faktlar baxımından Texeyra de Kastronun işinə bənzəyir (9 iyun 1998-ci il tarixli
qərar, Məhkəmə qərarları toplusu, 1998-IV), həmin işdə Məhkəmə Konvensiyanın 6-
cı maddəsinin 1-ci bəndinin pozulduğunu müəyyən etmişdi.
B. Məhkəmənin qiymətləndirməsi
1. Ümumi prinsiplər
128. Məhkəmə öncə vurğulamaq istərdi ki, o, ciddi cinayətlərlə mübarizədə
dövlət orqanlarının qarşılaşdığı çətinliklərə göz yummur və bu kontekstdə bəzən daha
məharətli istintaq metodlarına ehtiyac duyulur. Prinsipcə, cinayət prosesinin istintaq
mərhələsində və cinayətin xarakteri bunu tələb etdikdə Məhkəmənin presedent
hüququ məxfi polis əməliyyatı nəticəsində əldə edilmiş sübutlara əsaslanmağa mane
olmur (nümunə üçün bax: Lüdi İsveçrəyə qarşı, 15 iyun 1992-ci il tarixli qərar, A
seriyaları, c. 238). Lakin məxfi agentlərdən istifadə məhdudlaşdırılmalıdır; polis
məxfi hərəkətlər edə bilər, amma təhrikedici hərəkətlər edə bilməz (bax: Texeyra de
Kastronun işi üzrə yuxarıda adı çəkilən qərar, b. 36).
129. Məhkəmə qeyd edir ki, ərizəçi polis əməliyyatı nəticəsində həbsə alınıb və
sonra məhkum edilib. Məhkəmə dövlət nümayəndələri tərəfindən tələ qurulması
vasitəsilə əldə edilmiş sübutlardan cinayət prosesində istifadə edilməsi məsələsini
bundan əvvəl də nəzərdən keçirmişdir. Belə ki, yuxarıda adı çəkilən Texeyra de
Kastronun işində məxfi polis əməkdaşları ərizəçiyə onları heroinlə təchiz etmək üçün
pul təklif etmişdilər. Ərizəçi bundan əvvəl cinayət törətməsə də, narkotik maddələrin
əldə edilmədi sahəsində əlaqələri vardı. Puldan şirniklənmiş ərizəçi polis
əməkdaşlarının xahişini qəbul etmişdi. Sonradan o, narkotik maddələrlə bağlı
cinayətə görə ittiham olundu və məhkum edildi. Məhkəmə 6-cı maddənin 1-ci
bəndinin pozulduğunu müəyyən edərək həmin işdə polis əməkdaşlarının hərəkətlərini
adi məxfi agentlərin hərəkətlərindən fərqləndirdi, sonuncular cinayətkar olduğu
güman edilən şəxsi cinayət törətməyə faktiki təhrik etmədən cinayət barədə məlumat
və sübut əldə etmək üçün kimliklərini gizlədə bilərlər. Həmin işdə Məhkəmə qeyd
etdi ki, “mütəşəkkil cinayətkarlığın artması, şübhəsiz ki, müvafiq tədbirlərin
görülməsini tələb edir, lakin ədalət mühakiməsinin ədalətlə həyata keçirilməsi
hüququ elə bir önəmli yer tutur ki, onu məqsədəuyğunluq naminə qurban vermək
olmaz” (b. 36). Məhkəmə həmin işin bir sıra xüsusiyyətlərini, xüsusən də belə bir
faktı vurğuladı ki, iki polis əməkdaşının müdaxiləsi məhkəmə tərəfindən nəzarət
edilən hər hansı əməliyyatın tərkib hissəsi deyildi və milli hakimiyyət orqanları
narkotik maddə alverində ərizəçidən şübhələnmək üçün tutarlı əsasa malik deyildilər:
o, əvvəllər cinayət törətməmişdi və polis əməkdaşları ona yaxınlaşana qədər onun
narkotik maddələrin satışına meylli olduğunu düşünmək üçün heç bir səbəb yox idi
(bax: Texeyra de Kastronun işi üzrə yuxarıda adı çəkilən qərar, b. 37-38).
