Səbəbi isə hər bir dövlətin xalqların özünü müəyyənetməsinə öz maraqlarına
uyğun şəkildə yanaşması olmuşdur. Bəzi yanaşmalara görə xalqların özünü
müəyyənetməsi dedikdə dövlətin vətəndaşlarının öz hökumətlərini seçməsi,
digər bir yanaşmaya görə xalqın öz idarəetmə formasını müəyyən etməsi başa
✵
Bakı Dövlət Universiteti Hüquq fakültəsi, II kurs, SABAH qrupu tələbəsi
1
Lətif Hüseynov, Beynəlxalq hüquq, s. 27-28 (Bakı, 2012)
B
Bakı Dövlət Universiteti Tələbə Hüquq Jurnalı
[buraxılış №1, 2015]
24
düşülür.
2
İki əsrdən artıq bir inkişaf yolu keçmiş prinsipə dəqiq anlayışın
verilməməsi müxtəlif zamanlarda bu termindən etnik və dini münaqişələr
yaratmaq məqsədi ilə istifadə edilməsinə yol açmışdır. Bu məsələnin aktuallığı
və mühüm əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, özünü müəyyənetmə prinsipindən bir
çox dövlətlərin ərazi bütövlüyünün pozulması məqsədi ilə istifadə edilir.
3
Beynəlxalq hüququn əsas prinsipi kimi xalqların özünü müəyyənetmə hüququ
dövlətlərarası münasibətləri gərginləşdirmək üçün deyil, əksinə onları
tənzimləmək funksiyası daşıyır. Məqalədə müxtəlif beynəlxalq hüquqi
sənədlərdə xalqların özünü müəyyənetmə prinsipinin hansı formalarda ifadə
olunmasını araşdırmaqla onun əsas məğzini açmağa, eyni zamanda, mahiyyəti
araşdırarkən aşağıdakı suallara cavab tapmağa çalışacağıq. Xalqların özünü
müəyyənetmə hüququnun məzmunu nədən ibarətdir? Ümumiyyətlə bu
hüquqdurmu? Hüququn subyekti qismində kimlər çıxış edə bilər, milli azlıqlar
özünü müəyyənetmə hüququndan istifadə edə bilərmi? Xalq və millət dedikdə
nə nəzərdə tutulur? Özünü müəyyənetmə nəyi ifadə edir? Bu prinsip bütün
xalqlara şamil olunurmu? Nəzərə alsaq ki, dünyada 4 minə yaxın xalq və millət,
195-ə yaxın isə rəsmən tanınan dövlət var, o zaman bu prinsipin bütün xalqlar
tərəfindən realizəsi hansı mənfi hallara gətirib çıxara bilər? Prinsipin daxili və
xarici aspektləri nələrdən ibarətdir? Özünü müəyyənetmə hansı şərtlərlə şamil
olunur, realizəsi necə məhdudlaşır? Beynəlxalq hüququn digər prinsipləri ilə
qarşılıqlı əlaqəsi nədən ibarətdir, özünü müəyyənetmə prinsipi dövlətin ərazi
bütövlüyü, eləcə də dövlət suverenliyi prinsipinə ziddirmi? Xalqların özünü
müəyyənetmə və ayrılma hüququnun qarşılıqlı əlaqəsi nədən ibarətdir? Prinsipi
separatizmdən nə fərqləndirir? Dağlıq Qarabağ münaqişəsi xalqın özünü
müəyyənetməsidir, yoxsa milli azlığın separatçılıq fəaliyyəti?
4
I. Prinsip beynəlxalq mənbələrdə
XIX əsrdən sürətlə inkişaf etməyə başlayan milliyyətçiliklə bərabər özünü
müəyyənetmə termini birləşmələrə və böyük dövlətlərin yaranmasına səbəb
olurdusa, XX əsrin başlanğıcından etibarən mikro-millətçiliyin artması səbəbi ilə
bu termindən böyük dövlətləri parçalamaqda vasitə kimi istifadə olunmağa
başlandı. Böyük dövlətlərin zəifləməsi ilə bir sıra xalqlar öz müstəqil dövlətlərini
qurmaq məqsədi ilə mübarizəyə başlamışdır.
