Mehman ağayev

 
11
Elektron mikroskopu ilə müayinə etdikdə böyrək kapillyarlarının 
divarının üç qatdan ibarət olması aydınlaşır. Daxili (endotelial) qat 
endotel hüceyrələrindən ibarətdir, onlar biri-birinə yapışmadıqları 
üçün aralarında 100-150 mµ diametrdə deşiklər  əmələ  gəlir. Endo-
telial qat özünəməxsus xəlbir səfhəni təşkil etdiyi üçün lamina fe-
nestrata adlanır. Normada endotelial hüceyrələr arasındakı sahə 
birləşdirici toxumanın  əsas maddəsi olan və  tərkibinə hialuron 
turşusu daxil olan maddə ilə tutulur. Kapillyar divarının xarici qatı 
epitel hüceyrələrindən – podositlərdən ibarətdir. Podositlərin trabe-
kula adlanan uzun protoplazmatik çıxıntıları vardır, onlardan pediku-
la adlanan perpendikulyar vəziyyətdə çıxıntılar ayrılır. Nəticədə po-
dosit özü və onun trabekulaları birbaşa bazal membrana yapışmır və 
ona pedikula vasitəsi ilə söykənir. Bazal membran ilə podosit, 
trabekula və bir-birinə dolaşan çoxlu pedikula arasında ultramik-
roskopik «podositaltı sahə» əmələ gəlir. Onu submikroskopik süngər 
ilə müqayisə edirlər və belə hesab edilir ki, bu sahə qan plazmasının 
duru hissəsini kapillyar daxilindən kapsula boşluğuna «soraraq» yu-
maqcıq filtrasiyasının baş verməsinə səbəb olur. 
Podositlər,  ən çox pedikulalar, bir-biri ilə fibrilyar struktur ilə 
bağlanırlar və deşiyinin ölçüsü 5-12 mµ olan yarığabənzər diafraq-
manı  əmələ  gətirirlər. Yumaqcıq filtrasiyasında yarığabənzər diaf-
raqmanın çox əhəmiyyətli rolu vardır. Xaricdən o podositlərin qliko-
kaliksi ilə örtülmüş, daxildən isə əsas zarın (bazal membranın) xarici 
qatı ilə sərhədlənir. 
Yumaqcıq kapillyarın divarının orta qatını qalınlığı 250-400 mµ 
olan əsas zar təşkil edir. Üç qatdan ancaq bu qat kapillyarlarda dövr 
edən qanla böyrək yumaqcığı kapsulunun boşluğu arasında fasiləsiz 
baryerdir. Elektron mikroskopiyası zamanı əsas zardan üç qat ayrılır: 
mərkəzi (lamina densa), xarici və ya subepitelial (lamina vara 
externa), daxili və ya subendotelial (lamina vara interna). Onda orta 
radiusu 2,9 ± 1 mµ olan dəliklər vardır.  
Yumaqcıq kapillyar ilgəkləri arasında endotel  (kapillyardaxili) və 
podositlər (kapillyarxarici) hüceyrələrdən başqa mezangial hüceyrə-

---

lər və ya mezangiositlər yerləşir. Onların sitoplazmasında nazik fib-
rillər vardır və bunların hesabına mezangiositlər təqəllüs edir, bu-
nunla da yumaqcıq filtrasiyasında iştirak edir. Mezangiositlər me-
zangial matriks adlanan amorf maddə ilə  əhatə olunur və bununla 
yumaqcıq kapillyarının divarındakı  əsas zar ilə birləşir və  əsas zar 
maddəsini sintez etmək qabiliyyətinə malikdir. Bundan başqa me-
zangiositlər faqositar qabiliyyətə də malikdirlər (şəkil 5). 
 
 
Şəkil. 5 Mezangiyanın quruluşu. 
1 – mezangiositlər; 2 – mezangial matriks; 3 – endotel; 
4 – bazal membran; 5 – podosit; 6 – podositlərin kiçik çıxıntıları;  
7 – kapilyarın mənfəzi. 
 
