~ 10 ~
görə, yağıĢ yağan kimi bu çayın yatağı su ilə dolur. ġəhərin
alaqapısından olan məsafə Olearinin göstərdiyi rəqəmlə (milin
dörddə biri, yəni təxminən iki verst) uyğunlaĢır. Bulağa çatma-
mıĢ, yolun sağında, üzümlüyün qarĢısında düĢüb iki yerə par-
çalanmıĢ böyük qəbir daĢı tapdıq. DaĢın altında yerləĢən quyuya
endikdə, alt tərəfdəki yazıları görmək olurdu. Ancaq daĢın ağırlığı
imkan vermirdi ki, onu çevirib yazıları oxumaq mümkün olsun.
Üst tərəfdə heç bir yazı yox idi. Çox güman ki, bu məzar daĢı
Olearinin dediyi və "Pir Muxar"a (Pir-Muxtara) aid etdiyi
"çöldəki qəbir"lə bağlıdır. "Qayalı hündürlükdəki-dağdakı qəbir"
buraya yaxın bir yerdəymiĢ. Doğrudan da, qayalı sıldırım qərb
tərəfdən bu qəbir daĢına çox yaxındır. Ancaq yerli sakinlər
oradakı mağara və ziyarətgah-məzar barədə heç nə bilmirdilər.
Qorqudun adı da onlara qətiyyən bəlli deyildi" (V.V.Bartold.
Soçineniə, V tom, M., 1968, s. 379-380). Göründüyü kimi,
V.V.Bartoldun Dədə Qorqudun qəbri ilə bağlı apardığı incələ-
mənin əsas uğuru A.Olearinin göstərdiyi koordinatların xeyli
qismini yenidən müĢahidə etməsi və təsdiqləməsidir. Ola da bilər
ki, yaĢı və səhhəti ona qarĢıdakı sıldırım qayalığa qalxmaq və
orada axtarıĢlar aparmaq imkanı verməmiĢdir. Qızmar yay
günlərində (iyulun 21-i) qayalıqlarda hərəkət etməyin təhlükəli
ola biləcəyi də, çox güman ki, Bartoldu çəkindirmiĢdir.
V.V.Bartoldun təqribən yüz il öncə cəhd göstərdiyi səthi axtarıĢ
cəhdindən sonra heç bir elmi ekspedisiya son dərəcə böyük tarixi
əhəmiyyətə malik olan bu məsələ ilə maraqlanmamıĢ, folklorçu,
etnoqraf və arxeoloqların birgə tədqiqatları təĢkil olunmamıĢdır.
Ən nəhayət, mən 1987-89-cu illərdə Nizami adına Ədəbiyyat
Ġnstitutunun xətti ilə Dərbənddə elmi ezamiyyətdə olduğum za-
man A.Oleari və V.V.Bartoldun göstərdiyi əlamətləri bir daha
təsbitlədim.
Bu səfərin nəticələri bu günün özündə də əhəmiyyətli
ola bilər.
Adam Olearinin səyahət dəftərindəki yol bələdçiliyi ilə
Qırxlar qapısından və qəbiristanlığından adlayaraq Ģimal-qərb
tərəfdəki quru çay yatağından sonra gələn sol tərəfdəki qayalığa
çatanda orada qoyun otaran 55-60 yaĢlarında bir yerli sakinlə rast-
laĢdım. Buralarda Dədə Qorqudun qəbir olması barədə bir söhbət
eĢidib eĢitmədiyini soruĢdum. O, bu haqda heç kəsdən bir Ģey
eĢitmədiyini söylədi. Ancaq söhbət əsnasında qəribə bir məsə-
lədən söz açdı:
- Dədə Qorqudu deyə bilmərəm, ancaq mən eĢitdiyimə görə
imamlardan biri Dərbənddə süfrə açıb, nahar eləyəndən sonra
~ 11 ~
həmən imam süfrəsini bu torpağa çırpıb, o səbəbdən də Dərbən-
din ruzusu, xeyir-bərəkəti həmiĢə bol olur…
Bu söhbəti eĢidəndə mən elə bil yüz ilin yuxusundan dik
atıldım: Adam Olearinin 1638-ci ildəki məĢhur yol qeydlərində də
söhbət imamdan gedir – Ġmam Kurxuddan. Bilindiyi kimi, on
iki imamdan hansısa birisinin Dərbənddə olması barədə heç bir
tarixi bilgi yoxdur. Dərbəndlilərin yaddaĢında qalan relikt əlamət
də Ġmam Qorqudla bağlı mifoloji düĢüncənin qalıntısından baĢqa
bir Ģey deyildir.
Mən bu barədə söhbətləĢdiyim yerli sakinə heç bir söz
demədən yolun sol yaxasındakı qayalığa sarı üz tutdum. Sıldırım
qayalıqlardakı aramalardan sonra belə bir qənaətə gəlmək olurdu
ki, böyük ehtimalla XVIII-XIX yüzilliklərdən birində hansısa bir
zəlzələ və ya uçqun nəticəsində qayalıqdakı mağara ya tam
uçulub dağılmıĢ, ya da yuxarıdan düĢən iri qaya parçaları ma-
ğaranın giriĢini tutub qapamıĢdır. Bu məsələlərin aydınlaĢması
üçün mütləq və mütləq yüksək ixtisaslı mütəxəssislərdən ibarət
ekspedisiya qrupu yaradılmalı və arxeoloji araĢdırmalar aparıl-
malıdır. Hər halda, ən azı bir Ģeyi həyata keçirmək o qədər də
çətin deyildir. Mənbələrdə göstərilən məĢhur sıldırım qayalığın
qarĢısında (orada bunun üçün gözəl Ģərait var) ―Dədə Qordqud‖
xatirə-kompleksi ucaltmaq olar. Rusiya Federasiyası və Dağıstan
respublikası ilə bu barədə danıĢıqlar aparmaq, müĢtərək elmi
ekspedisiya həyata keçirməyi və xatirə-kompleksi qurmağı
razılaĢdırmaq mümkündür.