5
Özünü müəyyənetmə termini ilk
yarandığı vaxtdan ikinci dünya müharibəsinə kimi beynəlxalq hüquqda olmayan,
siyasi termin kimi mövcud olmuşdur. Xalqların özünü müəyyənetməsi hüquq
kimi ilk dəfə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) Nizamnaməsində öz əksini
tapmaqla beynəlxalq hüquqa daxil olmuşdur. Nizamnamənin 1-ci maddəsinin 2-
ci bəndində “Millətlər arasında, xalqların hüquq bərabərliyi və özünü
müəyyənetmə prinsipinə hörmət əsasında dostluq münasibətlərini inkişaf
etdirmək, universal sülhün möhkəmləndirilməsi üçün digər müvafiq tədbirlər
görmək BMT-nin əsas məqsədlərindən biri kimi verilir. Xalqların özünü
müəyyənetmə prinsipi həmçinin Nizamnamənin beynəlxalq iqtisadi və sosial
2
Toğrul Aliyev. Dağlık Karabağ sorunu ve uluslararası örgütler, s. 63 (Ankara, 2006)
3
Qulu Novruzov. Müasir beynəlxalq hüquqda xalqların və millətlərin öz müqəddəratını
təyinetmə, s. 6 (Bakı, 2014)
4
Rahim Məmmədov. Xalqların özünü müəyyənetmə prinsipinin normativ məzmunu haqqında
(müasir interpretasiya). Beynəlxalq hüquq və inteqrasiya problemləri (elmi-analitik və praktiki
jurnal) No.4 (20), s. 10 (2009)
5
Hüseyn Ali. Uluslararası hukukta kendi geleceğini belirleme (self-determination) hakkı, s. 1-2
(Ankara 2013)
Bakı Dövlət Universiteti Tələbə Hüquq Jurnalı
[buraxılış №1, 2015]
25
əməkdaşlıq adı altında IX bölməsinin 55-ci maddəsində verilmişdir: Millətlər
arasında, xalqların hüquq bərabərliyi və özünü müəyyənetməsi prinsipinə hörmət
əsasında sülh və dostluq münasibətləri üçün zəruri olan sabitlik və əmin-amanlıq
şəraitini yaratmaq məqsədilə Birləşmiş Millətlər Təşkilatı həyat şəraitinin
yüksəldilməsinə, iqtisadi, sosial, səhiyyə və buna müvafiq sahələrdə beynəlxalq
problemlərin həllinə, beynəlxalq əməkdaşlığa, insanların əsas hüquq və
azadlıqlarına hamılıqla hörmət və riayət edilməsinə dəstək verir.
Özünü müəyyənetmə hüququ ilk dəfə BMT Nizamnaməsində beynəlxalq
hüququn yeddi əsas prinsipindən biri kimi müəyyən olunsa da, mahiyyəti tam
açıqlanmamışdır. BMT Baş Assambleyasının “Müstəmləkə ölkələrinə və
xalqlarına müstəqilliyin verilməsi haqqında” 14 dekabr 1960-cı il tarixli, 1514
(XV) saylı qətnaməsinin qəbul olunmasından sonra prinsipin mahiyyəti nisbətən
konkretləşdi. Qətnamənin 2-ci maddəsi özünü müəyyənetmə prinsipinin
məzmununun açılması baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır. Belə ki: Bütün
xalqların özünü müəyyənetmə hüququ vardır, o hüquqa istinadən xalqlar öz siyasi
statuslarını azad şəkildə müəyyənləşdirir və öz iqtisadi, sosial, mədəni inkişaflarını
həyata keçirirlər.
6
Həmçinin bu sənədlə dövlətin ərazi bütövlüyünün
pozulmasına yönəlmiş hər cür cəhdin BMT Nizamnaməsində öz əksini tapmış
məqsəd və prinsiplərlə bir araya sığmadığı da öz təsdiqini tapmışdır.