12

---

Nefronun böyrək kanalcığı  şərti olaraq üç əsas hissəyə bölünür: 
proksimal və ya I dərəcəli qıvrım kanalcıq; Henle ilgəyi (nefron 
ilgəyi), distal və ya II dərəcəli qıvrım kanalcıq. Henle ilgəyində yo-
ğun enən seqment, nazik enən və nazik qalxan seqment, yoğun qal-
xan seqment vardır və bu da distal kanalcığa keçir. Axırıncı birləşdi-
rici boru ilə  yığıcı boruya açılır. Yığıcı boru nefrona aid deyil və 
çoxlu birləşdirici borudan sidiyi yığır və piramidin zirvəsində olan 
məməcikdəki dəlik vasitəsi ilə kiçik kasacığa daşıyır. Hər bir ka-
nalcığın uzunluğu 35-50 mm-ə qədər olur. 
Nefronun kanalcığın müxtəlif hissələrində onları içəridən örtən 
epitel hüceyrələri histoloji cəhətdən fərqlənir (şəkil 6).  
 
 
   Şəkil 6. Nefronun müxtəlif şöbəkərinin kanalcıqlarının ultrastrukturu. 
1 – proksimal şöbənin qıvrım hissəsinin hüceyrələri; 2 – proksimal şöbənin düz 
hissəsinin hüceyrələri; 3 – Henle ilgəyinin nazik seqmentinin hüceyrələri; 
4 – distal şöbənin düz (qalxan) hissəsinin hüceyrələri; 
5 – distal söbənin qıvrım hissəsinin hüceyrələri; 
6 – yığıcı boruların və əlaqələndirən şöbənin “tünd” hüceyrələri; 
7 – yığıcı boruların və əlaqələndirən şöbənin “açıq” hüceyrələri. 
 
13

---

 
14
Proksimal kanalcıq epitelisi kub formasında olub daha mürəkkəb 
quruluşa malikdir. Bu şöbənin epitelisi üçün şotkalı haşiyənin olması 
xarakterikdir. Bunlar ultramikroskopik xov olub, sitoplazmanın bar-
maqvari çıxıntısı kimi hüceyrə membranı və qlikokaliks ilə örtülmüş 
olur. Belə mikroxovların sayı proksimal qıvrım kanalcığın bir epitel 
hüceyrəsində 6500-ə çatır və bunun hesabına da hüceyrənin işçi səthi 
40 dəfə artır. Əgər hər iki böyrəkdə 2,5 mln-ə qədər nefron olduğunu 
nəzərə alsaq onlarda olan şotkalı haşiyənin sahəsi təxminən 40-50 
m
2
-ə bərabər olur. Belə ki, şotkalı haşiyə sidiyin əmələ gəlməsində 
kanalcıq reabsorbsiyası vasitəsi ilə böyük iş görmüş olur. 
Epiteli hüceyrələrinin daxilində kanalcıq reabsorbsiyası və sekresi-
yasını  təmin edən çoxlu sayda mitoxondrilər vardır. Hüceyrə sitop-
lazmasında yüksək aktivliyə malik fermentlər – dehidrogenazalar, 
lipoamid-dehidrogenaza, hidrolazalar və şotkalı haşiyədə – qələvi fos-
tataza, ATF-aza, aminopeptidaza və başqa fermentlər vardır ki, bunlar 
da kanalcıqdaxili mayedən yüksək differensə olunmuş proses kimi, 
qlyukoza, aminturşu, zülal, fosfat və s. qana reabsorbsiya edir. 
Henle ilgəyinin enən seqmentinin yoğun hissəsinin epitelisi birin-
ci dərəcəli qıvrım kanalcıq epitelisi strukturunda olur, amma şotkalı 
haşiyə xovlarının azlığı ilə fərqlənir, olan xovlar da qısadır, kobud-
dur, hüceyrələrdə mitoxondriləri və fermentləri azdır. 
Henle ilgəyinin nazik seqmentinin epitel hüceyrəsi kiçikdir, şot-
kalı haşiyəsi olmur, fermentlərin aktivliyi zəif olur. 
Henle ilgəyinin qalxan hissəsinin yoğun seqmentində  və ikinci 
dərəcəli qıvrım kanalcıqlardakı epitel örtüyü proksimal kanalcıq epi-
telisinə oxşayır, amma şotkalı haşiyələri olmur. Bu hüceyrələrin si-
toplazmasında çoxlu mitoxondri, hüceyrədaxili membran vardır. 
Sitoplazmada hidrolitik, qlikolitik fermentlərin, Krebs tsiklinin fer-
mentlərinin yüksək aktivliyi təyin olunur ki, bu da suyun, natriumun 
və başqa maddələrin fakultativ reabsorbsiyası kimi mürəkkəb funk-
siyaları təmin edir. Distal qıvrım kanalcıqlarda və kortikal yığıcı bo-
rularda iki tip epitel hüceyrələri vardır - əsas və əlavə. Əsas hücey-

---