130. Eynilə, son dövrlərə aid olan Vanyan Rusiyaya qarşı məhkəmə işində də
(ərizə Nº 53203/99, 15 dekabr 2005, b. 45-50) Məhkəmə narkotik maddə alışının
simulyasiyasını təhrikedici hərəkət hesab edərək 6-cı maddənin 1-ci bəndinin
pozulduğunu müəyyən etdi, baxmayaraq ki, həmin alış məxfi agent qismində hərəkət
edən adi şəxs tərəfindən həyata keçirilsə də, nəticə etibarı ilə polis tərəfindən təşkil
edilmişdi və polisin nəzarəti altında idi.
131. Bundan başqa, ittiham tərəfinin sübutların bu üsulla toplandığını
açıqlamadığı işlərdə “ədalətli məhkəmə araşdırması” qarantiyasına riayət edilib-
edilmədiyini müəyyən edərkən Məhkəmə diqqətini müttəhimin adekvat prosessual
təminatlara malik olub-olmadığı məsələsinə yönəltdi (bax: Edvards və Lyuis
Birləşmiş Krallığa qarşı [GC], ərizələr Nº 3964/98 və 40461/98, 27 oktyabr 2004, b.
46-48).
2. Ümumi prinsiplərin bu işə tətbiqi
132. Hökumət öz izahatlarında belə bir fikri vurğuladı ki, ərizəçinin əvvəllər
narkotik maddə alveri ilə məşğul olub-olmaması məsələsi onun məhkumluğu ilə
nəticələnmiş cinayət prosesinin məqsədləri üçün əhəmiyyət daşımırdı. Polis
əməliyyatının lazımi qaydada sənədləşdirilməsi həmin əməliyyatı qanuni etmişdi və
nəticədə sonrakı məhkəmə prosesi ədalətli idi.
133. Lakin Məhkəmə bu arqumenti qəbul edə bilməz. Daxili qanunvericiliyin
dövlət nümayəndələrinin təhriki nəticəsində əldə edilmiş sübutlardan istifadəyə icazə
verməsi dözülməz haldır. Əgər o buna icazə verirsə, onda Texeyranın işində və
sonrakı işlərdə Məhkəmənin şərh etdiyi kimi, daxili qanunvericilik bu məsələdə
“ədalətli məhkəmə araşdırması” prinsipinə cavab vermir. Məhkəmə araşdırmasında
müdafiə tərəfi iddia etdi ki, polis əməkdaşlarının “provokasiyası” olmasaydı cinayət
törədilməzdi. Başqa sözlə, ərizəçi “tələyə qarşı müdafiə” arqumentini irəli sürdü ki,
bu arqumentə birinci instansiya məhkəməsi, xüsusən işdə tələ qurulmasına dair aydın
sübutlar olduqda, lazımi qaydada baxmalıdır.
134. Məhkəmə qeyd edir ki, ərizəçi 1998-ci ildə həbs olunana qədər hər hansı
cinayət törətməmişdi. Ərizəçinin əvvəllər narkotik maddə alveri ilə məşğul olduğuna
dair informasiya bir mənbədən – polisin informatoru olan T.-dən daxil olmuşdu.
Lakin aydın deyil ki, T. nə üçün polislə əməkdaşlıq etməyi qərara almışdı. Bundan
başqa, o, məhkəmə araşdırmasında bildirmişdi ki, ərizəçi ilə ona görə təmasa girib ki,
həmin məqamda heroin almaq üçün hər hansı başqa yer ona məlum deyildi. Ərizəçi
G.-dən heroin almaqla və onu T.-yə verməklə hər hansı maliyyə qazancı əldə
etməyib. M. ifadə vermişdir ki, o, əvvəllər heç vaxt ərizəçidən heroin almayıb. Bu
elementlər əsaslı olaraq belə düşünməyə imkan verir ki, ərizəçi polisə bəlli olan
narkotik maddə alverçisi deyildi. Əksinə, belə görünür ki, polis əməliyyatı şəxsən
ərizəçiyə qarşı deyil, T. üçün heroin əldə etməyə razılıq verəcək istənilən şəxsə qarşı
yönəlmişdi.