7
1966-cı il “Mülki və siyasi hüquqlar”, eyni zamanda, “İqtisadi, sosial, mədəni
hüquqlar” haqqında beynəlxalq Paktların 1-ci maddəsində vurğulanır: Bütün
xalqlar özünü müəyyənetmə hüququna malikdirlər. Bu hüquq sayəsində onlar
öz siyasi statuslarını sərbəst müəyyən edir və öz iqtisadi, sosial və mədəni
inkişaflarını sərbəst təmin edirlər. Bu Paktda iştirak edən bütün dövlətlər, o
cümlədən, özü idarə olunmayan və asılı ərazilərin idarə olunmasında məsuliyyət
daşıyan dövlətlər BMT-nin Nizamnaməsinə uyğun olaraq özünü müəyyənetmə
hüququna hörmət edərək onun həyata keçirilməsini təşviq etməlidirlər. İnsan
hüquqları ilə bağlı əvvəllər vahid sənəd kimi baxılan 1966-cı il tarixli “Mülki və
siyasi hüquqlar haqqında” Pakta özünü müəyyənetmə müddəasını aşağıdakılarla
bağlı daxil etmək qərara alınmışdır: a) o, “...digər insan hüquqlarının mənbəyi
və ya qaçılmaz şərtidir, çünki, özünü müəyyənetmə hüququ həyata keçirilmədən
fərdi hüquqların həqiqi gerçəkləşməsi mümkün deyildir”; b) Pakt tərtib
edilərkən Nizamnamənin məqsəd və prinsiplərinin, o cümlədən, xalqların
hüquq bərabərliyi və özünü müəyyənetmə prinsipinin həyata keçirilməsi
nəzərdə tutulmalıdır; c) insan hüquqları haqqında ümumi Bəyannamənin bir
sıra müddəaları özünü müəyyənetmə hüququ ilə bilavasitə bağlıdır; ç) bu hüquq
Pakta daxil edilməzsə, o natamam və səmərəsiz olacaqdır.
8
BMT Baş Assambleyasının 24 oktyabr 1970-ci il tarixli, 2625 (XXV) saylı
qətnaməsi əsasında qəbul etdiyi “Dövlətlər arasında dostluq münasibətlərinə və
əməkdaşlığa aid beynəlxalq hüquq prinsipləri haqqında” Bəyannamədə
beynəlxalq hüququn yeddi əsas prinsipi, o cümlədən xalqların özünü
müəyyənetmə prinsipi təsbit olunmuşdur. Eyni zamanda, Bəyannamənin giriş
hissəsində xalqların özünü müəyyənetmə prinsipinin beynəlxalq hüququn digər
prinsiplərinin ayrılmaz tərkib hissəsi olması əks olunmuşdur.
9
Bu Bəyanna-
6
Ali, s. 33
7
Əmir Əliyev. İnsan hüquqları, s. 41 (Bakı, 2013)
8
Novruzov, s. 17
9
Abdullah Uz. Teori ve uygulamada self-determinasyon hakkı. Uluslararası hukuk ve politika,
cilt 3, No.9, s. 67 (2007)
Bakı Dövlət Universiteti Tələbə Hüquq Jurnalı
[buraxılış №1, 2015]
26
mənin vacib əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, BMT Nizamnaməsində ilk dəfə əks
olunmuş yeddi prinsipin mahiyyəti açıqlanmışdır. Beynəlxalq sənədin digər bir
üstün cəhəti o idi ki, xalqların hüquq bərabərliyi və özünü müəyyənetmə
prinsipinin xalqlar baxımından bir hüquq olması, bu hüquqa əməl edilməsinin
dövlətlər üçün məcburi olması əks olunmuşdur.
10
Sözügedən aktda özünü
müəyyənetmənin aşağıdakı mümkün formaları dəqiqləşdirilir: suveren və
müstəqil dövlətin yaradılması; müstəqil dövlətə azad birləşmə və ya onunla
vəhdət təşkil etmə; yaxud xalqın azad şəkildə müəyyənləşdirdiyi istənilən digər
siyasi statusun həyata keçirilməsi.
11
1975-ci il Helsinki Yekun aktında bu prinsip BMT Nizamnaməsinin məqsəd
və prinsiplərinə, eləcə də dövlətlərin ərazi bütövlüyünə aid olan normalarına
uyğun şəkildə həyata keçiriləcəyi öz ifadəsini tapmışdır. Avropa Şurasının “Milli
azlıqların müdafiəsi haqqında” Çərçivə Konvensiyasının Preambulasında da milli
azlıqların hüquqlarının dövlətin ərazi bütövlüyü təmin olunmaqla həyata
keçirilməsinin zəruriliyi xüsusi qeyd olunur. 21-ci maddədə birbaşa göstərilir ki,
həmin Çərçivə Konvensiyasının heç bir müddəası dövlətin suveren bərabərliyi,
ərazi bütövlüyü və siyasi müstəqilliyinə zidd tövsif edilə bilməz.