P.S Elmi ictimaiyyət və bütövlükdə xalqımız üçün çox
maraqlı olacağını nəzərə alaraq Adam Olearinin 1638-ci ildə
Dərbənd səfərindən aldığı təəssüratın Dədə Qorqudla bağlı
məqamlarını Ədəbiyyat Ġnstitutunun əməkdaĢı Ruhəngiz
Məmmədovanın alman dilindən etdiyi tərcümədə oxuculara
təqdim edirəm.
Adam Oleari
("Səyahətnamə "dən bir parça)
«Biz Dərbənddə çoxlu məzarüstü kitabə və qəbir daĢları
gördük. Onların sayı bir neçə min olardı. Ġnsan boyundan bir
qədər hündür olan bu məzar daĢları yarımdairəvi və çökək
formada idi. Məzar daĢlarının üzərində ərəb və suriya hərfləri ilə
yazılar vardı. Yerli camaat arasında bu məzarlar haqqında belə bir
rəvayət dolaĢır: Qədim zamanlarda, hər halda Məhəmməddən
sonra, əslən Okus (Oğuz - M.Q.) olan Midiya hökmdarı Kassanın
(Qazan xanın - M.Q.) xalqı Elbrus dağının arxasında Tabasaranda
~ 12 ~
yaĢamıĢdır. Orada indi yəhudilər çoxluq təĢkil edir. Oğuzların
"ləzgi" adlandırdığı Dağıstaıı tatarları ilə Qazanın tayfası arasında
qəddar, qanlı döyüĢ baĢ verir. Sonda Qazan xan qalib gəlir.
Dağıstan tatarlarından isə bir neçə min kiĢi həlak olur. O, həlak
olanlardan ən məĢhurlarının məzarının üstünə yuxarıda təsvir
olunan forma və üslubda məzar daĢı qoyulmasını əmr edir.
Dəniz kənarında yerləĢən digər məzarlıq hasarla əhatə
olunmuĢdur. Burada əvvəlkilərə bənzər qırx böyük məzar daĢı
yerləĢirdi. Onların üzərinə bayraqlar sancılmıĢdı. Farslar buranı
Çeltenan, türklər və tatarlar isə Kerxler ("Qırxlar" - M.Q.)
adlandırırlar. Deyilənə görə, burada həmin döyüĢdə həlak olmuĢ
40 hökmdar (xan), müqəddəs kiĢi dəfn olunmuĢdur. Farslar və
tatarlar dua etmək üçün hər gün bu yerə gəlirlər. Əvvəllər bura
bol sədəqə verilən yer kimi tanınırdı. Ġndi isə orada yaĢayan yaĢlı
bir kiĢi məzarları qoruyur və ziyarətə gələnlərdən sədəqə alır. Öz
əcəli ilə dünyadan köçən Kassan xan Təbrizdə Acı çay yaxınlı-
ğında dəfn olunmuĢdur, onun məzarını bu günədək orada görmək
olar. Kassan xanın həyat yoldaĢı Ģahzadə Burle-(Burla xatun-
M.Q.)-nin məzarı Urmiya qalasının yaxınlığında yerləĢir. Deyi-
lənlərə görə, onun qəbrinin uzunluğu 40 futdur. Sakinlər iddia
edirlər ki, bu nəslin (oğuzların - M.Q.) keçmiĢ insanları indi-
kindən çox güclü və ucaboy olmuĢlar.
Aprelin 13-ü oraya (Qırxlara ) 50 tatar kiĢi və qadın gəlmiĢdi.
Belə ki, növbəti gün "Zülhatcə" (zülhiccə) ayının 10-u Ġbrahim
qurbanı gününə təsadüf etdiyindən onlar qurban mərasimini
"Kerxler" (Qırxlar) da keçirirdi. Bir-birinin ardınca gələnlər mə-
zar daĢını öpür, sonra əllərini açıb dua edirdilər.
… Dərbənddə beĢ gün gözlədikdən sonra yola düĢməyə
hazırlandıq. Atları minib, qəfil yola düĢmək istəyəndə sultan
(Dərbənd hakimini nəzərdə tutur- M.Q.) darvazaları bağlamağı
əmr etdi. Biz buna çox təəccübləndik. Səbəbini öyrənmək üçun öz
nümayəndəmizi onun yanına yolladıq. Ondan cavab gəldi: " Ona
dəqiq məlumat gəlib ki, sərhədi Dərbəndə yaxın olan tatar knyazı
Osmik böyük bir ordu ilə silahlanıb. Bizə basqın edib böyük
xərac tələb edəcək. Tələbi yerinə yetirilməsə, bizi soyacaq. Bun-
ları nəzərə alaraq, xan bizə müĢayiətçi-keĢikçilərsiz hərəkət izni
vermir. Bizimlə bağlı bir bədbəxt hadisə olarsa, o, Ģahın
qarĢısında böyük məsuliyyət daĢıyar. Ona görə ki, biz Ģahın yaxın
dostlarıyıq. KeĢikçilər isə hələ bu gün yaraqlana bilməzlər.
MüĢayiətçi-keçikçilərə elə də əhəmiyyət vermədən, xanın həqiqi
rəğbətini hiss etdikdən sonra biz yenə də xahiĢ etdik ki, Ģəhərdən
Dostları ilə paylaş: |