Mehman ağayev

 
22
sidik əmələgəlmə prosesi yumaqcıq filtrasiyası, kanalcıq reabsorbsi-
yası və sekresiyasından ibarətdir, ona görə onu filtrasion – reabsorb-
sion – sekresion teoriya da adlandırırlar. Bu nəzəriyyəyə görə, sidi-
yin  əmələ  gəlməsi yumaqcıq filtrasiyasından başlayır.  Əmələ  gələn 
ultrafiltrat (ilk sidik) böyrək kanalcıqlarına keçərək, onun bir hissəsi 
reabsorbsiyaya məruz qalır. Ultrafiltratın tərkibi zülalsız qan 
plazmasının tərkibinə uyğundur. Proksimal kanalcıqlarda suyun çox 
miqdarının (60-80%) reabsorbsiyasından başqa qlukoza və zülal tam 
sorulur, natriumun 70 – 80%,  kaliumun 90 – 95%,  sidik cövhərinin 
60%, çoxlu miqdarda xlor, fosfat ionları, aminturşular və b. mad-
dələr reabsorbsiya olunur. Kreatinin reabsorbsiya olunmur. Prok-
simal kanalcıqdan keçən ultrafiltrat izoosmolyarlığını saxlayır, yəni 
onun osmolyarlığı plazmadakına bərabər olur. Buna səbəb su ilə ya-
naşı başqa osmotik  aktiv maddələrin proporsional miqdarda reab-
sorbsiya olunmasıdır. 
Distal kanalcıqlarda da suyun və natriumun reabsorbsiyası davam 
edir, amma bu zaman geri sorulan suyun və natriumun miqdarı bə-
dən tələbatına uyğun gəlir. Bədənin, dehidratasiyası zamanı (məsə-
lən, isti iqlim şəraitində, çox tərləyəndə) kanalcıqdakı su çox sorulur, 
natrium isə reabsorbsiya olunmur, nəticədə sidiyin miqdarı azalır, 
amma tərkibindəki osmotik aktiv maddələrin konsentrasiyası artmış 
olur. Orqanizmin hiperhidratasiyası zamanı distal kanalcıqlarda nat-
rium çox reabsorbsiya olunur, amma suyun reabsorbsiyası azalır və 
bu səbəbdən də  aşağı nisbi sıxlıqlı çoxlu miqdarda sidik ifraz olur.  
Beləliklə, proksimal kanalcıqlarda suyun məcburu (obliqat), distal 
kanalcıqlarda fakultətiv (seçici) reabsorbsiyası baş verir. 
Son illər sidiyin əmələ  gəlməsində kanalcıq sekresiyasının da 
iştirak etdiyi sübuta yetirilmişdir. Belə ki, yumaqcıq filtratında olma-
yan bəzi maddələr son sidikdə tapılır və bu da həmin maddələrin 
ancaq sekresiya yolu ilə sidiyə keçməsini göstərir. Sübut  olunmuş-
dur  ki, bəzi yad maddələr (penisillin, kontrast maddələr və s.), 
kanalcıq  epitelisində  əmələ  gələn  ammonyak və hidrogen, kalium 
ionları kanalcıqda sekresiya olunurlar. Bu proseslərdə  iştirak edən 

---

 
23
aldosteron və ADH təsir mexanizmi, antinatriuretik və antidiuretik 
reflekslərin baş vermə mexanizmlərinin aydınlaşdırılması sidik 
yaranma prosesinin mahiyyətini xeyli işıqlandırmışdır. Aşağıda sidik 
əmələgəlmə proseslərinin mexanizminin müasir məlumatları, yu-
maqcıq filtrasiyası, bəzi üzvi və qeyri-üzvi maddələrin kanalcıqda 
transportu, həmçinin sidiyin osmotik  durulaşdırılması  və qatılaş-
dırılması haqda məlumatlar üzərində dayanacağıq. 
 
YUMAQCIQ  FİLTRASİYASI
 
 
Yumaqcıq filtrasiyasının sürəti yumaqcıq filtrinin (yumaqcıq kapil-
lyarlarının divarının) keçiriciliyindən, effektiv filtrasion təzyiqdən (P
f
) 
asılıdır. Yumaqcıq filtrinin keçiriciliyi əsas zarda olan keçəcəklərin 
ölçülərindən, podosit ayaqcıqları arasında olan mikroyarıqların (slit 
pores) ölçülərindən asılıdır. Yumaqcıq kapillyarlarının divarının 
endotelial lövhəsi iri zülal molekulların və başqa maddə hissəciklə-
rinin keçməsinə mane olmur, çünki endoteli hüceyrələri arasındakı 
məsafənin (endoteli dəlikləri) ölçüləri zülal molekullarının ölçü-
lərindən böyükdür. 
Effektiv filtrasiya təzyiqi  (P
f
)  yumaqcıq kapillyarlarında qanın 
hidrostatik təzyiqi (P
h
) ilə qanın onkotik təzyiqi (P
0
) və yumaqcıq 
kapsuladaxili təzyiq (P
k
) cəminin fərqinə bərabərdir: P
f =
 P
h
- (
 