12
1981-ci il tarixli “İnsan və xalqların hüquqlarına dair Afrika Xartiyası“nın
19-cu maddəsi xalqların hüquq bərabərliyinə, 20-ci maddəsi isə xalqların özünü
müəyyənetməsinə həsr olunmuşdur. Xartiyanın 20-ci maddəsində verilir:
”Bütün xalqların “mövcud olmaq” - yaşamaq hüququ var. Eləcə də, xalqların
özünü müəyyənetməsi onların alınmaz və ayrılmaz hüququ kimi təsbit
olunmuşdur və onlar siyasi statuslarını azad şəkildə təyin etmək, iqtisadi və
sosial inkişafın istiqamətlərini sərbəst şəkildə seçmək hüququna malikdirlər.
13
Bu hüquq hər bir xalqa ayrılmaz olaraq verilsə də, Xartiyanın özündə də
göstərilir ki, xalqların bu hüquqdan istifadəsi beynəlxalq hüququn digər
prinsiplərinə zidd olmadan beynəlxalq əməkdaşlığa xidmət etməlidir. Oxşar
şəkildə də Xalqların özünü müəyyənetmə hüququ 1990-cı ildə imzalanan Yeni
Avropa üçün Paris Xartiyasında da dövlətin ərazi bütövlüyü başda olmaqla
beynəlxalq hüququn digər prinsiplərinə zidd olmadan həyata keçirilə biləcəyi
təsbit olunmuşdur.
14
Prinsip həmçinin BMT Beynəlxalq Məhkəməsinin bir sıra
qərarlarında və məsləhət xarakterli rəylərində də öz əksini tapmışdır.
15
II. Xalqların özünü müəyyənetmə hüququnun daxili və xarici
aspektləri
Mənbələrdə qeyd etdik ki, xalqların özünü müəyyənetmə hüququ vardır və
dövlətlər də bu hüquqa hörmət etməlidirlər. Lakin mənbələr xalqların bu
hüququ necə həyata keçirəcəkləri məsələsini cavabsız qoymuşdur. İlk dəfə
özünü müəyyənetmə anlayışı daxili anlamda yaransa da, müasir dövrdə
əhəmiyyətinə görə onun xarici aspekti daha əsasdır. Ümumilikdə götürsək,
özünü müəyyənetmənin xarici tərəfi müəyyən ərazinin beynəlxalq hüquqi
statusunun müəyyənləşdirilməsi deməkdir. Özünü müəyyənetmənin daxili
10
Akif Kütükçü. Uluslararasi hukukda self-deterinasyon hakkı ve Türk cumhuriyyetleri. Selçuk
Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, sayı 12, s. 269 (2004)
11
Novruzov, s. 19
12
Əliyev, s. 42
13
Malcolm Shaw. International Law, s. 270 (4
th
edn., 2003)
14
Jorri Duursma. Fragmentation and the international relations of micro-states (self-
determination and statehood), s. 76 (Cambridge, 1996)
15
Hüseynov, s. 39
Bakı Dövlət Universiteti Tələbə Hüquq Jurnalı
[buraxılış №1, 2015]
27
forması isə xalqların öz inkişaflarının bütün məsələlərdə həllini bildirir. Özünü
müəyyənetmənin xarici tərəfindən istifadə hüququna müstəmləkə və xarici
asılılığın digər formaları şəraitində, həmçinin xarici işğal şəraitində olan xalqlar
malikdirlər.
16
BMT Baş Assambleyasının qəbul etdiyi qərarlarda da xalqların
özünü müəyyənetmə hüququnun xarici aspektinə geniş yer verilmişdir. Baş
Assambleyanın 1514 saylı qərarından bir gün sonra qəbul etdiyi 1541 (XV) və
2625 (XXV) saylı “Dostluq münasibətlərinin qurulması ” haqqında qərarlarında
yer alan özünü müəyyənetmənin tətbiqi istiqamətlərində onun xarici aspekti
tənzimlənmişdir. BMT aşağıdakı halları özünü müəyyənetmənin tətbiqi
istiqamətləri kimi müəyyən etmişdir:
17
suveren və müstəqil bir dövlət qurul-
ması; sərbəst şəkildə müstəqil bir dövlətlə birləşmə və ya ona inteqrasiya; xalqın
sərbəst müəyyən etdiyi digər bir siyasi status.