135. Üçüncüsü, Məhkəmə xatırladır ki, istintaq tədbirlərinə sanksiya verən,
nəticələrini öncədən görmək mümkün olan aydın prosedur mövcud olmalı, eləcə də
həmin tədbirlərə lazımi qaydada nəzarət təşkil edilməlidir ki, hakimiyyət orqanlarının
vicdanlı davranması və hüquqa zidd olmayan hüquq-mühafizə məqsədlərinə riayət
edilməsi təmin olunsun (bax: Lüdi İsveçrəyə qarşı, 15 iyun 1992, A seriyaları, c. 238;
həmçinin müvafiq dəyişikliklərlə bax: Klass və başqaları Almaniyaya qarşı, 6
sentyabr 1978, b. 52-56, A seriyaları, c. 28). Hazırkı işdə polis əməliyyatına inzibati
orqanın adi inzibati qərarı ilə sanksiya verilmiş və sonradan həmin orqan əməliyyatı
həyata keçirmişdi. İşin materiallarından belə məlum olur ki, həmin qərarın mətnində
planlaşdırılmış “şərti alışın” səbəbləri və məqsədləri barədə çox az məlumat var.
Bundan başqa, əməliyyat üzərində məhkəmə nəzarəti və ya hər hansı digər müstəqil
nəzarət yox idi. Əməliyyatın hərtərəfli nəzarət sistemi ilə müşayiət olunmadığı
şəraitdə (yuxarıda 60-cı bəndə bax) birinci instansiya məhkəməsi tərəfindən sonrakı
nəzarət həlledici əhəmiyyət kəsb edirdi.
136. Məhkəmə qeyd edir ki, birinci instansiya məhkəməsi tərəfindən yalnız üç
şahid dindirilib ki. bunlar da T., M (ərizəçi həbsə alınan anda onun yanında olan
dostu) və ərizəçinin anası idi. “Şərti alışda” iştirak edən polislər məhkəmə tərəfindən
bir dəfə də dindirilməyiblər, halbuki müdafiə tərəfi onların dinlənilməsini xahiş
etmişdi. Ərizəçiyə heroin satan və bu hərəkətə görə məhkum olunan G. də məhkəmə
prosesində dindirilməmişdi. Nəhayət, Məhkəmədə xüsusən belə bir fakt təəccüb
doğurur ki, ərizəçinin özü təhrikçilik məsələsi ilə bağlı məhkəmə tərəfindən
dinlənilməyib: ərizəçi 11 noyabr 1999-cu il tarixli məhkəmə iclasında iştirak etməyib,
həmin iclasda məhkəmə 29 oktyabr 1998-ci il hadisələrini araşdırmışdı.
137. Xülasə, hazırkı işdə tələ qurulmasından şübhələnmək üçün daxili
məhkəmənin əsası olsa da, o, müvafiq faktual və hüquqi elementləri təhlil etməyib,
halbuki bu, tələ qurulmasını qanuni istintaq fəaliyyətindən fərqləndirməkdə ona
kömək edərdi. Buradan belə nəticə çıxır ki, ərizəçinin məhkum edilməsinə səbəb
olmuş məhkəmə prosesi “ədalətli” olmayıb. Müvafiq surətdə, Konvensiyanın 6-cı
maddəsinin 1-ci bəndi pozulub.
VI. KONVENSİYANIN 41-ci MADDƏSİNİN BU İŞƏ TƏTBİQİ
138. Konvensiyanın 41-ci maddəsində deyilir:
“Əgər Məhkəmə Konvensiya ona dair Protokolların müddəalarının pozulduğunu, lakin
Razılığa gələn yüksək Tərəfin daxili hüququnun yalnız bu pozuntunun nəticələrinin
qismən aradan qaldırılmasına imkan verdiyini müəyyən edirsə, Məhkəmə zəruri halda,
zərərçəkən tərəfə əvəzin ədalətli ödənilməsini təyin edir”.