P
0 
+ P
k
) 
Qanın hidrostatik təzyiqi gətirici yumaqcıq arteriolasında və yu-
maqcıq kapillyarında 60 – 90 mm c.süt., onkotik təzyiq – 25 - 30 
mm c.süt., kapsuladaxili təzyiq – 10 – 20 mm c.süt. olur. Hidrostatik 
və onkotik təzyiqin artması və əksinə onkotik təzyiqin azalması yu-
maqcıq filtrasiyasını artırır. Hidrostatik təzyiqin azalması, kapsula-
daxili təzyiqin artması yumaqcıq filtrasiyasının azalmasına və hətta 
tam dayanmasına səbəb olur. Belə səbəblər şok, kollaps, sidik yolla-
rının obturasiyası və s. ola bilər. 
Fizioloji şəraitdə effektiv filtrasion təzyiq 25-30 mm c.süt. bərabər 
olur. Məsələn : Əgər P
h
 = 70 mm c.süt., P
0
 =25 mm c.süt., P
k
=
 
15 mm c. 
süt. olarsa, onda  P
f
 = 70 – (25+15)= 30 mm c.süt. olacaqdır.  

---

 
24
Filtrasiyanı  təmin etmək üçün P
h
 göstəricisi (P
0 
+ P
k
) cəmindən 
böyük olmalıdır,  əks halda sidik əmələ gəlməsi prosesi dayanacaqdır. 
Böyrəklərin damar sistemi və böyrək qan dövranının tənzimi elə 
qurulmuşdur ki, arterial təzyiqin əhəmiyyətli azalması və ya artması 
(80-dən 180 mm c.süt.-na qədər) hidrostatik təzyiq yumaqcığın 
gətirici arteriolasında və yumaqcıq kapillyarlarında sabit saxlandığı 
üçün effektiv filtrasiya təzyiqi yumaqcıq filtrasiyasının normal 
səviyyədə qalmasına səbəb olur. Yumaqcıq kapillyarında yüksək 
təzyiq  əsasən gətirici və  çıxarıcı yumaqcıq arteriolaların diametrlə-
rindəki fərqə əsaslanır (gətirici arteriola çıxarıcı arteriolaya nisbətdə 
1/3 qədər genişdir). Yumaqcıq kapillyarlarında arterial təzyiq onların 
tonusunun dəyişməsi ilə tənzimlənir. Gətirici arteriyanın divarındakı 
əzələlərin tonusunun artması nəticəsində onun mənfəzi daralır, qanın 
yumaqcıq kapillyarlarına gəlməsi azalır, hidrostatik təzyiq aşağı enir, 
yumaqcıq filtrasiyası azalır və əksinə. 
İnsanda böyrək qan dövranının və yumaqcıqlarda hidrostatik təzyi-
qin səviyyəsinin tənzim olunması yumaqcığın çıxarıcı arteriyasının to-
nusu və  mənfəzindən asılıdır. Qeyd olunan məsələ simpatik damar-
daraldıcı sinir impulslarının, qanda reninin, angiotenzinin, adrenalinin, 
noradrenalinin səviyyəsinin artmasının təsiri ilə həyata keçirilir. Gün 
ərzində yaşlı insanda 180 l-ə qədər ultrafiltrat əmələ  gəlir, bunun da 
178,5 – 179 l kanalcıqlarda reabsorbsiya olur və ancaq 1 –1,5 l son si-
dik kimi bədəndən xaric olur.  
 
KANALCIQ  TRANSPORTU (REABSORBSİYA  VƏ  SEKRESİYA) 
 
Kanalcıq reabsorbsiyası molekulların və ya ionların kanalcıq 
mayesindən kanalcıq hüceyrələri vasitəsi ilə kanalcıqyanı hüceyrəa-
rası mayeyə keçməsidir. Kanalcıq sekresiyası zamanı isə bu maddə-
lər kanalcıqətrafı hüceyrəarası sahədən kanalcıq hüceyrələri tərəfin-
dən kanalcıq daxilinə nəql edilir. 
Bəzi maddələrin reabsorbsiyası tam aydınlaşdırılmamış qalır. 
Amma sübut olunmuşdur ki, bir çox maddələr aktiv reabsorbsiya 

---