Xalqlara öz suveren dövlətlərini yaratmaq hüququ verən özünü
müəyyənetmənin xarici forması dövlət sərhədlərin toxunulmazlığına hər hansı
bir açıq təhlükə yaratmamalıdır.
18
Suveren dövlətçilik özünü müəyyənetmə
hüququnun xarici formasının nəticəsi hesab edilir. Müstəqil dövlətlərin
daxilində olan ərazi birlikləri və etnik qruplar özünü müəyyənetmənin xarici
deyil, daxili tərəfini həyata keçirmək hüququna malikdirlər.
19
Özünü müəyyənetmənin daxili aspekti dedikdə, heç bir təzyiq olmadan
xalqın istədiyi idarəetmə formasını seçmək hüququ başa düşülür. Başqa sözlə
desək, bu xalqın yaşadığı sistemin siyasi və sosial quruluşuna təsir göstərməsi
və idarəsi altında yaşadığı hökuməti seçməsidir.
20
Azərbaycan Respublikasının
Konstitusiyasının “Xalqın suverenliyi” adlı 2-ci maddəsində deyilir: Sərbəst və
müstəqil öz müqəddəratını həll etmək və öz idarəetmə formasını müəyyən etmək
Azərbaycan xalqının suveren hüququdur. Özünü müəyyənetmənin daxili forması
dövlətdə yaşayan, sadəcə müəyyən etnik, dini və irqi qruplara deyil, burda
yaşayan hər kəsə tanınmış bir hüquqdur və dolayısı ilə, dövlətin bütün əhalisi
bu hüquqdan istifadə edə bilər.
21
Əsasən, prinsipin daxili aspekti beynəlxalq
hüquqda bir problem yaratmamışdır. BMT Nizamnaməsində ilk yeddi
prinsipdən biri olan dövlət suverenliyi onun daxili işlərinə müdaxiləyə yol
verməmişdir. Lakin insan hüquqları haqqında normaların yaradılması və
getdikcə əhəmiyyətinin artması klassik mənada dövlət suverenliyi prinsipini
zəiflətmişdir. Bu səbəbdən daxili aspektin əhəmiyyəti getdikcə artır.
22
Özünü
müəyyənetmənin daxili aspektinin insan hüquqları ilə əlaqəsi onun
əhəmiyyətini xeyli artırır.
İrqi ayrı-seçkiliyin ləğvi üzrə Komitə 1996-ci ildə özünü müəyyənetməni
daxili və xarici xüsusiyyətlərə ayıran və daxili xüsusiyyəti “hər bir vətəndaşın
ictimai həyatın idarə olunmasının bütün mərhələlərində iştirak etmək hüququ”
kimi verən 21 saylı Ümumi Tövsiyəni qəbul etdi. Kanada Ali Məhkəməsi qeyd
edir ki, özünü müəyyənetmə hüququnun daxili tərəfi insanların dövlətin
mövcud vəziyyəti çərçivəsində öz siyasi, iqtisadi, sosial və mədəni inkişaf
16
Novruzov, s. 52
17
Ali, s. 68
18
Füsun Arsava. Self-determinasyon hakkı ve Kosova. Uluslararası hukuk ve politika dergisi.
Cilt 5, No. 17, s. 7 (2009)
19
Novruzov, s. 53
20
Ali, s. 74
21
Doğan Kılınç. Self-determinasyon ilkesininn azınlıklar açısından değerlendirilmesi. Gazi
Üniversitesi Hukuk Fakültesi dergisi. Cilt 12, sayı 1-2, s. 955 (2008)
22
Ali s.76
Bakı Dövlət Universiteti Tələbə Hüquq Jurnalı
[buraxılış №1, 2015]
28
sahəsində fəaliyyətidir.
23
III. Prinsipin məzmunu
Xalqların özünü müəyyənetmə prinsipinin məzmunundan danışmaq üçün
müəyyən məsələləri aydınlaşdırmaq lazımdır. Prinsipin adında yer alan “xalq”,
”özünü müəyyənetmə” terminləri hansı məna yükü daşıyır?