A. Ziyan
139. Ərizəçi tibbi müalicəsinə çəkilmiş xərclərin kompensasiyası qismində 1.300
avro və mənəvi ziyanın kompensasiyası qismində 15.000 avro tələb etdi. O, mənəvi
ziyanla bağlı tələbini müdafiə etmək üçün dərmanlara çəkdiyi illik xərclərin hesabını
təqdim etdi
140. Hökumət iddia etdi ki, ərizəçi 41-ci maddə üzrə heç bir məbləğ almamalıdır,
çünki onun pis rəftar barədə iddiaları əsassızdır. İstənilən halda, onun tələbi həddən
artıq yüksəkdir və şişirdilmişdir. Buna alternativ olaraq Hökumət israr etdi ki,
pozuntunun müəyyən edilməsinin özü yetərli kompensasiyadır. Ərizəçinin iddia
etdiyi maddi ziyana gəldikdə, Hökumət iddia etdi ki, ərizəçi sağlamlıq durumunun
pisləşməsinin dövlət orqanlarının təqsiri ucbatından baş verdiyini əsaslandırmayıb.
141. İddia etdiyi maddi ziyanla bağlı Məhkəmə xatırladır ki, ərizəçinin iddia
etdiyi ziyanla Konvensiyanın pozuntusu arasında açıq-aydın səbəbli əlaqə olmalıdır
(bax: Barbera, Messege və Habardo İspaniyaya qarşı, 13 iyun 1994 (keçmiş 50-ci
maddə), A seriyaları, c. 285-C, b. 16-20; Berktay Türkiyəyə qarşı, ərizə Nº 22493/93,
b. 215, 1 mart 2001).
142. Məhkəmə artıq müəyyən etdi ki, ərizəçi qeyri-insani rəftara məruz qalıb,
belə ki, ona həbsdə saxlanma yerində adekvat tibbi yardım göstərilməyib. Onun
səhhəti pisləşib ki, bu da ona fiziki və mənəvi iztirablar gətirib (yuxarıda 83-cü bəndə
bax). Lakin bu nəticə yalnız onun həbsdə saxlandığı dövrə aiddir və onun
xəstəliklərinin adekvat olmayan müalicəsindən irəli gələn sonrakı mümkün nəticələrə
aid deyil. Ərizəçi iddia etdi ki, azadlığa buraxıldıqdan sonra daimi tibbi müalicəyə
ehtiyacı var; hər halda aydın deyil ki, bu məsələ ilə bağlı onun iddia etdiyi xərclər
əvvəlcədən ərizəçidə olan və dövlət orqanlarının məsuliyyət daşımadığı xroniki
xəstəliklərlə deyil, həbsdə saxlanma yerində ona tibbi yardım göstərilməməsinin
nəticələri ilə nə dərəcədə əlaqədardır. Belə olan halda Məhkəmə Hökumətin belə bir
arqumenti ilə razılaşır ki, bu bənd üzrə ərizəçinin iddiaları kifayət qədər
əsaslandırılmayıb və Məhkəmə onları rədd edir.