Özünü
müəyyənetmə
prinsipinin
mahiyyətinin birmənalı
qəbul
edilməməsinin səbəblərinin biri kimi hər hansı beynəlxalq sənəddə “xalq”
anlayışının dəqiq tərifinin verilməməsidir. Beynəlxalq hüquqda xalq bir qayda
olaraq, etnik anlamda başa düşülmür. Beynəlxalq-hüquqi anlayış kimi “xalq” hər
hansı milli və ya etnik qrupu deyil, məhz dövlətin (və ya dövlətçilikdən qeyri-
qanuni məhrum edilmiş ərazinin) bütün əhalisini bildirir. Yəni, xalq etnos kimi
deyil, demos kimi başa düşülür. Yalnız xalq bütövlükdə bu hüququn daşıyıcısıdır.
Xalqın bir hissəsinin, o cümlədən, milli azlıqların belə bir hüququ yoxdur. Bu
tezis beynəlxalq hüquqda geniş qəbul edilmişdir.
24
AR Konstitusiyasının 5-ci
maddəsində də qeyd olunur ki, Azərbaycan xalqı vahiddir və onun vahidliyi
dövlətin təməlini təşkil edir. Azərbaycan Respublikası suveren bir dövlət kimi
Azərbaycan Respublikası ərazisinin bir hissəsində deyil, bütün ərazisində
yaşayan vahid Azərbaycan xalqının, o cümlədən, etnik azlıq olan ermənilərin
iradə ifadəsinin və özünü müəyyənetməsinin nəticəsidir. Xalqın bir qismi bütün
xalqın ərazisi üçün taleyüklü əhəmiyyət kəsb edən qərar qəbul edə bilməz.
25
BMT Baş Assambleyasının 47/135 saylı 18 dekabr 1992-ci il tarixli “Milli, etnik,
dini və dil azlıqlarına məxsus şəxslərin hüquqları haqqında” qətnaməsinə
müvafiq olaraq, demək olar ki, xalqların özünü müəyyənetmə prinsipi milli
azlıqların hüququ deyildir. Etnik, dini və dil azlıqları yalnız mədəni muxtariyyətə
malikdirlər, onların maraqlarına demokratik dövlət çərçivəsində hörmət edilir.
26
Azərbaycan Respublikası milli azlıqların hüquqlarının müdafiəsinin təminatı
üçün “Milli azlıqların müdafiəsi haqqında” Çərçivə Konvensiyası, “Regionlar
dillər və ya azlıqların dilləri haqqında” 1992-ci il Avropa Xartiyası, 1994-cü il
Minsk Konvensiyası və digər beynəlxalq konvensiyalara qoşulmuş mühüm
dövlətdaxili tədbirlər həyata keçirmişdir.
27
Yəni milli azlıqların hüquqlarına
demokratik dövlət çərçivəsində hörmət edilir.
Bəs xalq millətdən nə ilə fərqlənir? Millət dedikdə, insanların ümumi
mədəniyyət, ədəbi dil, din, ərazi, sabit iqtisadi əlaqələr və psixoloji xarakter
ümumiliyi əsasında formalaşan tarixi birliyi başa düşülür. Lakin BMT
Nizamnaməsində əks olunmuş millət anlayışı ilə bu millət anlayışı fərqlənir. Belə
ki, BMT - millətlər təşkilatı adlansa da, Nizamnamə əksəriyyət münasibətləri
dövlətlərarası münasibətlər kimi qəbul edir. Beləliklə, millət termini dövlət
anlamında işlədilir. Hüquqşünas Q. B. Staruşenko qeyd edir ki, özünü müəyyən-
etmə hüququ “özünü müəyyən etmiş ərazi”nin bütün əhalisinə (xalqına)
məxsusdur. Millətlər hüququ haqqında isə o halda danışmaq olar ki, əgər o,
“özünü müəyyən etmiş ərazi”də yalnız yaşasın.
28
Məsələnin ikinci tərəfinə gəlsək, “özünü müəyyənetmə” dedikdə nəzərdə
tutulur ki, hər bir xalq xaricdən müdaxilə olunmadan sərbəst olaraq özü öz siyasi
23
Shaw, s. 273
24
Hüseynov, s. 39
25
Novruzov, s. 82
26
Məmmədov, s. 10
27
Əliyev, s. 207
28
Məmmədov, s. 7
Bakı Dövlət Universiteti Tələbə Hüquq Jurnalı
[buraxılış №1, 2015]
29
statusunu müəyyən edə bilər və öz iqtisadi, sosial və mədəni inkişafını həyata
keçirə bilər. Müstəmləkə altında olan və ya işğal olunmuş ərazinin bütün əhalisi
üçün bu aşağıdakı hallarda ifadə oluna bilər: müstəqillik əldə edilməsində və
suveren dövlət qurulmasında; hər hansı bir müstəqil dövlətə qoşulmaqda; hər
hansı müstəqil dövlətlə birləşməkdə
29
Özünü müəyyənetmə hüququnun həyata keçirilməsi dövlətlərin suverenliyi
və ərazi bütövlüyü ilə uzlaşmalıdır və sesessiyaya (dövlətdən müəyyən ərazinin
ayrılmasına) yol verilə bilməz.