143. Mənəvi ziyana gəldikdə, Məhkəmə xatırladır ki, o, artıq ərizəçinin
Konvensiyanın 3, 5 və 6-cı maddələrində nəzərdə tutulmuş hüquqlarının pozulduğunu
müəyyən etmişdir. O, konkret olaraq müəyyən etmişdir ki, həbsdə olduğu müddətdə
ərizəçi adekvat tibbi müalicə almayıb. Bu fakt, şübhəsiz ki, ona uzun müddət ərzində
(bir ildən artıq) müəyyən fiziki və mənəvi iztirablar gətirib. Bundan başqa, ərizəçi hər
hansı düzgün əsaslandırma olmadan həbsdə saxlanılıb; onun azad edilmək barədə
vəsatətlərinə baxılması həddən artıq vaxt aparıb. Bu da həmçinin ona əzab verib və
onda köməksizlik hissi yaradıb. Nəhayət, ərizəçi tələ qurulması nəticəsində əldə
edilmiş sübutlar əsasında cinayət təqibinə məruz qalıb, həbsə alınıb və sonra məhkum
edilib. O, təhsilini dayandırmağa məcbur olub və cinayət təqibinin digər mənfi
nəticələrinə (həm fiziki, həm də psixoloji) məruz qalıb. Bütün bunlar, xüsusən də
ərizəçinin ruhi xəstəliyi və hadisələr baş verən zaman onun nisbətən yetkinləşməməsi
ərizəçinin ciddi sağlamlıq problemlərini daha da ağırlaşdırıb. Eyni zamanda,
Məhkəmə qeyd edir ki, daxili məhkəmə ərizəçini təqsirkar hesab etsə də, onu cinayət
məsuliyyətindən azad edib və ona çox yüngül cəza təyin edib (məcburi tibbi müalicə).
144. Buna görə də, Məhkəmə qiymətləndirməni Konvensiyanın 41-ci maddəsinin
tələb etdiyi ədalət prinsipi əsasında həyata keçirərək, ərizəçiyə bu bənd üzrə 12.000
(on iki min) avro, üstəgəl bu məbləğdən tutula bilən hər hansı vergi məbləğini təyin
edir.
B. Məhkəmə xərcləri və digər məsrəflər
145. Ərizəçi məhkəmə xərclərinə və digər məsrəflərə görə 3.000 avro tələb etdi.
Tələbini müdafiə etmək üçün ərizəçi Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsində onun
maraqlarının təmsil olunması barədə xanım Kostromina ilə bağladığı müqaviləni
təqdim etdi.
146. Hökumət iddia etdi ki, xanım Kostromina ilə müqavilə ərizəçinin özü
tərəfindən deyil, atası tərəfindən imzalanıb. Bundan başqa, orada nəzərdə tutulmuşdu
ki, xanım Kostromina “V.V. Xudobinin” maraqlarını təmsil edəcəkdir, amma
ərizəçinin atasının inisialları da V.V.-dir. Müqavilədə işin nömrəsi göstərilməyib,
buna görə də, Hökumət güman edir ki, müqavilənin bu işə aidiyyəti yoxdur.
147. Məhkəmə xatırladır ki, yalnız faktiki və zəruri olaraq çəkilən və ağlabatan
məbləğdə olan məhkəmə xərclərinin və digər məsrəflərin əvəzi Konvensiyanın 41-ci
maddəsi üzrə ödənilir (nümunə üçün bax: Staşaitis Litvaya qarşı, ərizə Nº 47679/99,
b. 102-013, 21 mart 2002).
148. Məhkəmə Hökumətin bu arqumentini nəzərə alır ki, ərizəçinin atası ilə
xanım Kostromina arasındakı müqavilənin bu işə aidiyyəti yoxdur. Lakin
müqavilənin mətnindən belə çıxır ki, o, Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsindəki
icraatla bağlıdır. Məhkəmənin baxacağı işlərin siyahısında ərizəçinin atası tərəfindən
təqdim edilmiş iş yoxdur. Bundan başqa, yuxarıda müəyyən edildiyi kimi, xanım
Kostromina daxili məhkəmələrdəki və Strasburqdakı icraatda ərizəçinin nümayəndəsi
olub (yuxarıda 72-ci bəndə və ondan sonrakı bəndlərə bax). Buna görə də Məhkəmə
bu qənaətə gəlir ki, xanım Kostromina ilə bağlanmış müqavilənin bu işə aidiyyəti var.
149. Bundan başqa, hər şey belə düşünməyə əsas verir ki, ərizəçinin atası
ərizəçinin yüksək maraqları naminə hərəkət edib və ərizəçi susmaqla buna razılıq
verib. Rusiya qanunvericiliyində belə vəziyyət zərurətdən irəli gələn nümayəndəlik
hesab olunur (yuxarıda 71-ci bəndə bax) və Mülki Məcəllənin 984-cü maddəsinə
əsasən, belə halda ərizəçinin üzərinə hüquqi öhdəlik qoyula bilər ki, atasının xanım
Kostrominaya ödədiyi məbləğləri atasına ödəsin. Məhkəmə bu qənaətə gəlir ki,
müqaviləyə əsasən xanım Kostrominaya çatası məbləğ ərizəçinin məhkəmə xərclərinə
aid edilə bilər.
150. Məhkəmə qeyd edir ki, müqaviləyə əsasən xanım Kostrominaya çatası
məbləğ 105.000 Rusiya rublu (təxminən 3.050 avro) təşkil edir. İşin mürəkkəbliyi
nəzərə alınarsa, bu məbləğ Məhkəməyə həddən artıq böyük görünmür. Buna görə də
Məhkəmə ərizəçiyə 105.000 Rusiya rublu, üstəgəl bu məbləğdən tutula bilən hər
hansı vergi məbləğini təyin edir.
C. İcranın gecikdirilməsinə görə faiz
151. Məhkəmə məqsədəuyğun hesab edir ki, icranın gecikdirilməsinə görə faiz
Avropa Mərkəzi Bankındakı borc dərəcəsinin yuxarı həddinə əsaslanmalıdır və onun
üzərinə daha üç faiz əlavə olunmalıdır.
BU ƏSASLARA GÖRƏ MƏHKƏMƏ YEKDİLLİKLƏ:
1. Hökumətin ilkin etirazını rədd edir;
2. Qərara alır ki, həbsdə saxlanma yerində ərizəçinin adekvat tibbi müalicə
almaması ilə bağlı Konvensiyanın 3-cü maddəsi pozulub;
3. Qərara alır ki, Konvensiyanın 3-cü maddəsi üzrə ərizəçinin təqdim etdiyi
digər şikayətləri araşdırmağa ehtiyac yoxdur;
4. Qərara alır ki, Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 3-cü bəndi pozulub;
5. Qərara alır ki, Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 4-cü bəndi pozulub;
6. Qərara alır ki, Konvensiyanın 6-cı maddəsinin 1-ci bəndi pozulub;
7. Qərara alır ki:
a) cavabdeh dövlət Konvensiyanın 44-cü maddəsinin 2-ci bəndinə uyğun olaraq
bu qərarın qəti qərara çevrildiyi tarixdən sonra üç ay ərzində ərizəçiyə aşağıdakı
məbləğləri ödəməlidir:
i. mənəvi ziyana görə – 12.000 (on iki min) avro (bu məbləğ ödəniş tarixində
tətbiq edilən məzənnə üzrə Rusiya rubluna çevrilməlidir );
ii. məhkəmə xərclərinə və digər məsrəflərə görə – 105.000 (yüz beş min)
Rusiya rublu;
iii. yuxarıdakı məbləğlərdən tutula biləcək hər hansı vergi məbləği.
b) yuxarıda qeyd edilən üç aylıq müddət bitdikdən sonra öhdəlik icra edilənə
qədər yuxarıda qeyd edilən ödənilməli məbləğlərin üzərinə Avropa Mərkəzi
Bankındakı borc dərəcəsinin yuxarı həddinə bərabər olan adi faiz məbləği əlavə
olunmalı və onun da üzərinə daha üç faiz əlavə olunmalıdır;
8. Əvəzin ədalətli ödənilməsi haqqında ərizəçinin qalan tələblərini rədd edir.
Qərar ingilis dilində tərtib edilmiş və Məhkəmə Reqlamentinin 77-ci Qaydasının
2-ci və 3-cü bəndlərinə uyğun olaraq, 26 oktyabr 2006-cı ildə qərar barədə yazılı
məlumat verilmişdir.
Vinsent Berger (Vincent Berger)
Katib
Boştyan Zupançiç (Boštjan Zupanćić)
Sədr
Dostları ilə paylaş: |