30
Nəticə
Məqalə mövzusunu təşkil edən beynəlxalq hüququn əsas prinsiplərindən
biri olan xalqların özünü müəyyənetmə prinsipini araşdırıb bu nəticələrə gəldik:
Özünü müəyyənetmə xalqlara verilən hüquqdur, bu hüququn daşıyıcısı yalnız və
yalnız xalq ola bilər, xalqın müəyyən hissəsinin, o cümlədən, milli azlıqların belə
bir hüququ yoxdur. Etnik, dini və dil azlıqları yalnız mədəni muxtariyyətə
malikdirlər. Onların maraqlarına demokratik dövlət çərçivəsində hörmət edilir.
Beynəlxalq hüquqda və Azərbaycan Respublikasının qanunlarında azlıqların
hüquqları hərtərəfli tanınır və onlara hörmət edilir. Dağlıq Qarabağda yaşayan
ermənilər azlıq olduqları üçün, eləcə də, özünü müəyyənetmə hüququndan bir
dəfə istifadə etdiklərindən, bu hüquqdan onların ikinci dəfə istifadə etmələri
beynəlxalq hüquq normalarına ziddir, yəni onlara bu prinsip şamil edilə
bilməz.
31
Eyni zamanda BMT-nin “Müstəmləkə ölkələrinə və xalqlarına müstə-
qilliyin verilməsi haqqında” 14 dekabr 1960-cı il tarixli, 1514 (XV) saylı
Qətnaməsinin, eləcə də, bir sıra digər beynəlxalq sənədlərin təhlili göstərir ki, bu
hüquq heç də bütün xalqlara deyil, müstəmləkə əsarətində olan xalqlara şamil
olunmalıdır. Həmçinin, adı çəkilən hüquq müvafiq xalqın azad iradəsi yolu ilə
həyata keçirilir, yəni müstəmləkə əsarəti altında olan xalq özünü müəyyənetmə
hüququnu həyata keçirərkən ona xaricdən hər hansı təzyiq, məcburiyyət və ya
müdaxilə olmamalıdır. Özünü müəyyənetmə hüququ iki formadan ibarətdir:
daxili aspekt kimi heç bir təzyiq olmadan xalqın istədiyi idarəetmə formasını
seçməsi; xarici aspekt kimi isə onun suveren və müstəqil bir dövlət qurması,
sərbəst şəkildə müstəqil bir dövlətlə birləşmə və ya ona inteqrasiyası, həmçinin
xalqın sərbəst müəyyən etdiyi digər bir siyasi status nəzərdə tutulur. Özünü
müəyyənetmə prinsipi beynəlxalq hüququn digər prinsipləri ilə sıx əlaqədə
götürülməli, məzmununun qeyri-müəyyənliyi digər prinsiplərlə, o cümlədən,
dövlətlərin ərazi bütövlüyü, dövlətin suverenliyi, eləcə də, əsas insan hüquq və
azadlıqlarına hörmət edilməsi prinsipləri ilə məhdudlaşmalıdır. Başqa sözlə
desək, xalqların özünü müəyyənetmə hüququ müasir dövrdə demokratik
idarəçilik rejimidir. Beynəlxalq hüquq bu prinsipdən separatçılıq məqsədilə
istifadə olunmasını tanımır. Ümumiyyətlə, beynəlxalq sülhü və əməkdaşlığı
təmin etmək, dövlətlərarası münasibətləri tənzim etmək üçün beynəlxalq
hüquqda xalqın özünü müəyyənetmə hüququnu realizə etməsi müstəqil dövlətin
parçalanmasına əsas ola bilməz. Çünki bu prinsip demokratik idarəçiliklə bağlı
qəbul olunmuşdur.
32
29
Hüseynov, s.40
30
Yenə orada
31
Məmmədov, s. 10
32
Shaw, s. 270
Dostları ilə paylaş: |